Кожуун чергелиг моорей: " Тергиин ада-2017"
материал на тему

«Кайгамчыктыг ада»

моорейнин сценарийи

Сорулгазы: Адаларнын уруглар кижизидилгезинге болгаш ог-булеге ролюн кодурери.

Эр кижинин хей аъдын бедидери.

Дерилгези: ада кижинин дугайында улегер домактар; ырылар; пластилин, пластилиновая доска, салфетка (адалар бурузунге); мячиктер, ложка, картошка, тавактар;

 --- Хундускунун мендизи-биле, хундулуг адалар болгаш чыглып келген аарыкчылар, чалаткан аалчылар. Силерге Шуйнун «Хунчугеш» уруглар садынын мурнундан «Адалар хуну-биле» оорушкуну, хундуткелди, кучу-кушту, кадыкшылды, аас-кежикти, ажыл-ижинерге чедиишкиннерни, амыдыралынарга бугу-ле чуулдерге экини, ак орукту кузеп, байыр чедирерин чошпээреп корунер!

 -- Эр кижи ог-буленин эр ээзи, ажы-толунун ачазы болуп чорууру-биле «ада» деп состу эдилеп чоруур. Ада кижинин амыдыралга, ог-булеге туружу онзагай. Ол ог-буленин быжыг чоленгиижи. Ажыл-иштин кадыг болгаш нарыны анаа онаажыр болгай.

  -- Моорейни эгелээринин мурнунда «Тергиин ада» деп моорейнин шииткекчилерин оолуттарын ээлеп алырынче чалап алыылынар.

-- Шииткекчилер олуттарын ээлепкен болганда, моорейнин киржикчилери «Тергиин адаларны» бээр адыш часкаашкыннары-биле чалап алылыынар.

(Адаларнын аттарын адап тургаш киир чалаар)

-- Моорейни эгелээринин мурнунда мен силерден айтырыг салыптайн. Ада кижи кандыг болур ужурлуг? Кандыг кижини ёзулуг ада кижи дээрил?

- эчис соруунга чедер

- ёзулуг ада болуп чурттаар

- эки-бакты ылгап билир

- чалданыш чок туруштуг бооп

чаннык ышкаш сурлуг чоруур.

-- Эр-хейлер адалар.

-- Ынчангаш силерге «Эр кижи унелелдиг» деп шулукту номчуп бээрин чошпээреп корунер.

Шулук «Эр кижи унелелдиг»

Ада- чурттун  алдар- адын тудуп чоруур.

Ажы-толдун  аас- кежиин  улежип  кээр.

Амыдырал – чуртталганын дазылы боор.

Адаларнын  алдар –ады хундуткелдиг.

               Тараа тарыыр ховуларны андарышкан,

               Тайбын  иштин аразынче шымнып кирген,

             Ажыл-ишке  тура-соруу  кыптыгып кээр,

             Адаларнын адын сыкпас экер эрлер.

Чашкан тараа частып унуп келири дег,

Салгакчынын келир ойун бодап чоруур.

Чаартыкчы бодалдарга чалгынналган,

Салым –чолдуг эр кижи унелелдиг.

                   Арзылан, Чаан могелерден шилиттинген,

                   Алдар дорттун аразынга девип турар,

                  Экер эрлер хурежинге шуглуп чоруур,

                 Эзирлер дег адаларны мактап ырлаайн.

Оскен черин эргип, кезип ижээнип кээр,

Ог- буленин эн-не быжыг чоленгиижи.

Аас- кежик, ажыл- иш дээш дыжын билбес,

Адалар дег буянныглар кайда-даа чок.

-- Дыннаанынар дээш четтирдим. Бо хунгу чарлаттынган моорейивисти эгелээлинер.

1-ги моорей «Бодун таныштырары»

Амыдырал даянгыыжы,

Айыыл кээрге доза турар.

Эзир ышкаш эрес кайгал,

Эртине дег эвээш состуг

Орук айтып эде сургаар,

Оолдын, кыстын чоргааралы.

Орлан-эрес кымнар дизе—

Экер-эрес адалар-дыр.

(Адалар бодун таныштырар)

2-ги моорей «Улугер домактарны чедир чугаала»

Угаангыр-даа, сагынгыр-даа

Уйгу дыш чок эриг баарлыг.

Тывынгыр-даа, кайгал-даа,

Тыппазы чок адалар.

Эр кижинин дидим состуу

Эргий бодаар угаанында

Торээн черин камгалажыр.

Тоогу салгаан хулээлгези.

(Улугер домактарнын эгезин чугаалап бээрге, адалар улаштыр тондурер)

Улегер домактар.

1.Эр кижи быжыг,

Ус кижи тодуг

                                2.Ада оруун оглу салгаар

                                 Аът оруун кулун салгаар

3.Ада турда чон таныыр,

Аът турда чер коор.

                                    4.Эр кижинин отка-коске душпезе, орланы эки,

                                       Кыс кижинин аскы чыдываза, томаанныы эки.

5.Эр кижи тура соруктуг болза

Эл куруне хей-аъттыг болур.

                                                 6.Тараалыг кижи тодуг

                                                    Адалыг кижи чоргаар.

7.Ада чокта эш чок дээр,

Аъды чокта бут чок дээр.

                                              8.Адазынга кызы ынак

                                               Авазынга анай ынак.

9.Ада кижи оглун сактыр

Алдын-доос кудуруун сактыр.

                                               10.Иелиг кыс шевер

                                                Адалыг оол томаанныг.

-- Эр-хейлер, адалар. Ам улаштыр айтырыглар салыптайн.

-- Тыва кижинин чарылбас эжи?  (Аът)

Тыва кижи аътка ынак

Тынын берген чувези ол.

Байгы мунгаа, оорушкузу—

Бар-ла боду ында тудуш.

1. Аътты мунарынга, дужеринге херек херексел       (эзенги)

2. Артынчакты быжыглаар баглар.                                (дерги)

3. Аътты чымчактаан, эзернин адаанга чоруур херексел.  (чонак)

4. Кудурук дозунге кедирип каар дош бадарда эзер чылбазын дээн хереглээр херексел.                                            (кудурга)

5. Дош унерде, эзер сонгаар чылбазын дээш аъттын хорээн кежилдир тырткан калбак баг       (хондурге)

6. Уш дээктиг, аъттын уш даванын дужаар баг.       (кижен)

7. Ийи дээктиг, аъттын ийи будун азы ийи холун дужаар баг      (дужамык)

8. Инек кежин идээлээш, ууштап кылган баг (аргамчы)

9. Дезиг аът тударынга хереглээр, узун хаакта быжыглаан мунгаш баг  (урук)

10. Аътты ортээн, чедеринге херек аъттын бажынга чоруур херексел. (чулар)

11. Аътты башкарарынга, суглуктун, чуларнын кырындан кедирер мунгаш дынныг аът херексели   (чуген)

12. Чугеннин ийи дээрбээнде быжыглаан баг (мунгаш дын)

13. Аъттын ээгилерин колун чирим ойбезин дээш чымчактаан кыдыын, ортузун хээлеп каан хом                                       (торепчи)

14. Аътка артынар кылдыр хомден дапрап кылган сава              (таалын)

-- Эр-хейлер, аъттын дери-херекселин аажок-ла билир адалар-дыр. Ам моорейнин ушку кезээнче кирээлинер.

Моорейнин 3-ку кезээ «Эн-не эрестиг, кашпагаш, аваангыр, шимченгир ада»

Эр кижи дыка чоргаар,

Тырын болгаш моге, шыырак.

Бергээ душса, бачымнавас,

Белен-селен ундававас.

Эрзиг, эрес соруктуг-даа

Эглиш дивес шыдамык-даа.

Ачаларнын, адаларнын

Аваангыры, кашпагайы

Ам болур моорейден

Адааннажып шилиттинер.

1. Омаашты аксынга суккуш, картошкалыг тавакка чеде бергеш, омаажы-биле ускаш, оске тавакче дажыыр.
2. Контейнерже мячиктер киир октаар.

(Кым хойну дажыптарыл, ол ада тиилээн болур)

4-ку моорей «Эн-не шевер ада»

Эр кижи тулган шевер,

Тыппазы чок, кылбазы чок,

Ужур-чоп дээш тутчу берзе,

Уун салбас туруштуг-даа.

Пластилинден тоол маадырларын тудуп кылыры. (эн-не чараш болгаш дурген кылган ада тиилекчи боор).

5-ки моорей «Эн-не танцылаар ада»

Айлан куш дег откут уннуг

Ыраажылар аранарда бар-даа болза,

Чурек, хорек холзедип кээр,

Хоомейжилер, сыгытчылар база бар боор.

Ынчалза-даа адаларнын

Танцылап самнай бээрин

Таптыг оргаш корээлинер.

1. Ламбада – детский  сад «Дамырак»
2. Современный – детский сад «Хунчугеш» с. Кызыл-Даг
3. Лезгинка – детский сад «Челээш» с.Тээли
4. Танго –
5. Русская плясовая – детский сад «Хунчугеш» с. Хемчик.
6. Твист – детский сад «Чечек» с. Шуй
7. Ча-ча-ча – детский сад «Белек» с.Тээли
8. Испанский – детский сад «Чаптанчыгбай»
9. Индий – детский сад «Салгал» с. Бай-Тал.
10. Самба – детский сад Аян» с. Тээли.

-- Эр-хейлер, адалар. Бо хунгу моорейивис моон-биле доозулган. Ажы-толдуг ада угаан сарыылдыг, чараш чаагай сеткилдиг, мегечи чорукка хонну чок. Торээн черин, торел чонун, сагыызын дег ыдыктап коор. Эгелеп каан ажылын албан доозар, кылган ижинге бердинген болур. Ажы-толу ачазынын адын эдилеп, ада ызыгуурун уламчылаар болганда, эр кижи эр соруун салбас.  «Ада кижи ырак сактыр ындын бодаар» дээр болгай.

-- Ынчангаш адаларга моорейге эки киришкенинге ооруп четтирип турар улус-тур бис.

Моорейнин шииткекчилеринге состен берээлинер. Шанналдар. Байыр чедиришшкиннери.