доклад "Школа назыны четпээн уругларнын тыва чугаа сайзырадырының аргалары"
методическая разработка (подготовительная группа)

Улуг-Хем кожууннун Хайыракан сумузунун бюджеттин муниципалдыг назы четпес уругларнын холушкак хевиринин «Сайзанак» уруглар сады

Илеткээн башкы: Оюн Чечена Сергеевна

1-ги категриянын башкызы

Хайыракан – 2020

                                               Тайылбыр бижик

Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш,

Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш,

Сүүзүннүг, мага-боттан адырылбас,

                      Тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп,

                      Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен.

А.Даржай

 “Тыва чоннуң өртээ турбас национал өнчүзүнге болгаш алдын байлаанга ооң төрээн тыва дылы болгаш чаңчылчаан культуразы” хамааржыр [9]. Бөгүнгү амыдыралда ниитилелдиң, өг-бүлениң ажыл-херектеринде доктаамал хереглелде турар, төрел угу бурун, байлак, чараш төрээн тыва дылды өөренири, амгы болгаш келир салгалдарга арттырары хүннүң чугула айтырыы бооп турар.

Кандыг-даа чоннуң төөгүзүн, культуразын, кижилерниң тус-тузунда сагыш-сеткилиниң байдалын илередип чоруур ниитилел ужур-уткалыг, делгем ажыглалды күүседип чоруур чепсек – кижиниң төрээн дылы. Төрээн дыл – бүгү аймак чонну каш-каш салгалдарга чедир ёзу-чуруму, амыдыралчы көрүжү, бурун ужур-сагылгалары, уран салым-чаяаны-биле кады кадагалап арттырып каар үне. Ындыг болганда, төрээн дылын өөренири, ооң дылының культурлуг болурун чедип алыры, келир салгалдарга арттырып бээри кижи бүрүзүнүң хүлээлгези болур.

Тыва Республиканың төвү Кызыл хоорайның өөредилге албан черлеринде, эң ылаңгыя, школа назыны четпээн уруглар организацияларында төрээн дылын уругларга өөредириниң айтырыглары чидиг байдалда турар. Төрээн дылынга хамаарылга, аңаа шын чугаалажып өөренириниң айтырыглары өг-бүлелерде аңгы-аңгы болуп турар: чамдык кижилер «Ону өөренгениниң ажыы чок, артык», а бир кезек улус «Төрээн дылын билири чугула» деп санап турар. Бүдүн аймак чонну төлээлеп чоруур, ниитилел ужур-уткалыг төрээн дылын өөренири канчап-даа артык эвес болур ужурлуг. Бодунуң быжыг үзел-бодалын, туружун, ниити культуразын илередиринге төрээн дылын, чонунуң төөгүзүн, ада-ызыгуур салгалын билири кончуг улуг ужур-дузалыг.

Школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге тыва дылды өөредир айтырыглар  ниити өөредилгениң уругларга төрээн дылын өөредириниң эге таваан салып турар.

ТР-ның ШНЧУАЧ-ге тыва дыл өөредириниң айтырыы кончуг чидиг байдалда, ылаңгыя ӨФКС-ның негелделерин күүседиринге хамаарышкан тускай тыва дылды өөредир программа чок болганындан кижизидикчи башкыларның мурнунда шиитпирлээр ужурлуг айтырыглар тургустунуп турар: тыва чугаа сайзырадырының чаа программазын, ук программага дүүштүр өөредилге-методиктиг номнарны ажылдап кылыры; уругларның назы-харынга дүүштүр чараш утка-шынарлыг номнар үндүрүглези дээш о.ө.

Уругларның тыва чугаазын сайзырадырының талазы-биле ӨФКС негелдезинге дүүштүр ажылдап кылырын “Тыва дыл” деп программаны тургузарын авторлар  оралдашкан.

II. Программа “Тыва дыл”

Школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге (ШНЧУАЧ) таарыштыр ажылдап кылдынган  “Тыва дыл” деп чижек программаны өөредилге адырында ШНЧУАЧ угландырган өскерилгелерни болгаш негелделерни өөренип тургаш, ажылдап кылган.

Программа школа назыны четпээн уругларга тыва дылды, харылзаалыг чугааны өөредир, төрээн дылынга хумагалыг чорукту чажындан эгелеп өөредир, чугаа культуразынга кижизидер, дыл-домаан сайзырадыр сорулганы салгаш, ажыл-чорудулганы чоннуң бурунгу амыдыралынга даянып өөренип көөрүн чугулага алган.

ӨФКС-тың негелделерин күүседиринче, өөредилгениң шынарының түңнелдерин чедип алырынче ШНЧУАЧ угланыышкыннарының беш адырларын (социально-коммуникативное, познавательное, речевое, художественно-эстетическое, физическое) тыва аян-хөөнче киирип ажылдаарын авторлар оралдашкан. Программада салдынган сорулгалар, ажыл-чорудулганың хевирлери ӨФКС-тың уругларның чугаазын сайзырадыр негелделерниң, чедип алыр түңнелдерниң эге таваан тургузуп турар.

Школа назыны четпээн уруглар албан черлериниң, эге  болгаш ортумак школаның өөредилгелиг, кижизидилгелиг айтырыгларның аразында сырый холбаалыын чугулага алгаш, кижизидикчи башкы бодунуң ажыл-чорудулгазын программаның сүмелээнин өөренип көрүп,  таарымчалыын шилип ап, эдилгелиг, чазылгалыг ажылдаар апаары билдингир.

Программаның кол сорулгазы: тыва чоннуң уруглар кижизидилгезиниң дуржулгазынга даянып, школа назыны четпээн уругларның тыва чугаазын хар-назыныга дүүштүр сайзырадыр ажыл-чорудулганы боттандырарынга база  башкыларга методиктиг дуза көргүзериниң таарымчалыг байдалдарын ажылдап кылыры.

Сорулганы боттандырарының ажыл-чорудулгазы:

ШНЧУАЧ-га уругларның төрээн дылын өөрениринге сонуургалын оттурар байдалдарны өөренип көөр.

Уругларның тыва чугаазын сайзырадырынга өөредилгелиг, кижизидилгелиг ажыл-чорудулганы таарымчалыг эрттиреринге эргежок медээлерни чыып ажылдаар.

Уругларның назы-харын барымдаалап, чонунуң амыдыралының, күш-ажылының чаңчылчаан хевирлерин өөретпишаан, төрээн чериниң бойдус чурумалын, туружунуң онзагайы таныштырып, чугаа сайзырадыр ажылдар-биле холбап өөредирин кичээнгейге алыр, шилилгелиг ажылдаар арга-методтарны өөренир.

Тыва чоннуң амыдыралын уругларга таныштырып, аас чугаазын сайзырадырынга тыва улустуң оюннарын киириштирер аргаларны ажылдаар.

Уругларның угаан-медерели сайзыраңгай, тыва сөс курлавыры байлак, чедингир болурунче угланган мергежилгелерни ажылдап кылыр.

Төрээн дылынга ынакшылдыг, сонуургалдыг, хумагалыг кижини хевирлээриниң талазы-биле ажыл-чорудулганың түңнелдерин илередириниң аргаларын ажылдап кылыры.

II.1. Программаның принциптери болгаш кижизидилге ажыл-чорудулгазының угланыышкыннары

Программаны тургузуп тура, дараазында  принциптерни чугулга алырын  кичээнгейге алган:

• уругларның сайзыралынга школа назыны четпээн  үезиниң онзагайын

деткиириниң принциви;

• чаш назынның үнезин болгаш кайгамчык чаражын кадагалап

арттырарының принциви;

• уругну хөй-ниити амыдыралынга белеткээриниң принциви;
• уругларның ажыл-чорудулгазын хар-назын барымдаалап сайзырадып

өөредириниң принциви;

• уругларның чугаазын сайзырадырын практика кырынга идепкейжидер

принцип;

• интеграция, чаңчылчаан, ниити бөлүктээн тематиктиг планнаашкынга

даянып  чорудар принцип;

• ажыл-чорудулганың аңгы-аңгы хевирлерин ӨФКС-тиң негелделеринге

дүүштүр чорудары болгаш аңаа уругларның болгаш ада-иелерниң идепкейлиг киржилгези-биле кады ажылдажылга принциви.

Уругларның хар-назынынга дүүштүр башкының ажыл-чорудулгазының угланыышкыннары:

• тыва чугаа культуразын чедип алырынга өөредилге-кижизидилге

ажылының янзы-бүрү арга-мергежилдерин киириштирип, школа назыны четпээн уругларның мөзү-бүдүжүн чараш кылдыр хевирлээринге, литературлуг дылдың нормаларын бичиизинден сагып өөредиринге, уругларның сөс курлавырын байыдарынга, аас чугаазын сайзырадырынга тыва чоннуң ажыл-амыдыралынга даянып, таарымчалыг байдалдарны ажылдап тургузары;

• уруг бүрүзүнүң сайзыралының арга-шинээн, бот-тускайлаң

сонуургалын эскерип, деткип, сайзырадыр чаа үениң арга-методтарны шинчилеп, сайгарып, бот-тывынгыр ажыглап ажылдаары;

• ада-ие-биле кады ажылдажылганы сырый чорудары.

Ажыл-чорудулганың угланыышкыннарын боттандырарының байдалдары:

• язы-сөөгү, социал байдалдары хамаан чокка уругнуң долу

кижизиттинеринге дең байдалды тургузары;

• эге ниити өөредилгениң чадазынче шилчилгелиг негелделерни

күүседириниң таарымчалыг байдалдарын тургузуп, сырый холбаалыын чогумчалыг болдурары;

• уругларның мөзү-шынарын хевирлээринге, дыл-домааның

сайзыраарынга өөредилге болгаш кижизидилге ажылынга өг-бүле, ниитилел хереглелин чаңгыс аай көрүп, кичээнгейин  углаары;

• литературлуг дылдың эге нормалары-биле уругларны таныштырып,

оларның чугаазын, боданыр арга-шинээн сайзырадып кижизидеринге чаа үениң педагогиктиг угланыышкыннарын, технологияларны киириштирери.

Программаның кол негелдези: уругларның тыва чугаа сайзырадырынче угланган өөредилге болгаш кижизидилге ажылынга уругларның сайзыралын, кадыкшылын, назы-хар аайы-биле онзагай талаларын эскерип, үе-чадага хуваап,  оларның аразында харылзаалыын тодарадып, чугаа сайзырадыр ажылды тыва чоннуң үндезин культуразынга, ёзу-чаңчылдарынга, амыдырал-чуртталгазының онзагай талаларынга даянып харыысалгалыг чорудары.

Бо бүгү салдынган угланыышкыннарга хамаарыштыр бичии кижиниң дыл-домааның сайзырап, шын чугаалап өөрениринге, аажы-чаңының хөй талалыг сайзыраарын чедип алырынга кижизидикчи башкы төрээн дылын боду эки билир болур.

Ие дылын эки билири херек дээрзин уругларны шын тайылбырлап, сонуургалын оттуруп, дылдың байлаан шиңгээттирер ажыл уругларның чүгле дыл-домаан сайзырадырындан аңгыда, угаан-медерел, мөзү-шынар, мага-бот сайзырадырынга чугула дээрзин ада-иеге билиндирери база кол сорулгаларның бирээзи. Ада-иениң болгаш башкыларның демниг ажылының түңнели школа назыны четпээн уругларның ниити сайзыраарынга улуг идиг. Кол-ла чүүл башкының чогаадыкчы ажылы, уругларның ниити  сайзыралының деңнелин, психология айтырыгларын, тыва чоннуң ёзу-чаңчылдарын билири негеттинер.

Сагыш-сеткилди хайныктырар, сергедир, сорук киирер, өжээн кылыкты күштелдирер, ажыг-муңгаралды чавырылдырар, оожургадыр чечен сөстер, оюн-баштак чугаалар, уран-мерген домактар дамчыштыр уруглар төрээн дылын шиңгээдип алыр болганда, кижизидикчи башкылардан сагынгыр-тывынгыр ажылдаары чугула [9, ар 61].

II.2. “Тыва дыл” деп программаның ужур-утказы

Уруглар-биле ажылдаарынга “Тыва дыл” деп чижек өөредиглиг программа тыва улустуң амыдыралынга дүүшкек аян-хөөннүг, угланыышкынынныг ажылдап кылдынган.

Тыва – онзагай байлак бойдус-чурумалдыг, агаар бойдузу тускай, даглар-биле хүрээлеттинген адыш оюу дег туруштуг, бурун төөгүлүг чоннуң чурту (долгандыр даглар, ортузунда оргулааштар). Адыш оюу дег хензиг Тыва чурттуң чону кайгамчык узун бурун төөгүлүг, катаптаттынмас культуралыг, хөй талалыг ажыл-амыдыралдыг (мал, чер, аңчы, усчу-шевер...), делегей чонун кайгадыптар оолдар, кыстарлыг.

ШНЧУАЧ-ге таарыштырып кылган “Тыва дыл” программа бичии урулгарның төрээн черинге ынак болурунга, тыва чоннуң амыдыралын назы-харынга дүүштүр бүгү талалыг таныжып, өөренип, тыва чугааны сонуургап шиңгээдириниң  айтырыгларын көдүрген.

Уругларга төрээн черинге ынакшылды оттуруп, хамааты турушту кижизидеринге, тыва чугаазын сайзырадырынга чоннуң ажыл-ижиниң, чаңчылчаан ёзулалдарының кезик чамдыын таныштырары бичии улуска, ылаңгыя хоорай уругларынга, чугула. Чүге дэрге хоорайда уругларның чугаазы холумак, а чамдык таварылгада төрээн дылын шуут билбес. Ада-иениң талазындан уругларынга төрээн дылын өөредип алыксап турар улус хөй. Өөредилгениң кандыг-даа албан чери күрүнениң, ада-иениң чагыын боттандырар, күүседир деп ӨФКС-да айыткан болганда, уругларга төрээн тыва дылын өөредир программаны тургузары албан апарган.

Программа назы четпээн уруглар албан черлеринге тыва дылды чоннуң амыдыралынга үндезилеп өөредириниң айтырыгларын херек кырында канчаар чорудуп болурунуң аргаларын ажылдап кылырын оралдашкан чижек программа бооп турар.

Назы четпээн уруглар албан черлериниң башкылары ук программаның чедер, четпестерин илередип, ында кирген бодалдарны бодунуу-биле ажылынга боттандырып, ажыктыг хирезин боттарынга таарыштыр тургузуп ажылдаар аргалыг дээрзи чугаажок.

II.3.Тыва чугаа сайзырадырының айтырыглары болгаш программада угланыышкыннар аразының холбаазы

Уругларның чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулга чүгле чаңгыс “Чугаа сайзырадыры”  деп адырга  күүсеттинери болдунмас дээрзи билдингир. Программаларда өөредилге-кижизидилгениң угланыышкыннары аразында шупту сырый харылзаалыг. Ынчалза-даа уругларның сөс курлавырын байыдар, аас чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулга  шупту угланыышкыннарның: «долгандыр турар билигни (чүүлдү) шиңгээдир» (познавательное развитие), күш-дамыр (физическое развитие), «уран чүүл болгаш эстетиктиг сайзырадылга» (художественно-эстетическое), “ниитилел-харылзажылга” (социально-коммуникативное развитие) өзээ болуп, уругнуң сайзырадырының янзы-бүрү ажыл-чорудулгазынга чугула дээштиг. Чугаа кижиниң сайзыралын тодарадыр кол демдек болганда,  билигни шиңгээдирин, салым-чаяан сайзырадыры чаңгыс талалай болдунмас.

“Ниитилел-харылзажылгага сайзырадыры” (социально-коммуникативное развитие) уругларны, бир дугаарында, ниитилелге (хөй улус аразынга) бодун шын алдынарын, кижилер-биле чугаалажып өөрениринче кичээнгей салыры; ийиде, өске улус-биле харылзажырда, доктааттынган өй-чижек бар дээрзин билиндирери бооп турар. Ынчангаш уругларның чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулга кайы-даа үгланыышкынның төвүнде, кичээнгейинде турарының чылдагааны ол.

«Долгандыр турар билигни (чүүлдү) шиңгээдирин сайзырадыры» (познавательное развитие) болза, бичии уругнуң улуг улуска салып турар хөй айтырыглары, харыыларның янзы-бүрү талалыы, удур-дедир тайылбырлаашкын, кандыг-бир чидиг айтырыгны салыры база ону шиитпирлээри, тодаргайлаары, чижектер-биле бадыткап тайылбырлаары, номчуп бадыткаары чугаа сайзырадырының айтырыгларын шиитпирлеп турары билдингир.

“Күш-дамыр сайзырыдылгазы” (физическое развитие) кандыг-бир шимчээшкиннерни тайылбырап таныштырары,  дүрүмнерни чугаалаары, удуртулгалар болгаш немелде тайылбырлар чокка күүсеттинмес.  

«Уран чүүл болгаш эстетиктиг сайзырадылга»  (художественно-эстетическое) уран чүүлдүң аңгы-аңгы хевирлери-биле таныжары, оларны тайылбырлаары, шын адап өөренири, оларга тайылбыр кылыры, шиңгээдип ап турарының деңнелин бот-илередири, шүлүк, чогаал сөзүглелдерин өөренири чугаа сайзырадырының аргазы апаары билдингир.

Ниитизи-биле чугаалаарга, уругларның чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулга уругларны кижизидеринге, өөредиринге хамаарыштыр  делгем уткалыг, харыысалгалыг ажыл бооп турар.

Өөредилгениң федералдыг күрүне стандартында чугаа сайзырадырының кол сорулгазын айытканы мындыг: “Чоннуң литературлуг дылын үндезинге ап, аас чугааны сайзырадыры болгаш долгандыр кижилер-биле харылзаа тудуп өөренирин хевирлээри”.  

«Чугаа сайзырылдылгазы» деп өөредилге угланыышкынынга хамаарыштыр ӨФКС-та мындыг кол бодал кирген: «ШНЧУАЧ-ге өөредилге программаларының күүселдезин күрүне дылынга (орус) чорудар... Программа, орус дылды өөрениринге шаптык тургуспайн, Россия чоннарының дылдарынга күүсеттинип болур…».  

Өөредилгениң федералдыг күрүне стандартызында айытканы-биле чугаа сайзырадырының кол сорулгазын боттандырар ажылдар:

• чугааны харылзажырының болгаш ниити культураның чепсээ кылдыр ажыглаары (бодунуң үе-чергези болгаш улуг улус-биле чугаалажып тура, бодлдарын шын, тода илередиринге бергедевейн, өскелер-биле билдингир кылдыр чугаалажып билирин уругларга хевирлээри);
•  хөй ажыглалдың сөс курлавырын байыдары (уругда бар сөс курлавырынга даянып, кижизидикчи башкының болгаш ада-иениң идепкейлиг киржилгези-биле сөс курлавырын байыдары);
•  харылзаалыг чугааны, грамматика талазы-биле шын тургустунган диалог, монолог чугааны сайзырадыры (кижиниң харылзаалыг чугаазы диалог, монологтардан тургустунуп турар. Ук чугааларның чедимчелиг болурунга сөс курлавырын байыдар, сөстерни, сөстер каттыжыышкынын шын тургузуп билир болур, домактарның утказын долу дамчыдарын өөредири херек);
•  бот-хуузунда чугааланырының аянын байыдары  (уругларны бодунуң хуузунда кыска чечен чугааларны чогаадып өөрениринге, шүлүк чогаадырынга киржиринге, тоолга немей чаа, солун үзүндүлер чогаадырынга таарымчалыг байдалдар тургузуп бээри);
•  «номнар делегейи-биле»  таныжылга, номнарга хамаарылга, уруглар аас чогаалын номчууру, уруглар чогаалдары-биле таныжып тура, оларның аңгы-аңгы жанрларын ылгап билирин өөредири  (өг-бүлүлерде ном номчууру чугула эвес апарганы чидиг айтырыгны тургузуп турар, бажыңга номчулганы чаңчыл болдурары – уругларга ном номчууру чугула дээрзин билиндирери); 
•  сөстерни, сөстерниң үннерин  шын адаарын, домактарны шын тургузуп өөрениринге уругларны белеткээри (сөсте ударенилерни чугаа үезинде шын адаары, ажык эвес үннерни тодаргай адап, анныг номчулганы, шүлүктерни чараш номчуурунуң техниказын чедип алыры).

Чугаа сайзырадырының кол сорулгазын боттандырар ажылдарның (задачи) угланыышкыннарын тургузуп алган соонда, кандыг сөзүглелдерни шилип алыры, сөзүглелдерниң утка-шынары кандыг боорун кижизидикчи башкылыр боттары шиитпирлеп ажылдап кылыры билдингир. Ажыл-чорудулганың аргаларын, методтарын ажылдаары, амыдыралга боттандырары кол сорулганы чедип алырының байдаларын тургузары башкыдан хамааржыр. Кол арга, методтарны катаптап аары артык эвес боор.

II.4. Уругларның  чугаазын сайзырадырының аргалары

Улуг-Хем кожууннун Хайыракан сумузунун “Сайзанак” уруглар садынын кижизидикчи башкылары уругларга тыва дылды ооредииринин чугула айтырыгларын шиитпирлеп, кижизидилге ажылынга янзы-буру аргаларны ажыглап турар.

Уругларның  чугаазын сайзырадыр аргалар болгаш методтар хөй, башкы болгаш ада-ие кайызы таарымчалыын шилип ажыглап турарлар.

1. Уругларнын сос курлавырын сайзырадырда тема аайы-биле чуруктарлыг альбомнар ажыглап турар. Чижээ “Черлик дириг амытаннар”, “Азырал дириг амытаннар”, “Кус”, “Ногаа аймаа”, “Хеп аймаа”, “Мээн торээн суурум”, “Тыванын сулде демдээ”, “Мээн ог-булем” дээш о.о.
2. Чечен чогаал номнары-биле таныжары, сонуургап дыңнаары, эдерти

чугаалаары. Чижээ, “Алдын кушкаш”, “Ыылааш сээк”, “Бодун номчу”, “Тыва уруглар ясли-садтарынга номчулга ному”...

3. Уругну долгандыр турар хурээлел байлак болгаш чараш болур ужурлуг. “Сайзанак” уруглар садында тыва чоннун чурттап орар оран савазын таныштырары-биле “Ог музейин тургускан”. Музейге уруглар огнун тургузуу-биле таныжып, ог иштинде кыстын, оолдун талазынга кандыг херекселдер турарын коруп, тыва аяк-сава, аъш-чем биле таныжарлар. Болуктерде патриоттуг кижизидилгеге таарыштыр делгээн булунчугаштарны каастап кылган. Россиянын болгаш Тыванын сулде демдектери, тыва, орус хептиг ойнаар кыстар, огнун бичии хевири, тоолдар, оюннар, чуруктарлыг альбомнар дээш оон-даа оске чуулдер бар. Долгандыр турар хурээлелди байлакшыдары-биле солун, чараш ооредиг-чижеглиг мастер-класстарны башкылар уруглар садынын болгаш кожуун, харын-даа республика чергелиг эрттирип турар.
4. Тыва улустун аас-чогаалы уругларнын чугаазын сайзырадырынга улуг рольду ойнап турар. Чижээ, азырал дириг амытаннар дугайында улегер домактар: Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан. Эки кижээ эш хой, эки аътка ээ хой. Хойлуг кижи каас, инектиг кижи тодуг. Кижи толунге ынак, ыт коданынга ынак. Тывызыктар:

Ыракты

Ырак дивес –

Ылап чоруктуг,

Берт черни

Берт-межел дивес –

Бедик мербегейлиг. (аът)

Самдар эвес хирезинде

Чамашкызы ковей.

                                (Шокар инек)

Кончуг семдер

Хоюг дуккур.

Кужур семдер

Кузун суткур.

                                  (Сарлык)

Мыйыстыг – ан эвес,

Салдыг – ашак эвес,

Сыргалыг – кадай эвес,

Кудуруктуг – аът эвес,

Адыр дуюглуг – инек эвес.

                                       (Ошку)

Уругларнын дыл-домаан сайзырадып садывыс иштинде болгаш кожуун чергелиг бичии уруглар аразында аянныг номчулга моорейлеринде ургулчу киржип турар бис.

5. Улуг улустуң чугаазы уругларның аас чугаазының сайзыралынга салдары улуг, ынчангаш кижизидикчи башкылар болгаш ада-ие аразынга сырый харылзааны тудары чугула.

Башкының үлегер-чижээ кол болганда, ооң чугаазы чарт, тода, билдингир, баштак аянныг, овур-хевирлиг, дылдың лексика, фонетика, грамматика талазы-биле шын нормаларынга дүгжүп турар боору билдингир. Башкының чугаазынга хамаарыштыр кол-ла негелде уругларның хар-назынынга дүүштүр чугааны чедингир, чөптүг (эмин эрттир эртем дылын ажыглавайн), бөдүүн, болдурары болур. Башкыларнын тыва дылга билиин быжыктырары-биле янзы-буру моорейлер болуп турары эки. Чижээ Улуг-.Хем кожууннун уруглар садтарынын  кижизидикчи башкыларынын аразынга “Чоннун, чурттун, дылын – уш ыдыын”, аянныг номчулга моорейлери чыл санында Тыва дыл хунунге тураскаадып эрттирип турар.

6. Уругларнын чугаа сайзырадырынын кол аргазы кичээл болуп артпышаан. Ынчалза-даа тыва дылда чижек кичээлдер кирген номнар чок болганы-биле кижизидикчи башкылар боттарынын дуржулгазындан чогаадыкчы солун кичээлдерни тургузуп турар.
7. Уругларнын чугаазын сайзырадырынга толевилелдернин боттаныышкыны улуг рольду ойнап турар. Чижээ, бистин уруглар садынга “Тыва чанчылдар болгаш ужурлар” деп толевилел 5 айнын иштинде боттанган. Оон иштинде “Хоглуг огге хоглээшкин, “”Тоолум дошта, тывызыым дытта”, “Чечен менде, чечек черде”, “Дынгылдайлаан Тыва чурттум” деп толевилелдер кирген. Чечен менде, чечек черде” деп толевилел санаторлуг болукке боттанган. Оон иштинде “Куску сагыш-сеткил”, “Кышкы чурумал” деп чурук делгеглгези, “Тыва сава” уругларнын чураан чуруктарынын делгелгези, тыва хеп корулдези, кажык-биле оюн, шыдыраалап ойнаары, улегер домактар дугайында харылзаа, улегер домактарны шээжилээри, “Чечен менде, чечек черде” деп уран номчулга кежээзи дээш оон-даа оске хемчеглер эрткен. Толевилелдер “Шай байырлалы-биле доозулган.
8. Уругларнын тыва чугаа сайзырадырынын бир аргазы ада-ие-биле ажыл болур. Тыванын куруне университединин башкызы, Дамба Наталья Чоодуевнанын “Улустуң аас чогаалының чамдык хевирлери-биле ажылдаарынга методиктиг сүмелери” башкыларга болгаш ада-иелерге улуг дузаны чедирип турар. Ол ышкаш улегер домактарны, тывызыктарны, тоолдарны, дурген чугааларны ада-иелерге буклет хевиринге кылгаш улеп турар бис. Тыва дыл хунунге тураскаадып ада-иелер аразынга “Тыва чурттум, тыва дылым”, “Мээн авам” деп аянныг номчулга моорейлерин, ог-булелер аразында йорээлдер моорейи, тыва дыл дугайында викторина, “Аялганы тып” дээн оюннарны, ада-ие хуралдарын, мастер-класстарны эрттирип турар бис.

Уругларның назы-харын барымдаалап башкылар арга, мергежилгелерни тывынгыр ажыглап ажылдаар дээрзи билдингир.

Сөс-биле илередир методтар:

• чечен чогаалды дыңнааш, утказын дамчыдары;
• доктааткаш, чугаалаары;
• эдерти чугаалаары;
• түңнел чугаага киржири;
• даяныр сөзүглел чок, чогаадып чугаалаары дээш о.ө.

Ажылды боттандырар методтар:

• дидактиктиг оюннар «Азырал дириг амытанны ада», «Ийе, чок»;
• дидактиктиг мергежилгелер;
• шиижиткен оюннар, Чижээ, «Ийи куске», «Теве чуге чараш эвес апарганыл?», «Борбак Далган»;
• сюжеттиг, ойнап күүседир оюннар. Чижээ «Ог-буле», «Садыгда», Эмчи»;
• сөстер ойнун ажыглап ойнаар оюннар дээш о.ө.

Аас чугааның сайзыралын чедип алыр аргалар:

• уруглар биле улугларның аразында чөптүг харылзажыры оюн уезинде болгаш, хостуг уезинде;
• ниитилелде доктааттынган чурум езугаар дылдың нормаларын сагып

харылзажыры;

• төрээн дылынга харылзажыры;
• чечен чогаал номнары-биле таныжары, сонуургап дыңнаары, эдерти

чугаалаары;

• уран чурулганың дузазы-биле чугаа сайзырадырының ажыл

чорудулгазын чорудары;

• ыры-шоор, хөгжүм-херекселдериниң дузазы-биле чугаа сайзырадыры;
• кино, мульфильм, шии көрүлдезиниң соонда чугаа сайзырадыры.

Уругларга долгандыр кижилер-биле харылзаа тудуп, хөй чугаалажыр арганы тургузуп бээри уругларның аас чугаазының сайзырадырының дээштиг аргазы. Эрте назынындан улгаткыже чедир шын харылзажып билиринге өөредип каары дээрге ниитилелге кижиниң бүгү назынында бодун алдынып билирин хевирлеп каары, бот-хуунуң ажыл-агыйын, алдар-адын чедиишкинниг тудуп шыдаарының магадылалын тургузуп бээр.

Кижилер-биле харылзаа тудары дээрге:

• кижилер аразынга бот-боттарынга хамаарылгазын илередириниң

аргазы;

• медээ солчулгазының аргазы (медээни, ажыл-чорудулганы, ажылдың

түңнелдерин, арга-дуржулганы солчур арга);

• ниитилелдиң дүрүмнерин шиңгээдип алганының аргаларын болгаш

байдалдарын дамчыдар арга;

• улус аразынга удур-дедир медээ солчуп, ук медээге хамаарыштыр

бодунуң туружун тудар арга;

• сагыш човаашкын азы хүндүткелдиң ёзузу-биле кижилерниң бот

боттарынга хамаарылгазын илередириниң аргазы.

Бичии назынның уругларын эш-өөрү, өске кижилер-биле харылзаа тудуп өөредири өөредилге, кижизидилге ажылында нарын болгаш берге айтырыгларның бирээзи. Чугаа чаш уругнуң бодунуң төрүмелинден аажы-чаңы болбас болганда, ооң кандыг байдалга өзүп орарын хайгаараар, херек апарганда, эдип-чазаар. «Кижи хүн бүрүде янзы-бүрү таныыр болгаш танывазы кижилер-биле ужуражып, мендилежип, билбес чүвезин айтырып, айтып берип, чамдыктарынга арга-сүме кадып азы олардан сүме ап, байырлажып, четтиргениниилередип, чалап, уткуп дээш оон-даа өске амыдыралчы харылзааларны олар-биле тудуп чоруур. Кижилер-биле чугаалажып тура, оларның кижизиттингени, аажы-чаңы, сеткилиниң улуу азы бичези, хүндүлээчели, ниитизи-биле, кижини тус нацияның, культураның азы социал бөлүктүң, ажыл-мергежилдиң төлээзи болдуруп турар мөзү-шынар илереп кээр». Кижиниң чугаазының сайзыралы ниитилел амыдыралының бүгү адырларынга ажыглаттынып чоруурун чугулага алыр.

Уругларның аас чугаазын байлакшыдарынга, сагыш-сеткил культуразын бедидеринге, иштики делегейин байыдарынга чечен чогаалдың, ыры-хөгжүмнүң, театр уран чүүлүнүң хевирлери кончуг улуг салдарлыг. Ылаңгыя чечен чогаал уругларга төрээн дылының байлаан, чаражын, онзагайын таныштырар, байлакшыдар.

Көргүзүглүг методтар:

• херек кырында хайгаараары (харылзажып тура, чугааның

сайзыралының деңнелин хайгаараары);

• кыдыындан хайгаараары (чүвелерни, чуруктарны, ойнаарактарны

хайгаарап көөрү).

Ажылывыс моон-биле доозулбаан. Амдаа тывар болгаш шинчилээр, кууседиир ажылдар кижизидикчи башкыларнын мурнунда. Чижек кичээлдерни тургускан дептер тургузары, кичээл уезинде ажыглаар херекселдерни кылыры, амдаа чаа-чаа бичии уругларга тыва номнар ундурулгези, социал-четкилерге тыва бичии уругларга солун хемчеглерни кылыры дээш оон-даа оске чидиг айтырыглар тургустунуп турар. Силер бугудеге чогаадыкчы ажыл-ижинерге амдаа улуг-улуг чедиишкиннерни, солун чаа ажыдыышкыннарны кузедим. Дыннаанынар дээш четтирдим.

Улегер домактар-биле ажылдаарынга удуртулга

1. Улегер домакты кичээнгейлиг дыннадыр.
2. Улегер домакта билдинмес состернин утказын айтырар (тайылбырлаар, сайгарар).
3. Кымнын азы чунун дугайында чугаалап турарын тодарадыр.
4. Улегер домактын кол утказын чугааладыр (айтырар, тайылбырлаар).
5. Шээжилеп, доктааттырар.

Тывызыктар-биле ажылдаарынынудуртулгазы

1. Тывызыктарныкичээнгейлигдыннадыр.
2. Тывызыктачугаалаптурарчуулкымга азы чугедомейинуругларгатодараттырар, сайгартыр, хайгаарадыр.
3. Тывызыктытыварынчеуругларнынкичээнгейинуглаар, уругларныноралдажыышкыннарындеткиир.
4. Тыпшыдавасболза, баажызынчугаалапбээр.
5. Тыппасболза, догааштырар (удуртывызыксалдырар).
6. Тыппасболза, дужупбергенинайтырар (бадыткаар).
7. Харыызынайтыпбээр

Тоол-биле ажылдаарынга удуртулга

1. Тоолду номчуп бээр (чугаалаар, дыннадыр).
2. Билдинмес состернин утказын тайылбырлаар (айтырар, билиндирер).
3. Тоолда кымнын азы чунун дугайында чугаалап турарын тодарадыр.

Тоолда кандыг хуулгаазын болуушкуннар болуп турарын, маадырларнын кылып турар эки чуулдерин азы багай уулгедиглерин чугааладыр (айтырар, тайылбырлаар, хайгаараттырар).

4. Тоолду шиижидип коргузер (Рольдап чугааладыр, чугаа-биле чергелиштир арын-баш, хол-бут шимчээшкиннерин денге ажыглаарын айтып бээр).

Дурген чугаалар-биле ажылдаарынга удуртулга

1. Уругларга дурген чугааны баштай дурген, ООН соонда далаш чок, тода чугаалап бээр.
2. Ында кымнын азы чунун дугайында чугаалап турарын айтырар (тодарадыр, сайгарар).
3. Дурген чугаада кандыг состер бот-боттарынга домейлежип, кандыг уннер катаптаттынып турарын уругларнын боттарынга хайгаараттырар.
4. Дурген чугааны башкызы (ада-иези) катап база тода чугаалавышаан, сактып алырынче уругларнын кичээнгейин угландырар.
5. Дурген чугааны уругларга сымыраны аарак, элээн каш катап чугаалаттырар (эгезинде оожум, далаш чок, оон дурген чугааладыр).
6. Дурген чугааны дурген болгаш дынзыг чугаалаттырып ооред