Олонхо "Эрчимэн Бэргэн" Сергей Васильев
материал

Олонхо «Эрчимэн Бэргэн»

Сергей Васильев

Кордороллор: МБДОУ ЦРР ДС 89 “Парус” «Мичээр» болох озолоро

Былыргы олох костор. Саха сирин айылзата, сайын, чыычаах ырыата, хомус тыаьа иьиллэр.

1 олонхоьут – Былыргы дьылларга, урукку хонуктаргатуруу бараан дойду тунаалыйар туьахтарыгар, бухатыыр уоскуох, буойун олохсуйуох. Устата – туората костубэт улуу толооно олозурбута эбитэ уьу.

Сахалыы ункуу

2 олонхоьут -  Ол толоон куох тыа куруолээзэ эбитэ уьу. Козурээбэт котордоозо эбитэ уьу. Ол улуу эбэ улай киинигэр ураьа дьиэлэнэн, Эриэн тойон озонньор диэн Эбириэлдьин хотун эмээхсин диэн. Ыал буолан, ыыр уктээн буруо таьааран олорбуттар уьу.

Сахалыы танастаах дьон киирэллэр

Саха балазана эдэр ыал костор

3 олонхоьут – Кэмниэ – кэнэзэс. Хомнуо хойут. Эриэн тойон озонньор, Эбириэлдьин хотун эмээхсин комус долгун козуллээх, олус учугэй уол озону торообут.

Сценаза озо котозуулээх ыал костор. Уоруу – котуу, кымыс иьии сахалыы бырааьынньык костор. Оьуохай иьиллэр.

4 олонхоьут – Олонхотун олонхо, ол озо арай биир хоноот биирдэнэр. Икки хоноот иккилэнэр. Ус хоноот устэнэр. Омуннаахтык улааппыт. Ол улаатан иьэн уол биир сарсыарда оронуттан ойон туран кырдал хонууга кылыйа суурэн хаалбыт.  Сулбэ далайга сотуолуу, оонньуу сылдьан биллибэккээ – костубэккээ мэлийэн – сутэн хаалбыт.

(Уол озо оонньуур, суурэр – котор, кырдал хонуу костор, озолор оонньууллар)

(Балазан, дьиэ костор, ынах мазырыыр)

5 олонхоьут – Озонньордоох – эмээхсин уолларын сутэрэн омун аьыыга киирбиттэр. Хотуттан ыйыыппыттан, арзааттан ыйыыппыттар. Созурууттан кордообуттэр. Илдьит ыытан иоин ирдээбиттэр. Ол тухары уоллара костубэтэх.

(Озонньордоох озолорун кордууллэр, ытаьаллар - айманаллар)

6 олонхоьут – Биирдэ кэтэьэн – кэтэьэннэр кэлтэгэй буолбуттарын кэннэ, Анысханнаах арзаа халлаан алын кырыытын диэкиттэн ат туйазын тыаьа хабырзаччы сиэлэн кэлэн олбуордарын иннигэр тохтуу биэрбит. Озонньордоох эмээхсин уолларын сураьаары ойон тахсыбыттара, комус чыычаахтара бу кэлэн турар эбит. Уоруулэригэр комускэллэрин уута куогэс гына туспут. Сыллаан – уураан барбыттар.

(Аттаах киьи уол Эрчимэн Бэргэн кэлэр. Озонньордоох уолларын кууьаллар, уоруу –котуу буолар)

7 олонхоьут –Ол кэннэ ойдоон – дьууллээн корбуттэрэ: уоллара ус тогул урдээбит, муннуктаахха дылы даразар санныламмыт. Кырыылаахха дылы мотозор туостэммит. Дапталза тимир танастаммыт. Кутуу тимир хос куйахтаммыт. Кыьыл комус кырыылаах бэргэьэлэммит.

(Боотур танастаах Эрчимэн Бэргэн костор. Дьон – сэргэ коруу – истии, уоруу - котуу)

8 олонхоьут – Озонньордоох эмээхсин уоруулэрэ уксээтэ, урун куннэрэ сырдаата, олуктара кэнээтэ, уоттара куодьуйдэ. Ыалларын ынырдылар, мааны остуол таттылар, малааьын онордулар.

(Бырааьынньык костор)

9 олонхоьут -  Азалаах ийэтин иннигэр, аймахтарын иннигэр, уол бу курдук оностон тойук туойда:

Эрчимэн Бэргэн – Дьээ- буо! Азыс салаалаах Аал луук маска киирэн. Алла таммалыы турар аразас илгэтиттэн аьыы сылдьыбытым. Ол сырыттахпына ус халлаан урдугэр олохтоох Урун аар тойон ыйаазынан, Кулууьунньугунан аатырбыт Куккуруур Бозо Бухатыыр кэлэн ыныран илдьэн тозус тууннээх кун уьааран, олбот Мэнэ уутугар ус куннээх туун сотуолэтэн, тохтубат хааннаата, тостубат унуохтаата! Эрчимэн Бэргэн диэн Эмньиккулун аттаах аат инэрэн, Орто дойду сиригэр Улуу бухатыырынан анаан ыытта.

(Дьон тула олорон истэллэр, созоллор - махтайаллар)

10 олонхоьут – Аан дойдубутун араначчылыыр, киьилэннэхпит диэн. Кун улууьун комускуур ыччаттаннахпыт диэн. Эдэрдиин – эмэнниин, эмээхсинниин- озонньордуун, эргийэ эзэрдэлээтилэр, уруйдаатылар.

(Саха танастаах бары уруйдаан – айхаллаан, уорэллэр. Оьуохай иьиллэр)

11 олонхоьут – Ол кэннэ Эрчимэн Бэргэн  Байах тиитинэн базаналаах, Дуул тиитинэн тулааьыннаан ус курдуулаах Мозол ураьаны оноьунна. Уонна отут быластаах оронугар тэбиэн кыыл тириитин тэллэхтэнэн утуйан хаалла.

(Эрчимэн Бэргэн ураьа туруорар, оронугар сытан утуйан хаалар)

12 олонхоьут – Эмискэ кыырай халлаантан  Кыталык кыыл котон кэлэн маннык диэн кынкынатан ыллаан барда

Кыталык – Эрчимэн Бэргэн котону эн комус чыычааххын. Хаачылаан Куону абааьы уола Чункунуур Чуура Бухатыыр уоран ылла. Хара таас сымыыт гынан ыйыстан кэбистэ. Эйиэхэ Урун Аар тойон олбот Мэнэ уутун ыытта. Олбуту оруьуйдун диэн илдьит ыытта!

(Иннэ диэн баран кыталык котон баран олбот мэнэ уутун азалан биэрэр)

(Кыталыктар ункуулууллэр. кыланаллар)

13 олонхоьут – Эрчимэн Бэргэн олбот мэнэ уутун хабан ылан уктан кэбистэ. Атын быьа биэрдэ уонна айаннаан быыллаьыннарда.  Ол айаннаан кыыьын тэлгэьэтигэр тиийэн кэллэ. Чункунуур Чуура Бухатыыр абааьы уола созотохто суодас гына тустэ. Хаьыытаан хабырытта, кулэн сатарытта.

Чункунуур Чуура Бухатыыр -  Ок –сиэ, нокойдоон, ойутарын омунуон! Аргыый эрэ нокоо! Алзас туттаннын аламай куннуттэн арахсаайыккыный! Хаачылаан Куо мин кэргэним буолуо! Уруу буолара куутуллэр. Оссо онон мэьэйдээмэ!

(Чункунуур Чуура бухатыыр ыллыыр, абааьылар ункулууллэр)

14 олонхоьут – Дьэ сити кэннэ Эрчимэн Бэргэн тозус дьулайдаах Туруук таас хайаза ойутан тазыста. Абааьы уол Чункунуур Чуура Бухатыыр дьэбиннээх ардай аьыытынан часкыйан ылла. Сити курдук орулуур отут куннээх туун охсустулар, тырыта тыырыстылар. Чуура бухатыыр сарылыы туьээт Хара таас сымыытын куртазыттан хостоон оро эьэн кэбистэ. Сиргэ туьуутугэр Хаачылаан Куо буолла.

(Эрчимэн Бэргэн абааьы уолун батыйанан олорон туьэрэр, абааьыла часкыйа – часкыйа сутэллэр)

15 олонхоьут – Эрчимэн Бэргэн этиэх тургэнэ олбот Мэнэ уутунан тастарын азыныахтаата, истэрин эмтээтэ. Кыыс азатын Араат Мохсозолу урун тыынын оруьуйдэ.

(Эрчимэн Бэргэн дьонун олбот Мэнэ уутунан утахтыыр)

16 олонхоьут – Кун дьоно корон кэллилэр, Айыы дьоно айхаллаан турдулар. Азалаах ийэтэ алгыс эттилэр.

Ийэлээх аза – Охтоохтон охтуман, саалаах тан самныман. Иитэр суоьугут куруолэннин, торотор озозут уйаланнын!

(Дьон сугуруйэр, айхаллыыр, уруу малааьын сазаланна дьон – норуот айхаллаата, уруй - айхал)

Олонхо «Эрчимэн Бэргэн»

Оруолларга

1. Эрчимэн Бэргэн – Аргунов Сережа
2. Хаачылаана Куо – Торговкина Кюннэй
3. Эриэн Тойон о5онньор – Софронов Арсентий
4. Эбириэлдьин эмээхсин – Федорова Диана
5. Кыталыктар – У. Куннэй, Наташа С, С.Сияна, З.Ася, Алина Евг, Алина Моис, И.Наташа.
6. Чуура бухатыыр абааьы – Иванов Максим.
7. Абааьылар – Саина С, Амелия К, Таисья М, Арина П, Еф, Артем, Ефим.Б, Мия Аф, Риана М, Илона В.
8. Сахалыы ункуулэр – Ал.Миа, Микаэля Ж, Клара С, Аурелия Е, Айыына В, Дарина И, Алена Ю, Миша Н, Айтал Р.
9. Олонхоьуттар – Е.Амелия, К.Карина, С.Туйаара, В.Диана.
10. Бухатыырдар – Сережа С, Эрсан П, Саян Я, Арсен Л, Ариан Л, Ег Артем.