Тыва улустун аас - чогаалында ёзу-чанчылдарны, школа назыны четпээн уруглар кижизидилгезинге ажыглавышаан,уругларнын дыл домаан сайзырадыры.
статья (подготовительная группа) на тему

Барыын -Хемчик кожууннун Кызыл-Мажалык суурнун муниципалдыг  бюджеттиг

школа назы четпээн холушкак хевирнин “Чечек” уруглар сады.

Тыва улустун  аас - чогаалында

ёзу-чанчылдарны, школа назыны четпээн уруглар

кижизидилгезинге ажыглавышаан,уругларнын

дыл домаан сайзырадыры.

Тургускан кижизидикчи башкы:

Трас Светлана Дадар-ооловна

                                                     2017ч

Тыва улустун  аас  чогаалында  ёзу-чанчылдарны  школа  назыны

четпээн  уруглар  кижизидилгезинге  ажыглавышаан, уругларнын

дыл     домаан  сайзырадыры.

                                                                 «Аътты баглап ооредир,

                                                                 Аныяаан сургап ооредир».

Ёзу - чанчыл дээрге кандыг бир чоннун салгалдан салгалче дамчып келген, амыдыралга  эргежок  чугула  болгаш ыдыктыы – биле сагыыр ужурлуг бижитинмээн  дурумнери - дир. Ёзу – чанчыл кижинин сеткил –сагыжынын болгаш мозу-шынар будужунун мооннекчизи.

    Тыва улус «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» дээр. Тыва чоннун уттундурган, кагдынган чанчылдарынга, торээн черинге, торээн  ада-иезинге  улуг, бичии  кижилерге  хамаарылгазын,  долгандыр турар хурээлелди, бойдусту камгалап  кадагалаарынга школа назыны четпээн уругларны кижизидери дээрге, амгы уенин  чугула  айтырыынын  бирээзи. Ол чугле эрткен уенин унелиг чуулдерин дамчыдар эвес, а кижилернин, ылангыя чаш уругларнын мээ – медерелин, аажы - чанын хевирлеп  кижизидеринге куштуг салдарны чедирер.

      Ынчангаш кандыг-даа чон бодунун ёзу- чанчылдарын сайзырадып, болдунар – ла аргалар – биле кадагалап, салгалдан  салгалче дамчыдып чоруур.

    Тыва улустун  бо талазы- биле коску черни тускай  ёзулалдар,  ажыл – агыйнын, шагдан бээр туруп келген тус –тус арга хевирлери, найыр – дой, байырлалдар эрттиреринин база амыр – менди солчурунун, чугаалажырынын ёзу-чуруму ээлеп турар. Оон – биле кады чанчылдар чоннун  байлак аас- чогаалында хойу – биле шыгжаттынып арткан.

Чаа уеде тодаргайлаарга, ужен – дортен чылдардан бээр улусчу чанчылдарны уран состун дузазы – биле  кадагалап  арттырары  чечен

чогаалга  уламчылаан. Бо чуулдун сорулгазы – улусчу чанчылдарны аас чогаалынын янзы – буру чижектеринге  ундезилеп  коргузери.

Аас  чогаалда илереттинген  чанчылдар амыдыралдын ангы- ангы талалары - биле, чижээ куш –ажыл, бойдуска хамаарылга, доргул-торел харылзаалар,  уруглар кижизидилгези дээш оон –даа оске айтырыглар – биле холбашкан.

 Улусчу педагогика талазы – биле сураглыг эртемден  Г.Н. Волковтун бижип турары:  « Кижинин чон мурнунга хундуткели, чоргааралы оон эрес кежээ ишчи чоруу, база кижинин кылган, будурген ажыл - ижи чугле богунгу амыдырал – биле кызыгаарлаттынмас, а  даартагы ажы – толунге, улус –чонунга тураскаал бооп артары»,- деп санап турар.

Бо бижээн чуулу тыва аас чогаалынын  янзы – буру жанрларында  буруну - биле бадыткаттынып турар. Хой санныг улегер домактар, ырылар, алгыш - йорээлдер, тоолдарда  илереттингени – биле, куш-ажыл –амыдыралдын  озээ.

       Ынчангаш бис «Чечек» садиктин  кижизидикчи  башкылары, бичии чаштарывысты, тыва улустун аас - чогаалынын янзы - буру жанрларын холбап  тургаш, тыва дылынга шын чугаалап, ёзу- чанчылдарны, сагылгаларны чажындан билиндирип ооредири – биле кол сорулганы салып алган ажылдап турар бис.

Бистин садигивистин ажылдап турар угланыышкыны  «Уругларны  тыва, орус дылга шын чугаалап билиринге ооредири». Бо ажылдап турар угланыышкынны барымдаалааш  уругларга орус, тыва дылдарга  кичээлдерни эрттирип, тоолдарны  ыдып, утказын чугааладып, хоглээшкиннер эрттирип турар уелерде тыва чоннун аас - чогаалынын  янзы-буру хевирлерин холбап тургаш, хар - назынынын  аайынче, чижээ: ийиги – бичии  болуктун  уругларнынга, тыва улустун аас - чогаалындан: когудуглерни , опей ырыларны, кыска шиижиткен тоолдарны, салаалар –биле оюннарны, тывызыктарны дыл домаан сайзырадыры - биле  байгы ажыглап ооредип турар бис. Болуктун уруглары  улгаткан тудум, боттарывыстын  чогааткан кожамыктарывысты,  уругларга таарыштыр тургускан тоолдарны шиижидип коргузери - биле, уругларнын идекпейин, сонуургалын оттуруп, шоолуг чугааланмас  уругларны,  эки чугааланыр уруглар –биле, оюн - тоглаа, шиижиткен оюннарже  хаара тудуп, тыва, орус дылдарга  чыл санында, болуп турар кожуун чергелиг садиктер аразында моорейлерге киришкеш  эки туннелдерни чедип, шаннал макталга  каш - удаа толептиг болганывыс дээрге, башкыларнын  болгаш уругларнын чедиишкини .

Тыва улус шаг шаандан бээр биче сеткилдиг, хундулээчел, эвилен –ээлдек, сонуургак,  дузааргак ,  торелзирек  чораан . Тыва кижинин  шаандан тура  аажы-чаны  дыка  чараш,  эвилен ээлдек, ёзу – чанчылдарын сагып, улугну  улуг -  деп  хундулээр, безин улуг улустун  мурнундан эртпес, улуг ыыткыр чугааланмас,  дээш оон даа хой сагылгалар дугайында Чигир –оол Конгарнын , «Чанчылывыс чараш» - деп шулуунде – дыка хой  тыва чоннун сагып чораан сагылгаларын билип ап болур, салгалдарывыска  дамчыдып, утказын  чугаалап  таныштырар  болзувусса, озуп орар чаштарывыс ёзулуг сагыыр ужурлуг дурумнерни билир, сагыыр апаар дээрзинге бузуреп болур. Ырыда безин, ырлап турар болгай  - деп амгы шагнын ажы –толунге угаадыры, улуг улус огге кирип кээрге бичии улус  даштыгаар  унуп ойнаар,  хундуткелдин демдээ чораан деп  билиндирип, мозу – шынар кижизидилгезин аныяк ада- иезинден эгелеп сагындырып сургаар, ажылды чоргузар болза эки.

      Амгы  уеде, уе - шагнын аайы – биле, чаш ажы – толдун аажы - чаны конгус  оске, амыдыралдан  бир чижекти бижикседим : - даштыгаа агаарлап турган уевисте кезек оолдар ойнап тургаш , бир кырган - авайны коруп кааш оолдарнын  бирээзи тургаш – « Баба –Яга, корунер даан» -  дээрге, оскелери база ол оолду оттунуп база ынча –деп алгыржы бердилер, элээн ыракка  турган болгаш чоошкулап чедип келгеш, кончуунарны оолдар ол чуу деп турарынар ол чувел? -  дидим, олар бот-боттарынче чууй кагжып катыржырга, ол кырган – авай дыннап кааптайн дээш хей-ле бодум эпчоксунгаш, соксанар, болукке баргаш чугаалажыр  бис, дээш соксадып кааш кырган иенин мурнунга буруулуг кижи кылдыр бодумну буруудадып, сеткил-сагыжым дувуреп, ол кырган – авайны кээргеп, бо шагнын ажы- толунун кончуун ат болган чуве –дир, деп мунгарап, хойну бодандым.

Оолдар, уругларга  «Мозу – шынар, чараш аажы-чан, хундуткел дугайында» билиндирип чугааны кылгаш, мындыг туннелге келдим. Амгы шагнын ада-иелери, ажы - толунге  ёзу - чанчыл, сагылга чурум, улуг огбелеривисти  хундулээр , камнаар дугайында  ажыл чорутпайн турарындан, бо оолдар мынчаар чугааланып турар- деп чуве билдинип турар. Бис  башкылар бо талазы биле ажылды чоргузуп – даа турар болзувусса, бажында

ада-иези уруглар – биле чугаалашпас, чурумунче кичээнгей салбас бооп турар.

Ынчангаш кижизидикчи башкылар баштай ада-иелерни ооредип,олар  биле эки  ажылдаар, ооредиглиг солун   ажылды чоргузары чугула.  

Бодумнун ажылдап келген уелеримде ада –ие биле ажылды кол – деп санаар чордум.Ынчангаш ада –иелер биле эрттирген,тыва улустун ёзу – чанчылдарынга, ог-булеге уруглар кижизидилгезинге хамаарышкан хоглээшкиннеримни кысказы –биле соуургадыкасдым. Чижээ: «Ада-ие бажыны - эгенин эгези»;  « Авам, ачам -  шыдаар улус!» - дээн чижектиг, хоглээшкин,тыва улустун аас чогаалын ажыглавышаан ада- иелерге ооредиглиг кежээлерни болуувустун ада- иелери биле,кады ажылдап турар

башкы  Чечек Борбак-ооловна - биле  эрттиргеш, эскерип коорувуске чамдык

ада-иелер уругларнын сонуургалдарын, кайы эжи- биле  ойнап,эдержип чугаалажып турарын, кайы кичээлди сонуургаарын безин билбейн баар таварылгалар  хой ,ол дээрге  ада –ие  боттары билбес  болгаш  ажы – толу-

биле эки чугаалашпайн турарында.

   Бо соолгу чылдарда дыл домаа чедир сайзыраваан, чугаазы конгус билдинмес уруглар кайы ковей апарган. Башкыларны дувуредип турар,ол хирезинде садиктерде ажылдап турар логопед башкыларны кызырганынга,

черле  чошпээрешпес – дир бис. Чугааланыры багай, дыл домаа сайзыраваан уруглар кээргенчиг –дир, келир уеде бо уругларже эки сагыш салбас болза   школага  баргаш  улустан эпчоксунар  ол-ла  хевээр дыл дома чегей  чоруптарга, дам – на бергедээрлер, ыядыычал, порук болур. Оларны  кыжырар, чугаазы билдинмес боорга эш оору эвээш бооп болур, оспаксыраар.

Мындыг байдал  ада-иелерни  болгаш кижизидикчи башкыларны дувуредип турар. Чаш ажы - толдун салым чолу,улус аразынга чоргаар бодунун сагыш сеткилин илередиптер дээрге дылы ол багай, бо мындыг байдалдан уштунары, чаш ажы-толду торээн дылынга чарт чугааланып билир кылдыр ооредири башкыларнын болгаш ада-иелернин бир демниг кужениишкинниг  ажылдаары негеттинип турар.