Таскадачы болушту алтай тилле дидактикалых материал
методическая разработка

                                 Алтын Аҥ

Алдында- алдында бир телекейде эл- jондо jир аш-курсак jок тушта улус jерлик аҥ-куш, тазыл-тамырла азыранып jатлаган. Jуртта бир Табаачы деп бай jаткан, ол байда  Айбек, деп jалчы jурген. Бу Айбек эҥир ле кирзе, кыр барып ондо тындулар ла куучындажып  jуретен.

   Бир кӱн, уулчак кыр барып jерлик аҥга учураган. Ол болуш сурап уулчакты бойыныҥ jӱретен jериндӧн апарып, баштанды

- мениҥ урум кинчекке кирип калган,- Айбек бирде мойношпой олорго болужын jетирген. Алтын Аҥ уулчакка баштанды

-Сениҥ болужыҥ jеткен биске, мен сеге эмди jантайын болужып jӱрерим,-деп jараш мӱӱстериле, ары- бери jайбаҥдап, мӱӱзиниҥ бажына тоопшур сыйлады. Бу топшуур тегин эмес, кӱч ӧйлӧр болуп берзе, ойно. – Мен jедип керелим, -деп айда ла ары jар мактай берди.

Оны кӧргӧн кул, байагы байга jетирип салды. Уйуктай берген Айбек колунаҥ топшуурды ычкынды. Кул оны алала Таабачы байга берди. Ачына бай ла куул ойноп баштарда Алтын Аҥ jедип келди. Ол табышты угала Айбек туруп  Алтын Аҥга болужып jӱгӱре берди.

Аҥ уулчакка ӱйденди,

- Кач, меге санаркаба,- уулчак кырдӧн чыгып ӧкпӧрип сакыды. Алтын Аҥ маҥтаган ла jеринеҥ, мӱстеринеҥ алтындар тӧгӱлип jердиҥ ӱсти ӱзе алтын болуп берди.

 Табаачы ла кулы алтын былажып, ондо ло кӧмӱлип калган.

 Нак нӧкӧрлӧр оноҥ ары баргылап, уулдыҥ jаткан айыл- jуртындӧн Алтын Аҥ сыйын jетирди.

   Айбек ле Эл- jон jаан быйанын jетирип Алтын Аҥды уйгештендер.

                       Карындаштар

  - Мен билерим!

  - Jок, мен билерим! – деп ӧзӧктӧҥ балдар тыҥ куучындажып келип jаткылады. Чадыр айылда чеген кайнадып турган энези олордыҥ куучынын угала,  каткырып балдарын  сакып ийеле, наак, эптӱ- jӧптӱ, ырысту јӱргӱлезин, деп куучын- чӧрчӧк ажыра айдып берер деп шӱӱди.

 - Сен балам шулмус, сен балам кӱчтӱ, эмди мен слерге чӧрчӧк куучындап берейим. Jӧп пӧ слер угарга?

 Бир биледе алдында ӧйлӧрдӧ  Арунат ла Баатыр деп уулчактар jуртаган. Бир айас кӱнде эки карындаш кыр чыгып Алтайыныҥ jараш сӱр кеберин кӧргӱлеп улангылады.

 Олорго jолой тегенектӱ тынду jолыкты. Эки карындаш тындуны кӧрӱп сырла кайкашта турлады. Узе бойы тегенек Арунат, бу jерлик тындуга ат берек, деп карындажы карындажына айты.-Ады оныҥ Тегенектӱ болзын, деп jакарды.  Баатыр оны ары- бери базып канайып шиҥдер деп арайынаҥ колына алып терпектер ле азырап салды. Тегенектӱ тынду  олорго jаан быйанын айты.

 Оноҥ ло ары барып Алтайыныҥ аржан кутук сууларына jедип келгиледи. Ӱстӱнеҥ тӧмӧн агып jаткан суунын jаражын соныркап турганча ла ӱндер угулды.

  - Болужып ийзер, сурап jадым. Jаан таштар мени бӧктӧп салган, тыныжым чек jетпей jат-  деп jайналганду табышка эки карындаш агып jаткан аржан сууныҥ jанындӧн баргылады.

- Таштарды арчып салак, Аржан суугыс оноҥ jараш, jаан ару болзын, эл- jоныска томду болзын, -деп бир карындажы айдала, эки карындаш ижин бӱдӱрӱп салды.

Аржан суу jаан быйанын алдып, эки карындашты алкап салды.

- Арка сынар бек болзын, Алтайардаҥ курчуулу  jӱрӱгер,- деп jайымшырап табыштанды.

 Эки карындаш ойноп Алтайынын сындарын аjыктап барганча, jолына кара jылан учурады. Олор экӱ тыҥ ла коркый берди. Болуш jетиргеҥ тегенектӱ тынду  олорды корылай берди. Ару аржан суу толкындалып jанына  агып келди. Кара jылан бажын ӧрӧ кӧдӱрип,

- ш-ш-ш-ш шулмус карындаштар менеҥ коркыпагар.  Болуш керек меге.

- Кандый болуш керек? - деп коркып калган уулдар сурады.

- Бу jайгы ӧйдӧ мен  теремди солуп тургам, эскизин уштуп, jаҥызын кийип болбой jадым. Болужар меге балдар.

Аржан суу, тегенекту тынду кара jыланга  болужын jетиргиледи.

Кара jылан бойыныҥ  эски терезин уштуп, сый эдип эки карындашка сыйлап jакару берди.

- Кӱч ӧйлӧрдӧ бу терени колго туудунуп айдынар. Jаандарардыҥ сӧзин угуп наак jурлегер- деп jакару береле,  jылан арайдаҥ jылып берди.

 Эки карындаш jанып келерде энезиниҥ кара чачы санаркашка бурай калган. Эки карындаш кӧрӧлӧ санаа алынып,

- Бис эмди бирде аҥтышпай, слерге болужып,  кӧрӱп јӱрерис Эне,- деп айткылады.

Энези олорды кӧрӧлӧ  тыҥ сӱӱнди. Балдарын кучактап, арайынаҥ отургылады.

  Бу чӧрчӧкти эки карындаш  угып алала кажызыла бойына тӧп шӱӱлтеге келгиледи.

                    Тийиҥеш ле öркöниҥ танышканы

Озо-озо чактарда, бистер jок тушта Алтай, деп байлу jерде тийиҥеш ле ӧркӧ jӱрлеген. Эҥир кирерде ӧркӧ коркып бойыныҥ уйазынаҥ арайынаҥ  чыгып чочыдылу кӧзиле Алтайыныҥ jаражын кайкап чыгып келди.

   Кир-кир-кир деп табышты ӧркӧ угуп ийеле кайкап бажын ары, оҥ jанындӧн, бери сол jанындӧн айландырып тийиҥешти кӧрӱп кайкап баштады. Тийиҥештиҥ куйругы jараш, айбак ӧрӧ кӧдӱрип бир агаштаҥ- бир агаштӧн, мендӧн кӧрӱп ойнок-ойнок деп чыйкылдап турды. Бу меге туҥей кандый тынду, мениҥ тӧрӧӧним эмтир деп санаа алынала ойнок деп шӱӱди. Чиби агаштӧн чыгар деп маҥтап агаштыҥ jанына jедип келеле, чыгалбай токтой ӧрӧ агаштыҥ ӱсти jаар кӧрди.

Тийиҥеш устинеҥ тӧмӧн кӧрӱп мынайда айты:

- Арыктын санаазы jаан деп чыйкылдады. Ӧркӧ тыҥла ачынды.

-Бери тӱш, экӱ куучын ӧткӱрек, - деп ӧркӧ чыйкылдады.

Тийиҥеш тӱжӱп, экӱ бой-бойын аjыктап танышкылады. Бу экӱде куучын эмес куучын баштала берди.

    Ӧркӧ мактанып куучынды улалты, - Мениҥ айлым jылу jердиҥ алдында, мен кӱчтӱ, иштеҥкей, jерди казып ары аш-курсагымды тажып кӱлтелеп салып тургам.  

Тийиҥеш удура мактанды, - мен агаштыҥ ӱстине чыгалзам, ончо телекейди кӧрӱп оморкоп, сӱӱнедим, ӧскӧзин айтпайын. Јада тура ӧркӧ сенде кӧрӧриҥ мениҥ jадынымды. Мен база кӧрӱп ле турум сениҥ иштенкейиҥди.

Ӧркӧ тийиҥештӧн кӧрӱп, кайкай берди. Бу кандый jараш, сааналу тынду деп эки будына туруп ийеле, кӧстӧрин jаан ачып кайкап кӧрди.

- Слердиҥ адар кем болды?-  деп сурады.

-Мен тийиҥеш,-  деп карузын берди,

 -Слердиҥ адар кем болды,- деп тийиҥеш сурады.

- Ӧркӧ - деп карузын кайра jандырты.

Ӧркӧ чыйкылдап, - Нӧкӧрлӧр болорыс па?-  деп сурады.

Тийиҥ jӧбин берди.

  Оноҥло бери олор нӧкӧрлӧр болуп калды. Тийиҥеш агаштыҥ устине аҥ-куш кӧрзӧ, кир-кир-кир деп табыштанза, ӧркӧ чык-чык-чык деп сыйкылдап агаштыҥ ӱстине чыгалбазын билип, jердиҥ алдындӧн кире берет.

                             Тузалу сыйындар

Jебрен чакта,  jер телекейде jаркынду Кӱн ле Ай jолугып  марган ӧткӱрледи.

Олордыҥ куучыны саҥла башка башталды, Кӱн Айдаҥ сурады,

- Эҥле озо чаҥкыр телкем айас теҥериде кем чокторы ла jарыдар? Ай карузын jандырды,

- Мен! Мен jаан jарык jердиҥ ӱстӱн jарыдадым- Кӱн кӱлӱмзӱренип карузын айты,

- Ачынбагар Ай ӧрӧкӧн, jе угуп ийзер, мен Кӱн кӱндер озо тоолор берет. Темдектезе бир, эки, уч… толомолор кӧп.

Слер Ай, толомолор тӱгенип токтой берзе айлар башталып jат. Айлар база кажызы ла jараш, эптӱ- чулу атарлу, темдектезе Чаган, Кочкор, Туулан, Кандык, Кӱӱк, Кичӱ изӱ ай, Jаан изӱ ай, Куран, Сыгын, Ӱлӱрген, Кӱчӱрген, Кышкы Куран ай. Айдарда,  сананып шӱӱп кӧрӧктӧр: бис экӱ кандый jараш , чокторлу, сӱӱнчилу ле тузалу, албатыга,  тындуларга, ӧзӱмге бойыстыҥ ару кӱн- санагысты jетирип jадыс. Jер телекейге jӱрӱм, ырыс экелип jадыс бис,- деп куучындашкылап эjелӱ- сыйынду болорыс, кожо ӧй ӱлежерис , деп сӱӱнгилеп куучынды ӧткӱрледи.

 -Слер Кӱн эjе, озо чыгып телекейди jарыдып, jылугарды,  jаркынду чокторор ло jайар,- Ай сыйнызы jакару берди.

Jаркынду Кӱн  эjезине эчидей тӱнди jарыдып, - Ай сыйным слер туузагарды jетиретен, деп  Jаркынду Кӱн jакарды.

Оноҥ ло бери олор ӱлгӱрjиге кожо нак сыйындар артып jӱргӱлейт.

           Тындулардыҥ jаштаҥ jажынганы

Бу керек jайгы ӧйдӧ болгон.

Элбек jайгы jалаҥда тыҥ jалкындап кӱкӱрт унчугуп

турган туштарда.

Кичинек чычканак jаҥмырдан качып кызыл башту мешкениҥ алдына кире берзе. Эчидей коҥыс jашка оруп суранды:

-Jакшылар ба jараш чычкан, мен кызыл башту мешкениҥ алдына кийдирип ийзер?- чычкан jӧбин берди.

Экӱ мешкениҥ алдына jаштыҥ ӧдӧрин сакып турлаганча. Кӧбӧлӧк учуп келди,  канатары јашка  ӧдӱпп калган кунукчылду суранды. Чычкан ла коҥыс jӧбин берди. Эмди олор ӱчӱболо берди. Эчидей кӱкӱртеҥ кӧрӱпп койон маҥтап келди.

- Jакшылар мен койонок. Коркынчагым ӧткӱре, jер ӱстин айланып чочый берген койон мен! Мени jалкынак кызыл мешкениҥ алдына jажырып салзар, сурап jадым.

Олор бой- бойыдон коружип Чычкан мынайып айты,

- Койонок сен jаан бис кызыл мешкениҥ алдына базарыс, деп кӱлӱмзӱренип айты.

Койонок jалкын jалт эдерде, коркый береле,  кызыл мешкениҥ алдындӧн меҥдей берди.

Мешке олордынюҥ кӧбине чыдажып болбой jайрадылып тӱшкен.

Jаш токтой берерде, јараш коҥыс, кӧбӧлӧк лӧ койон бой- бойлорындӧн кӧрӱжип каткыра берледи.

  Койон бойыныҥ jастырганын билип чычкананюҥ, коҥыстан ла кӧбӧлӧктӧҥ бир jаманымды таштагар, - деп сурады.

                  Улгер

Акту jурегимнен бу улгерди

Jууга jурген Торол jерин корулаган

Эмди черучил уулдарга сыйлап jадым.

«Чындык эрлерге»

Ойлор одот, чактар ажат.

Бистин санада олор артат.

Куучын, jашталган костор

Чактан- чака балдарга артар

Когусте jурек согылып тыркыраган( сыстаган)

Уни jук ле арайынан айдылган состори

Менин коксимде бугунге jетирте.

Ойлор одот чактар ажат.

Бала- барка ол куучынды айдат

Кем биле рол сысты

Эненин jуреги балазын сакыр

Jаны чакта торолин корулап

Уулдар барып торолин корор

Jажын чакка куучин берер

Бис энелер! Jурум улалтып

Jажын чакка Сакылтада!

Алтай тил ле тузаланатан ӱлгерлер занятиелердиҥ ӧйинде

Бошпок бӱткен мен айу

Талтаҥ- талтаҥ базадым

Кап ла кара тумчугым

Jышлап- jышлап jӱредим

Эки колым сарбаҥдап

Кыш- мыш, кыш- мыш ойногом.

Ары- бери талтаҥдап оноҥ ары базатам.

Койон чыгып маҥтаган

Салкын тынып баштаган.

Койон тӧмӧн маҥтаган

Салкыннаҥ ол jажынган

Мениҥ адым койонок

Сенин адыҥ кем болды?

Эмди мен ле танышкан

Онон ары маҥтагам.

Ат маҥтап киштейт

Иго- го, иго- го

Куйругыма шыйманат

М- м- м –м

Jалын сыймап сӱӱнедис

Оморкоп бис ойнойдыс.