«ТЕВЕ МАЛЫМ -ТЕРГИИН МАЛЫМ»
план-конспект занятия (подготовительная группа) на тему

МУНИЦИПАЛЬНОЕ БЮДЖЕТНОЕ ДОШКОЛЬНОЕ

ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ

Детский сад «Аленушка» с. Кызыл-Мажалык Барун-Хемчикского кожууна Республики Тыва

«ТЕВЕ МАЛЫМ -ТЕРГИИН МАЛЫМ»

Подготовила: воспитатель первой

квалификационной категории

                Кужугет  Л.А

с. Кызыл- Мажалык, 2017 г.

Сорулгазы: 

1.  Уругларны төрээн чериниң онзагай чараш теве мал дугайында билиинкал бартыры. Оон кижиге ажык  дузазын билиндирип быжыглаары. 
2. Угаан–медерелин, чугаа-домаан сайзырадыр, сөс курлавырын байыдар. 
3. Уругларны тоолду дыннап, кол маадырларын кылган чуулун шын унелерин кижизидер.
4. Уругларны тыва улус чогаалдарынга сонуургалын кижизидер.
5.     сакпыттар (палочки Кюизенери) дузазы салаа сайгыдын сайзырадып,

тевени кылып салырын быжыглаар.

6.  Бойдуска, диригамытаннарга ынак, сонуургак болурунга  кижизидер.

Херек чуулдер: ТСО, , теве дугунден кылган: хоректээш, мнемотаблица, палочки Кюизенери, дөзевир көргүзүг материалы.

Словарлыг ажыл: Бодаган, тевежилер.

Арга методу: беседа, дуржулга, оюн «ийе, чок», сам — ритмиктиг шимчээшкиннер.

Кичээлдин чорудуу:

Организастыг кезээ:

Башкы-Экии, уруглар! Бистер кичээлдин  эгелээринин  бертинде оюндан ойнап таалынарам. Оюннун адын «Ийе, чок» дээр. Айтырыг салырымга шын болза  холунар- биле адыш часкаар силер, шын эвес болза будунар биле шаланы деспээр силер.

- Кыжын изиг бе? (чок)

- Торт ажыг бе? (чок)

- Аваларывыска ынак бис бе? (ийе)

- Хуннувус кара оннуг бе? (чок)

-Хар биле ойнаарга солун бе? (ийе)

 - Стол кырынга чыдар бис бе? (чок)

- Башкынын чугаазын дыннаар бе? (ийе)

Башкы:Эр- хейлер, тывызык тыварынга ынак силер бе,уруглар.

Уруглар:

Аян чоруктуг чоргаар амытан

Чиир чемишиштиг хараган

Ийи бедик Могеннерлиг.

Шыдамык ла амытан(Теве)

Башкы:Шын-дыр, теве деп канчап билип калдынар уруглар?  

Уруглар:Теве элезинниг ховуга чоруур.

Теве ийи болгаш чангыс могенниг боор.

теве хараганнар баштары-биле чемненир.

Теве эки чемненир болза-ла тевеннин могеннери бедик  боор. Теве 9-10 хонук иштинде чемненмейн барып болур. Боду  шыырак,  буттары узун болгаш кончуг халыыр кашпагайы аттыг.Тевенин дуюу калбак кадыг боор, изиг элезинче кирбес кылаштаарга дузалаар. Слайд 4

Башкы: Тевенин ээзин кым дээр болду?

Уруглар: Тевенин ээзин тевежи дээр.Слайд 5

Башкы:Тевеннин оглун чуу деп адаар бис, уруглар?

Уруглар:Тевенин оглун Бодаган дээр. Слайд 6

Башкы: Иезинин аа — судун ээпкен соонда, соокту – даа, хатты – даа тоовас. Тевени канчаар ажыглаар?

Уруглар: Тевени-ажыл –агыйга ажыглаар, чуък чудурер. Слайд 7

Башкы: Бисче куштуг хат хадып келген болза канчап баар бис, уруглар?

Уруглар: Куштуг хат хадып келген болза бистин карактарывыс шигдине бээр.Тевенин караанын кирбии, думчуунун бичии  уду хаттан тевени дузалаап чоруур. Слайд 8

Башкы: Тевенин биске ажык дузузы чул?

Уруглар: Тевенин дугу база биске ажыктыг. Тевенин хоюг дугунден ук, хөректээш, чоорган даарап аргып турар. (коргузер). Слайд 9

Башкы: Тевенин дугайында чуу деп тоол билир силер уруглар?

Уруглар:«Теве канчап чараш эвес апарганыл»Слайд 10-11

Башкы: Бистер эрткен кичээле тыва улустун тоолу «Теве канчап чараш эвес апарганыл»танышкан бис. Кым кончуг сактып турар эвес.

Силерге ам кысказы биле Ачыты тыва улустун тоолун ыдып бээр. «Теве канчап чараш эвес апарганыл», а силер кичээнгейлиг дыннанар.

ТЕВЕ

Шаанда теве арга дег мыйыстыг, куспак дег кудуруктуг - амылыг амытаннарның каазы чораан.

Бир-ле хүн хемден суг ижип турарга, аңаа Сыын маңнап келгеш:

- Найыр-дойга баргаш келийн, мыйызың ачыладып көр, акый-деп дилег кылып-тыр.

Теве Сыынга бүзүрээш, мыйызын бергеш, хем кыдыынга эккеп бээр кылдыр болчап ап-тыр.

Ынчап чоруй, Тевеге Аът эгиштээн, тыныштаан маңнап келгеш:

• Найырга барып каастаныйн, кудуруун ачыладып көр, акый - деп-тир.

Теве Аътка база-ла бүзүрээш, кудуруун бергеш, ол-ла черинге болчап ап-тыр. Сыын биле Аътты манап, Теве үр-ле суг ижип, орукче кайгап кылаштап турган.

Аът-даа, Сыын-даа ол хевээр келбейн барып-тырлар. Оон бээр Теве манагзаан дег чүве кайгаар, үр үеде суг ишпес шыдамык, дүрзү- хевири чараш эвес амытан апарган.

Тевениң мыйызын мегелеп алган Сыын тайгазынче халып үне берген, хову чер кирбес апарган. Өске мыйыс болганда, Сыынның мыйызы чылдың-на дүжүп каап чоруур.Тевениң кудуруун мегелеп алган Аът Теведен хоюп дезер апарган чүвең иргин.

• Башкы:Теве эрткен уезинде  кандыг турганыл?
• Уруглар:Шаанда теве арга дег мыйыстыг, куспак дег кудуруктуг  чораан.
• Теве хемнин кыдыынга тугаш, чуге сыынга мыйызын ачыладыпкан ?
• Уруглар:Найыр-дойга баргаш келийн, мыйызың ачыладып көр, акый-деп дилег кылып.
• Оон теве кымга ужурашканыл?
• Уруглар: Оон теве аътка ужурашкан
• Аът теведен чуу деп дилээн дир?
• Уруглар: кудуруун ачыладып көр, акый
• Чуге сыын аргадан унмейн хову чер кирбес апарган дыр?
• Уруглар: Тевениң мыйызын мегелеп алган Сыын тайгазынче халып үне берген, хову чер кирбес апарган
• Чуге аът тевени коруп кааш дезер апарганыл?
• Уруглар: Тевениң кудуруун мегелеп алган Аът Теведен хоюп дезер апарган.
• Чуге чараш эвес апарган?
• Уруглар:  тевенин кудуруун болгаш мыйызын ачылап апарган
• Сыын биле аът шын кылган бе азы чуу деп бодап тур силер?
• Оон оске чуу деп бодаар дыр силер?

Башкы: Эштерин мегелеп болбас алган чуулун ыяап-ла дедир эгидип бээр

Башкы:  Сула шимчээшкин. 

Дурген тургаш бот боттарывысче хулумзуруп

Аай дедир корнуулунер

Бирээ ийи уш, бирээ ийи уш.

Ору куду херлип,

Бирээ ийи уш, бирээ ийи уш.

Эгинеривисти ору куду кодуруп

Бирээ ийи уш, бирээ ийи уш.

Шупту шурап хоглээлинер.

Бирээ ийи уш, бирээ ийи уш.

Эр хейлер!

Башкы:  Бо хун силерге тоогулуг болуушкун дугайында тоолчургу чугаа  ыдып берейн.

ТЕВЕ  ЧЫЛГА  ЧУГЕ КИРБЕЙН БАРГАН. Слайд 12

Теве биле Куске маргыжа берип-тир.

Теве тура:

• Мен эң улуг амытан мен, мен чылга кирер мен — дээн.

Күске тура:

• Мен эң биче амытан мен, мен чылга кирер мен — дээн.

Теве тура:

• Ындыг болза, хүн кайы чүктен үнүп келирил, ону мурнай көргенивис чылга кирзин — деп-тир.

Күске тура:

• Ындыг-дыр — деп чөпшээрешкен.

Теве хүн үнер чүкче көргеш, чыдып алган. Күске тевениң мөгенинче үне халааш, даг бажынче көргеш, олуруп алган. Ынчап турда, үнген хүннүң херели даг бажынга дээп кээп-тир.

• Хүн унуп келди! Хүннү мен мурнай көруп кагдым! — деп, Күске алгыра-ла берген.

Ынчангаш Теве ол орта аштырган. Күске чылга кирген чуве-дир. (Теве чылда кирбээн-даа болза, «Он ийи чыл» теведе шупту бар дижир:

Теве Куске-биле маргышкан;

дуюу Инектии дег ийи адыр;

бажы тейинде дуктуг Пар бажы хевирлиг;

думчуу Тоолай думчуу дег;

үпчү боду ыргак-аргак Улу хевирлиг;

кудуруу Чылан ышкаш;

караа Аътка дөмей;

дүгү Хойнуу ышкаш;

мөгени Сарбашкын хевирлиг;

кулаа Дагаа шинчилиг;

алгызы Ытка Дөмейсимээр; азы Хаванныы ышкаш.

- Силерге тоогулуг болуушкун солун болду бе?

- Бо тоогулуг болуушкунда кымнарнын дугайында чугаалаан дыр?

- Күске канчап хүннү мурнай көрүп каан?

- Күске тевениң мөгенинче үне халааш үнген хүннүң херели даг бажынга дээп кээрге мурнай көрүп каан

- Күске кажар угааны биле чыл санынче кирген.

Башкы:Кайы хире сактып билип алган эвес дээш, тевелерден сакпыттар биле (палочка Кьюзенера) теведен салыптаалынарам. Слайд 14

Башкы: Эр-хейлер! Чаа солун кылдыр ойнадынар.

Башкы- Бо кичээлде силерге чуу солун болду, уруглар ?

Уруглар:

Башкы:Теве шыдамык ажыктыг чараш тергиин мал

- Ынчангаш тевени озуп ковудезин дизе чуну канчаарыл? (азыраар, камнаар, кадагалаар)

 Башкы: Күске кандыг угааны биле  чыл санынче кирген?

 Уруглар:Күске кажар угааны биле чыл санынче кирген.

Башкы:Кичээлге шупту кызымак ажылдаан  эр – хейлер!

Дыштаныпалынар. 

- Кандыгдиригамытанны билип алдывыс? (Теве)

- Теве кандыг дириг амытан чувел? (азырал)

- Чуге азырал дириг амытан деп турарыл? (кижинин чанында чурттап турар,

- Тевени азырап турар кижини кым дээр болдувус уруглар?

- Теве кандыг чем чиирил?

 - Тевеннин оглун кым дээр болдувус?

 - Дугунденчунуаргыпалырыл? (уктар, хоректээш, чоорган) 

• Теве кайнаар чорупкан дыр?
• (Хем кыдыынче чедип кээн).
• Теве хемнин кыдыынга тугаш, кандыг дириг амытанга ужуражы брген-дир.
• (хемден суг ижип тургаш сыынга ужуражы берген).
• Сыын теведен чуну дилээн дир?
• (мыйызың ачыладып көр, акый-деп дилег кылып-тыр)
• Теве аът биле сыыны манаар дээш чуну канчап турган дыр, уруглар?
• (Теве үр-ле суг ижип, орукче кайгап кылаштап турган)
• Теве кандыг апарган дыр?
• (теве чараш эвес апарган)

- Сегодня я хочу вам рассказать тувинскую народную сказку "Как верблюд стал некрасивым"

Как называется сказка, которую мы пересказывали?

Дети : "Как верблюд стал некрасивым"

КУСКЕНИН  ЧЫЛГА  КИРГЕНИ.

Теве биле Куске маргыжа берип-тир.

Теве тура:

• Мен эң улуг амытан мен, мен чылга кирер мен — дээн.

Күске тура:

• Мен эңбиче амытан мен, мен чылга кирер мен — дээн.

Теве тура:

• Ындыг болза, хңн кайы чүктен үнүп келирил, ону мурнай көргенивис чылга кирзин — деп-тир.

Күске тура:

• Ындыг-дыр — деп чөпшээрешкен.

Теве хүн үнер чүкче көргеш, чыдып алган. Күске тевениң мөгенинче үне халааш, соңгаар тайга бажынче көргеш, олуруп алган. Ынчап турда, үнген хүннүң херели соңгу тайга бажынга дээп кээп-тир.

• Хүннү мен мурнай көруп кагдым! — деп, Күске алгыра-ла берген.

Ынчангаш Теве ол орта аштырган. Күске чылга кирген чуве-дир. (Теве чылда кирбээн-даа болза, «Он ийи чыл» теведе шупту бар дижир:

Теве Куске-биле  маргышкан;

дуюу Инектии дег ийи адыр;

бажы тейинде дуктуг Пар бажы хевирлиг;

думчуу Тоолай думчуу дег;

үпчүбоду ыргак-аргак Улу хевирлиг;

кудуруу Чылан ышкаш;

караа Аъткадөмей;

дүгүХойнуу ышкаш;

мөгени Сарбашкын хевирлиг;

кулаа Дагаа шинчилиг;

алгызы Ытка Дөмейсимээр; азы Хаванныы ышкаш.

Айтырыг болгаш онаалгалар

1. Чеди хаан чуу Дээш маргыжа бергенил?
2. Хааннарнын, кайызыньщ-даа «Хаан кижи мен, кцве кылбас мен» дээн чугаазыныц утказын тайылбырлацар.
3. Аът        биле Инектин, чуге маргыжа бергенин, оларныц ол маргылдаазыныц туцнелин чугааланар.
4. «Чеди-Хаан сылдыс», «Yгep сылдыс» деп тоолчургу чугааларныц эгелээш- кинин, кол кезээн болгаш тончузун тывыжар.
5. Чеди-Хаан сылдыста бодунун, сылдызын кайызыл база оон, ады кандыгыл?

6 .Ыт кудуруун айбылаар;

Боду бодун билинмес, Морзук калчанын билинмес деп улегер домактарнын, уткаларын тоолчургу чугааларга хамаарыштыр тайылбырлацар.

7. Он ийи чыл аттарын дес-дараалаан чурум ёзугаар шээжилеп алыр.
8. Торуттунген чылдарынар барымдаалап тургаш, кым чуу деп чылдыг-дыр.

9 «Теве хун унер чукче көргеш, чыдып алган. Куске Тевениң мөгенинче үне халааш, соңгаар тайга бажынче көргеш, олуруп алган» деп домактарга чүүл- деш кылдыр чуруктан чуруңар.

1 Угер — моол дылда цхердеп сес инек, бода мал дээн уткалыг.

YE-ШАГНЫЦ ЭРГИЛДЕЗИ

1. Куске чыл

Куске биле Теве ийи Куштуг меерей кылган иргин: Чырык хунну баштай керген Чылга кирзин дишкен иргин.

Дедир чукче керунгештиц, Теве кайгап, чыдып алган. Куске ынчан меген кырлааш, Хунну баштай керувуткен.

Ынчангаштыц эц-не бирги Ыдыктыг чыл Куске болган. Улуг, биче эргилделер Ужун база Куске баштаан.

Амыдырап база билир, Айыыл-халап эндевес-даа, Чогум боду уян-даа бол,

Чолу бедик амыт

Байгы боду хыйланчак бол, Пар чыл-биле таарышпас бол, Улу, Мечи, Инек-биле У луг ецнук амытан бо.

амык чылдар эгези боор уске чылды хундулээли. Карыш четпес боттуг- а. бол, Кучу ында, мегееээли!