«Дон-Хоожуктун ужуралдары» Улуг бөлуктун уругларынга шагаа байырлалы
методическая разработка (старшая группа)

Школа назыны четпээн

уругларнын муниципальдыг  

бюджеттиг ооредилге албан чери

уруглар сады «Золотой ключик»

Ак –Довурак хоорай

музыка башкызы

  Кан-оол Чойгана Никторовна

«Дон-Хоожуктун ужуралдары»

Улуг бөлуктун уругларынга шагаа байырлалы

Сорулгазы: Тыва улустун аас-чогаалын болгаш тыва чараш чанчылдарывысты дамчыдып ооредир.

Деридгези:Сценада  чартык огну туп каан турар. Огнун мурнунда Дон-Хоожук  бызааларын айдап алган. Бызааларын кажаалааш огже киргеш дилегзинер.

Чорудуу:

1.  Организастыг кезээ
2. Шагаанын кол кезээ
3. Оюн-тоглаа, ыры-шулук, танцы-сам.

Дон-Хоожук : Авай,ачай кайда силер! (кыйгырып аай-дедир корзуннер ).

Ошку-хой-даа одекте чок канчап барганы ол? (Огден унуп келир мунгаргайы кончуг олурар. Ол уеде уруглар тыва аялганын адаа биле залче кирип келир.

Башкарыкчы:

Сарыг-шажын санаашкынын барымдаалап

Чаа чылым Шагаа-Найыр моорлап кел чор

Аалчыларга, ажы-толге байырывыс сонневишаан

Шагаавысты ажыдаалы!

Уруглар келен аалчылар биле амыр-мендивисти айтырбышаан чолукшуптаалынарам уруглар!

Шупту: Амыр-ла амыр!

Шагаа –найыр будуузунде ырак эвесте аалда Дон-Хоожук бистерни чалаан чуве шупту аъттаныптар бис бе уруглар!

Уруглар залды бир тырыкыландыр аъттарлыг шаап келгеш Дон-Хоожукту коруп кааш туруптарлар:

Башкарыкчы: Ой уруглар кымыл бо ? Дон-Хоожук ышкажыл кандыг кончуг мунгаргай олурар чоор. Экии Дон-Хоожук! Канчап баардын, чоп кончуг мунгак ышкаш сен.

Дон-Хоожук : Экии уруглар канчап мунгаравас боор. Эдегейнин  Биче-Тей баарын дургаар  бызааларым дилегзингеш тып чадааш, дедир кел чорумда чоога артында кара –сугда бызааларым суг ижип турлар, оларны айдап алгаш кел чорааш саадай бериптир мен. Кээримге аал ээн ада-иемни ошку – хоюмну Чылбыга келгеш алгаш барып –тыр.  (Дон-Хоожук мунгаргай дискектеннип ора дужер)

Башкарыкчы: Ам канчаар улус боор бис уруглар? Дон-Хоожукке дуза катпас болзувуса хоржок-тур. Дон-Хоожуктун мал-маганнын эгидип бээр кылдыр Чылбыганын соондан барып четкеш алды- арганы тып тургаш дилеп тыпас болзувуса  чер-ле хоржок боор аъттаныптаалынар че-ве уруглар!

(Уруглар залды бир тырыкыландыр аъттарлыг шаап келирге ,ай балдылыг  Балдыр-Бээжек оолга таваржы бээр. Холунда дошпулуур дудуп алган «Дошпулуурум  –деп ырыны ырлап чоруур»)

Дон-Хоожук : Амыр-ла бе!

Балдыр-Бээжек: Амыр-ла амыр!  (чолукшуп мендилежир)

Башкарыкчы:  А силерни кым дээр ирги?

Балдыр-Бээжек:  Ай балдылыг Балдыр – Бээжек дээрзи мен-дир мен ийин.

А силер кайнаар углап, кайнаар бар чоруурунар ол ирги?

Дон-Хоожук : Ада-иемни,  мал-маганымны Чылбыга алгаш барыптыр. Ону дилеп, сураглап чоруурувус бо.

Оол: Орук ара чылбыганы корбедин бе?

Балдыр-Бээжек: Баштай мээн биле чеченнежип каар бис бе? Удуп алыр болзуназа Чылбыганын оруун айтып бергей мен.

Дон-Хоожук : Че-ве кайывыс чер-ле чечен-мерген эвес коргей-ле бис.

1 деп чул-?

Хоорайывыс бир узун хоолайындан ыш унмес болза, каът бажын  чылыыр деп бе?

2-деп чул ?

 ИЙИ карак  биле  коргенин  уттур  деп   бе?

3-деп чул ?

Уш дашты салыпса ожук дажы болбас деп бе?

4-деп чул?

ийи каът садигивиске ийи каътты немей тутса  дорт каът  болбас?

деп бе?

5-деп чул ?

 Бир холда беш салаа  бар эвес деп бе?

6 –деп чул ?

 -Алды арганы  ажыглаза  моге болбас деп бе?

7-деп чул-?

7-ди акшага 7-ди акшаны катса кара хлеб  ортэ? унмес деп бе?

8-деп чул?

-Хоорайывыска 8 каът бажынны тудуп болбас деп бе?

9-деп чул?

-9 чузун малды азыраза тодуг –догаа болбас деп бе?

10-деп?

 чул-бешке бешти  катса он деп сан унмес деп бе?

Дон-Хоожук:Кайывыс-даа чечен дир бис!

Балдыр-Бээжек: Чечен-мергенинер – даа  кежээ-ле дир.

Ам канчаар боор оруунар ак-ла болзун чоруунар чогузун шак бо орук биле чорсунарза  дурген чедер боор силер.

(Тыва аялганын адаа-биле улаштыр уруглар чоруп орда орук ара Бора-Шээлей уткуштур унуп келир)

Бора-Шээлей: Экии уруглар кайнаар углап бар чор силер?

Башкарыкчы:  А силерни кайызы  дээр ирги?

Бора-Шээлей:

Тыва тоолдун маадыра

Тывызыксыг чараш уруг

Начын кыс Бора-Шээлей дээрзи мен_дир мен ийин уруглар. А силер кайнаар углап бар чор силер.

Дон-Хоожук : Ада-иемни,  мал-маганымны Чылбыга алгаш барыптыр. Ону дилеп, сураглап чоруурувус бо.

Башкарыкчы: Дон-Хоожукке дузадан кадып  корем Бора-Шээлей.

Бора-Шээлей: Дуза кадарым кайбаарыл ол? Баштай мээн салган сорулгамны кууседиптер болзунарза?Оруунарны айтып бээр мен

        Ыры: Хоглуг шагаа

Бора-Шээлей: Четтирдим уруглар! Кандыг кончуг ырлаар  уруглар боор чараштарын сагыш-сеткилим ал-ла чаяйгаар ооруй хона бериптир.

Чинчи чажырар- деп оюну ойнай кааптар бис бе уруглар кайывыс тиилер эвес коргей-ле бис?

                                     Оюн: Чинчи чажырар.

(Оюнда Бора-Шээлей уттуруптар)

Бора-Шээлей: Оруунаны айтып бээр апарган-дыр мен. Шак бо кокпа орук биле уламчылазынарза чер-ле Чылбыгага чедер боор силер уруглар. Байылыг уруглар Менди-чаагай!(Оруун уламчылап бар чоруур)

Дон-Хоожук :  Ой уруглар бир-ле дааш дынналы дыр! Каям мен коруптейиню. ( ору-куду харагылаар) Чылбыга кел чор боле турунар!

(Коргунчуг дааш биле Чылбыга кирип келир).

  Чылбыга: Хаа бо чуу мындыг бараксаннарыл?  Мээн оруумда шаптыктап турарболарларны канчаптайын . (Аай-дедир долгандыр харагылаар химиреннип илбилээр).Мээн оруумдан болар ырап чортсун.

Башкарыкчы: (Когудуп чугаалаар) .Кужур Кыран-авай Чылбыга! Багай чуулдер кылырга кайыын боорул . Хоокуй Дон-Хоожукту кээргеп кор. Ада-иезин, мал-маганын эгидип кор.

  Чылбыга: ( Уен-даян катырар). Амыр-дыр болар! Чок, чок! Баштай мээн биле моорейлежип маргыжар силер.Уттуруп алыр болзунарза Дон-Хоожуктун ада-иезин, мал-маганнын эгитпес мен.

Башкарыкчы: Чуу дээр болдур сенЧылбыга кууседир бис.

Чылбыга: Тывызыым дытта, тоолум дошта-дижир болгай

Тывызыктан ыдайын че.

                                   Тывызыктар

1. Сен ынай олур, мен сээн орнунга олурайн.

Баажызы: бойдуста (дун-биле хуннун солчуру)

2. Узун кудуруун ал,

Улуг кулаам салырым ол.

Баажызы: бойдуста (эрги, чаа чылдарнын солчуру)

3. Дорт хуулар чеченим, он ийи хенчектиг.

Баажызы: бойдуста (чыл)

4. Аргада ак баштыг ашак олур.

Баажызы: бойдуста (кырында харлыг тош)

5. Дендии куштуг,

Девиденчиг уннуг.

Баажызы: бойдуста (динмирээшкин)

6. Тии чок торгум,

Дизии чок чинчим. Баажызы: бойдуста (дээр, сылдыстар)

7. Ак ширтек хову шыпты.

Баажызы: бойдуста (хар)

8. Ог иштинде алдын кадай, ойнап-ойнап удуй берди.

Баажызы: (от)

9.Кегженгеш хээптер        

Дайнангаш таарыптар      (Хачы)

4. Сарыг далай чалчыды

Сайы куму куарарды    (орт)

5. Барааны чараш        

Башка чымчак ( сыртык)

6. Кагарга халыды

Теверге дести   (бомбук)        

7.Дегенде ток дээр

Демир баштыг

Какканда как дээр

Кан баштыг      (балды, маска)        

8. Дериткен кижи дээр манады

Суксаан кижи суг манады  (чъас)

9.Чем чивес чарашпай

Черге чорбас чарашпай

Чучак хептиг чарашпай

Чугаазы чок чарашпай    (ойнаар-кыс)  

10. Чыжыр алдын ковайды

Чыжым бажын дуймети (Дан адары)            

11. Хем хемнин бажында

Кегжигир кара буура

Даг дагнын бажында

Талыгыр кара бура  (булут)                          

12. Аргада ак баштыг ашак олур (тожек)        

13. Тоолум –дошта. Тывызыым- дытта (Балык, Диин)

14. Дээп болбас- демир орген

Артап болбас- алдын орген.      (чылан)

Чылбыга:Шыдаар-ла уруглар-дыр силер. Бир удук силернии-дир.

Ындыг болза кым мени ажыр дурен чугаалаар эвес.

 Моорей «Дурген чугаа»

1.Билдим билдим         

Биче шынаа                            

Шынаалаза

Шыргай сериин

Сериинезе

Сериин чайлаг

Чайлаглаза

Чаагай сиген                                                              

Сигенезе

Шими далар

Даларлаза-

Доскаар хойтпак

Хойтпактаза-

Хоолулуг чем.

2.Ойназа ойназын

Оолдар шупту ойназын

Оолдар шупту ойнааштын

Ойнаарагын ойнатсыннар

 3.Чинчи чинчи чинчилерим

Чинчилерим чинчилезин

Чинчи шуру чинчилезин

Чинчи шуру чинчилээштин

Чинчиваага чинчи берзин

4.Хойжулаза хойжулазын                        

Хондур- дундур хойжулазын

Хондур дундур хойжулааштын

Кодан сынмас хойлуг болзун

Чылбыга:Болардан чер-ле чыда кагбаайын каям. 

Дурген, дурген-дурген чугаа

Шынап, шынап-шынап чугаа  (Доткаай хона бергеш тулуп калыр)

Дурген чугаа –даа ындыг-ла –дыр, Оюндан база ойнаалынарам че!

                                  Оюн: Аскак кадай

Чылбыга: Шупту моорейге утуруп алдым. Ам канчаар кижи боор мен. ( дигеш боданыр).

Дон-Хоожук :  Чугаа чангыс, чудурук ийи! Дон-Хоожуктун ада-иезин эгидер-ле бооп тур сен.

Чылбыга: Ындыг-дыр силерниин биле болган-дыр! (дээш сыгырыпкаш ынай болур. Дон-Хоожуктун ада-иези унуп келирлер. Дон-Хоожук ада-иезинден халып барып куспактаныр)

Ачазы: Амыр-Менди ажы-толум! Бисти Чылбыганын холундан хостап алганнынар дээш четтирдивис уругларым !

Авазы:Кончуг-даа эрес-шудургу уруглар, оолдар-дыр мон эр-хейлер!

Башкарыкчы: Силернин оглунар шага будуузунде аалынче чалаан чуве ынчангаш бар чор бис.

Авазы:    Арга кирген кижи саат дайнаар

                 Аалга кирген кижи аяк эрии ызырардижир  болгай уруглар. Чигир-боорзактан чооглап корунерем уругларым.

Башкарыкчы: Уруглар келген аалчыларывыска шага дугайында шулуктеривисти бараалгадып бээлинер.

                                    Уругларга шулуктер

1-ги уруг: 

Шагаа дээрге тыва чоннун

Шагдан тура байырлалы

Тевек, кажык, ойнап ырлап

Дендии солун эртирер бис

Шымдаданар, дургеденер

Шагаа хуну унуп келди

Артыш саны делгевишаан

Аржаан сугну оргуулунер!

2-ги уруг: 

Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну байырлалда

Сузуглээнин чуу даа чуве

Чуму-биле арыг, ак боор.

Аяс дээр- даа ак-кок оннуг

Аал- чурт-даа ак хар хептиг

Амырлажып чолукшуурда

Ак кадаан солчуп сунчур

3-ги уруг: Частын хунун уткуур

Шагаа хуну келген

Чаагай чемни делгээш

Шайлажыр бис оой ээй

Ачам Ак-сал ирей

Авам ак-кыс угбай

Чаа кылдыр кеттинген

Чараштарын корем.

4-ку уруг:

Тываларнын тыны тудуш

Сузуглели чогум чудел?

Тыва кижи чоргааралы

Сулде-куду. ыдыы чудел?

Сагыызын дег хумагалыг

Чанчылдарда ужурларда

Бурун шагнын, шагаазында

Буян оргээн шажынында.

5-ку уруг: 

Чаламага агын баглаар

Чажыг чажып, ак сут оргуур

Чалбарыглар, йорээлдерге

Чаагай кежик кежик курайлап каар

6-гы уруг:

Адыг чарыш моорейлиг

Амданыг чем найыр-дойлуг

Ада-огбем ыдыкшылы-

Ак чолдуг бурун шагам

7-гы уруг: Чылдын солгу эргилдези

Чыккылама кышты солуур

Чылыг чырык часты солуур

Шагаа дээрге байырлал-дыр.

Башкарыкчы:

Узун чажын чавагалаан

Уран кыстар бисте ковей

Ээлгир чараш уругларнын

Танцы самын корээлинер

Танцы сам «Дагларым»

Чылын чылы: - Амыр-ла бе уруглар !

Уруглар: - амыр-ла амыр !

Мечи чылы:

Будун чылды силерге

Бугудеге бараан болдум.

Мени танып корунерем

Кым –дыр мен уруглар?

Уруглар:-Мечи!

Мечи чылы:

 Мечи чылда амыдырал

Чынчын хайнып турар деп бил

Арыг ажык аш-чут Шупту

Арлы Берген оршээ! Оршээ!

Мен анаа мечи эвес, эртип турар мечи чылынын демдээ-дир мен. Силернин удеп турар чылынар-дыр мен. Силернин–биле байырлажыр уем келди уруглар чоруур бертинд еуруглар биле ойнап хоглеп алыр дээш келдим.

Башкарыкчы: Мечи чылы чоруур бертинде бистин биле ойнап хоглеп алыр дээш дээшкелген-дир, уруглар. Мечи чылынга чарашырывыс ырлап берээлинерем. Унуп турар чылда тара-быдаа элбек болзун дээш «Юрта »- деп ырывысты белек кылдыр бадырып бээр бис бе уруглар.

                               Ыры: «Юрта»

Мечи чылы: Ажыл-херээм будурдум

А мээн чоруур ойум келди

Эки ойнап хогленер уруглар, байырлыг !

Мечи чылдын бергелерин

Мен-даа,сен-даа кым-дааутпас

Мечи чылынын оруу ак –ла болзун. ( кадакты соннеп кедириптерге)

Байырлыг уруглар ээлчээм кээрге катап ужуражы бээр бис Менди-чаагай!

Аялга адаа-биле Дагаа чылы кирип келир.

Башкарыкчы:

Кузеп манаан чылывыс

 Дагаа чылын уткуулунар

Дагаа чылы:

Экии уругар

Мени танып тур силер бе мен чаа кирип турар Дагаа чылы ышкажыл мен . Бертинерде бараалгап тур! Кок-ко ко Кукареку!!

Дагаа чылы силерге мен

Уутунмас улуг олча кежикти

Ог-буленерге оорушку маннайны,

Сонневишаан чедип келдим

Авазы: Кирип моорлаан чылывыста аас-кежик –бээр турзун оршээ!

(кадак кедирер)

Дагаа: Силерге хол куруг келбээн болгай мен уруглар бо чылдын сонун хулээп ап корунерем уругларым.

Башкарыкчы: Четтирдивис аът чылым. Кирип келген Дагаа чылынга чараш ырдан ырлажып берээлинер уруглар.

Ыры: « Шагаа , шагаа»

 Чолукшуп-даа ,ойнап –хоглеп хоорештивис

Чонувустун шага байыр–найырынга

Сеткил-сергек омак-хоглуг кириштивис

Черивисте оорушку дег узулбезин !

Чаа-чылда чаа часты уткуп оштаан

Шагаавысты келир чылын катап эргиил !

Башкарыкчы: Ынчангаш байырлалывысты моон- биле доозуп, Бугу-ле чуулдерге экини кузедивис!

(уруглар хоглуг аялганнын адаа –биле унуп чоруур)