Уруглар садынга тыва дыл кичээлинге чугаа сайзырадылгазы
учебно-методическое пособие по обучению грамоте (средняя группа)

Уруглар садынга тыва дыл кичээлинге чугаа сайзырадылгазы

Ундурулгенин тургузукчузу :

                                                    Иргит Эллада Ивановна

Кызыл – 2022

Допчузу:

1. Тайылбыр бижик……………………………………
2. Тыва дыл кичээлдеринге чугаа сайзырадылгазы…
3. Уннерни шын адаарын быжыглаар оюннар болгаш мергежилгелер………………………………………
4. Харылзаалыг чугаа………………………………….
5. Уругларны долгандыр турар амыдырал болгаш бойдус дугайында чугаалап ооредиири……………

Тайылбыр бижик

    Дыл- кижилернин харылзажырынын болгаш бот-боттарын билчиринин чугула чепсээ болур. Дыл чокта чон чок, нииитилел-даа туруп шыдавас. Чоннун эртип келген тоогузун, езу чанчылдарынын, национал характерин угаап бодаашкынынын болгаш ортемчей коруушкунунун онзагайын база аас-чогаалын оон дылындан билип ап болур бис.

 Тыва дыл кичээлдеринге чугаа сайзырадылгазы

         Бичии уругну бугу талалыг кижизидеринге оон чугаазынын сайзыралы база онза чугула болуп турар. Уругнун чугаазы оон- угаан медерелинин сайзыралынга дорт хамаарыгалыг.

        Бир эвес уругну эрте-ле чугааладып ооредир болза, ол чаш тургаш-ла долгандыр турар чуулдерни эскерип, ону шингээдип, сонуургап корген чуулдерин сактып алырын оралдажыр.

         Чугаазы унмээн, чугаазы сайзыраваан уругнун угаан-медерелинин сайзыралы база чыдып каар. Чуге дээрге ол уруг долгандыр турар чуулдернин адын, ону канчаар ажыглаарын, чуге херегин билбес болгаш ону сонуургавас. Ындыг уруглар чаа чууулдерни, чаа билиглерни кончуг берге шингээдип алыр болганындан чаа билиглерге сонуургалы куду болур.

         Улгаткыже чугаага ооренмээн азы чамдык уннерни шын адай албазындан оларнын чугаазы билдинмес. Оон туннелинде чугаа утказы орта билбес, боду база чугаалап шыдавас азы уннер адай албас болганындан ол уругларнын угаан-медерели база кончуг оожум сайзыраар. Ындыг уруглар боттарын эштеринден угаан-медерел талазы-биле козулдур-ле чыдып каап турар. Бо дугайын эртемденнер база айтып турар. Ынчангаш кижизидикчи башкы уругнун, ылангыя чаш уругнун, чугаазынче онзагай кичээнгейни салыры чугула.

          Бо ажылды 3 харга чедир шынгыы чорудар ужурлуг. Чуге дээрге 3 харга чедир уругнун ун адаар аппарады (аас, диштер, эриннер, дыл, боостаа, окпе) колдуунда бодунун озулдезин доозуп турар болгаш быжыга бээр. 3 харга чедир уругнун ун аппарады кайы- хире сайзыраан болдур ол колдуунда ынчаар артар. Багай сайзыраан болза уругга тускай логопед дузазы чок болза, ол эки чугаалай албас болур. Ынчангаш бичии уругларнын чугаазынче кончуг улуг кичээнгейни салыр ужурлуг.

         Практика кырында коорге кижизижикчи башкылар кичээлдерге колдуунда эки чугаалаар уругларны айтырар. Чугаазы унмейн. Багай чугаалаар уннер адай албас уруглар-биле ажылды четпес чорудуп турар.

          Чамдык уруглар чугаазындан эпчоксунгаш харыылавас. Башкызы база айтырарга-даа ыыттавас кижи-ле болгай дээш база айтырбайн баар. Ынчангаш ол уруг кичээлдеринге ыыт чок олуруп турарынын туннелинде чугаазы сайзыравайн азы чамдык уннерни адай албас боор таврылгалар ковудээн. Оон ол уругларнын кичээлдерге чаа билиглерге сонуургалы чоорту чидер.

           Чугаазы багай азы уннер шын адай албас уругларже кичээлдерге болгаш кичээлдерден дашкаар уелерде харын улуг кичээнгейни салып, олар-биле ажылды кошкаатпайн чорудар ужурлуг.

     Чугаанын ун культуразын кижизидери.

          Бичии уруглар чугаанын ун культуразынга улуг улустан ооренип эгелээр. Ынчангаш уругларнын чугаазы ада-иезинден, торелдеринден, кижизидикчи башкыларындан дорт хамаарылгалыг.

        Бир эвес уругну долгандыр турар улус улус уннерни тода, состерни, билдингир, домактарга шын ажыглап чугаалаар болза уругнун ун культуразы база шын сайзыраар. А ада-иезинин, торелдеринин, башкыларынын чугаазы билдинмес, дурген уннерни тода адавас азы шын эвес адаар болза, уруг база ынчаар чугаалай бээр. Бо талазы -биле кижизидикчи башкынын мурнунда турар сорулгалар мындыг: уругларнын ун адаар тыныжын быжыглаары болгаш уннерни дыннаары; торээн дылынын уннерин шын адап ооредиири болгаш чуве чугаалаарда далаш чок, состерни тода, дынналдыр адап, аянныг чугаалаары (унунун, аяны-биле, айтырыгны,

оорушкуну, мунгаралды, байырлалды, хомудалды илередир).

          Чугаанын ун культуразын уругларга ооредир, сос курлавырын байыдар, харылзаалыг чугааны сайзырадыр ажылды база чорудар.

Чугаанын ун культуразын кижизидер ажылдын кол кезектери болгаш сорулгалары.

1. Уругларны кичээнгейлиг дыннаарынга ооредир: янзы- буру дааштарны, дириг амытаннарнын алгырарын дээн ышкаш. Чижээ: кандыг ойнаарак канчаар дагжап турарын ыглай дыннаарынга ооредир. Кайы талазында дагжап турарын тодарадып болур. Ол дааштын дынзыг, кайы талазында оожум дагжап турарын тодарадыр дээн ышкаш оюннар ажыглаар.

       Бо ажылды ургулчу чорударга уругнун ун дыннап оорениринге улуг белектел болур.

2. Ун адаар аппаратты сайзырадыры

(эриннернин, дылдын шимченгир болурун чедип алыры);

а). дылдын шимченгир болуру- дылы адакы диштернин артынче чажырары, устуку диштер артынче кодурери дээн ышкаш.

б). эриннернин шимченгир болуру- мурнунче шойбертири, тогериктей тудары, хулумзуруг уезинде эриннерни хере тудары дээн ышкаш.

        Манаа ажыглаар оюннар болгаш мергежилгелер: Херим- хулумзурээш, диштерни коргузер.

Хоолайжыгаш- эриннерни шойбейтир тудары.

Амданныг варенье-дылы-биле устунде эринде вареньени чылгаары.

Сонга- аасты ажыдары.

Хуурек- дылды адакы эринге калбайтыр салыры.

Ине -дылды чингеледир тудары.

Шак- дылды он, солагай талазынче шимчедири дээн ышкаш оюннар ажыглаар.

3. Адаарынын уезинде тынышты быжыглаары болгаш шын тынып ооредиири.

     Уругларны кыска киир тынгаш узун ундур тынып ооредир. Ындыг ажылды уругулчу чорудуп турарга уруг кыска киир тынгаш, домакты тондур чугаалап, азы шулуктун бир одуруун тондур чугаалап оорени бээр.

Тыныш быжыглаар оюннар.

        Бурулерни. харжыгашты, борбак ховенни холдан дужур урер.

        Стол кырында карандаштарны дужур урер. Бичии тазта куткан сугда ойнаар одуректерни, хемелерни, балыктарны уруп тургаш эжиндирер.

     Саазындан кылган янзы-буру хуртулерни шимчедир урер. Хендирде баглап каан борбак ховенни, саазындан кылган ховаганнарны, куштарны, бурулерни шимчедир урер. Резин ойнаарактарны хере урери.

        Тыныш быжыглаарынга кыска шулуктер доктаадырга база дузалыг. Кыска киир тынгаш. бир одуругну тондур чугаалаар.

4. Ун сайзырадыр ажылга уругларны оожум -ортумак дынзыг чугаалап ооредири база хамааржыр.

                    Ун сайзырадыр оюннар.

1. Телефон. Состу, домакты сымыранып дамчыдар.
2. Кым эки дыннаарыл? Уруглар долгандыр туруп алырга бир уруг ортузунга туруп алыр. Ол уруг долгандыр турар эштеринин аттарын оожум болгаш дынзыг адаар. Оожум адын адаан уруг бодунун адын дыннааш, ортузунда уругнун он талазынга туруп алыр, дынзыг адын адаан уруг-шиидер- шулуктедир, ырладыр танцыладыр. Бичии болуктун уругларынга ол ийи таланы тукчугаштар-биле азы кандыг бир ойнаарактар-биле демдеглеп берип болур.
3. Машина. Чоокшулап кал чоруур машинанын даажын дамчыдар (баштай оожум, чоорту дыннзыг, машина чедип келирге эн дынзыг).  Оон чорупкан машинаны дыннзыг, чоорту оожум. Оон шуут дынналбайн баарын дамчыдар. Мындыг хевирлиг оюннарны ургулчу ойнап турар ужурлуг.
4. Торээн дылынын уннерин шуптузун шын адаар. Уннерни слогтарга. состерге, домактарга шын адап ооредир. Состерни дынзыг тода адаар. Уннерни состернин эгезинге, ортузунга, тончузунге шын адап ооредир.
5. Аянныг чугаага уругларны ооредир. Оорушкуну, хомудалды, айтырыгнын унун аяны-биле илередип ооредир. Уругнун чугаазынын аяны оон чугаалап турар чуулунун утказынга дугжуп турар ужурлуг.
6. Уругнун ун адап оорениринге, чугаа сайзырадылгазынга оон холдарынын салааларынын шимченгир болурундан база хамааржыр. Ылангыя салааларынын баштары-биле уурмек чуулдер тудуп билир болгаш ол салааларынын баштары шимченгир болза ун адаарынга, чугаа сайзырадылгазынга база дузалыг болур. Ынчангаш тыва чон шагдан тура-ла чаш уругларга янзы-буру салаалар-биле оюннарны ойнадып чорааны база таварылга эвес.

 Салаалар-биле оюннар болгаш мергежилгелер. Чинчи дизери, бичии хемчээлдиг ойнаарактарны салааларынын баштары-биле чыый салыры. Тыва улустун салаалар-биле янзы-буру оюннарны ойнадыры. («Кызыл маадыр алышкылар».)

• Ооктерни ооктээри, чежери; ойнаар кыска бантик шарыыры, идикти шидиири, чаъш орууру, бичии хемчээлдиг чуулдерни ангылай салыры (ооктерни он аайы-биле, хемчээл аайы-биле салыры). От ыяжы-биле янзы- буру чуулдер хевирлиг болгаш угулзаларны кылыр (бажын, кажаа).
•  Кым мурнай чыырыл?

Стол кырында от ыяжы, чинчилер, холушкак чыдар. Уруглар оларны хааржактарже ангылай салыр. Кым мурнаарыл?

• Ийи салаа ортузунга чинге резин шойуп алгаш салаалары-биле дошпулуур хылынга ойнааны ышкаш ол резинге ойнаар.

                   Дурген менче. Дугуйлуг 4-5 ойнаарактарга соортур хендирлер баглааш берип каар. Олар чангыс шыйыгда турар сандайларга олурар. Уругларнын ойнаарактарын 1 метр хире черге тургузуп бергеш, ойнаарактарны соортур хендирлернин уштарын тутсуп бээр. Оон команда езугаар ойнаарактарын хендиринден бодунче чоокшуладыр тыртар. Ол дыртарда чугле салааларынын баштары-биле хендирин дыртар.

Уннернин шын адаарын быжыглаар оюннар болгаш мергежилгелер

Чуруктун туружун тып. Самбырага 3-4 чурук салып каан. Ол чуруктарда чураан чуулдерни уруглар адааш, кайы чурук кайда турарын сактып алыр. Оон башкы чуруктарны шуптузун ап каапкаш, кандыг чурук каяа турганын уруглардан айтырар: эгезинде кандыг чурук туржук? Ийи дугаарында кандыг чурук туржук? Уруг сактып алган аайы-биле чуруктарны чыскаай салыр.

Чурукту шын ада.  Самбырада 3-4 чуруктар чыскаай салып каан. Уруглар караан шыйып алырга, башкы чуруктарны хаяа корундур салып каар. Уруглар караан коруп келгеш. Кайда кандыг чурук барын чугалаар.

Унну тып.  Башкы уругларга 4-5 чурук коргузер бо чуруктарнын чураан чуулдеринин аттарында «Ш» де пун кирген состерни тыпкаш адаар. Ол чуруктарда Ш деп ун кирген состер аразында, ол ун чок состер база бар.

Чуден кылганыл? Башкы уругларга янзы-буру чуулдерден кылган ойнаарактар коргузер: пластмасс оок, шил стакан, резин бомбук, демир бижек, ыяш шугум. Оон уруглардан айтырар: «Бо чуулдерни кандыг материалдан кылганыл?»

  Ун культуразы кижизидерде уругларнын хар-назынынга тааржыр ойнаарактарны, ырыларны, шулуктерни, тоолдарнын катаптаашкыннарын ажыглаары чугула.

    Ун адап ооредиирде бичии уругларны дириг амытаннарнын уннерин, алгырарын оттунген оюннарны ажыглаарга солун болгаш эки туннелди бээр.

    Унну быжыглаарынга арыг чугаалар база улуг дузалыг:

 Л- деп унну быжыглаары:

Ла-ла-ла арыг шала,

лаа-лаа-лаа бичии лаа,

аал-аал алаакта аал.

Р-деп уну быжыглаары:

Раа-раа-раа чаагай тараа.

раа-раа-раа бышкан инек-караа,

уур-уур-уур-номну номчуур,

ээр-ээр-ээр машинаны септээр.

уур-уур- уур машинаны ооруур.

С, з-деп уннерни быжыглаары:

Саа-саа-саа угбам саанчы,

саа-саа-саа ала сааскан,

соо-соо-соо кыжын соок,

за-за-за чараш угулза.

зы-зы-зы акымнын машиназы.

Ш, ж-деп уннерни быжыглаары:

Ша-ша-ша Шолбаннын шанаа,

ша-ша-ша чылыг шай,

шо-шо-шо эжикти шооча,

ааш-ааш чаа согааш,

жаа-жаа-жаа улуг кажаа,

жу-жу-жу акым тудугжу,

жы-жы-жы Айлан каткыжы.

К, г- уннерни быжыглаары:

кы-кы-кы хоглуг каткы,

ка-ка-ка бужу капка,

ке-ке-ке кадыр тепке,

га-га-га чараш сырга,

га-га-га бедик тайга,

ге-ге-ге чаа терге,

ги-ги-ги кызыл дилги.

Харылзаалыг чугаа

               Уругну бодунун бодалын билдингир, тода, утказы харылзаалыг, грамматика талазы- биле домактарны шын тургузуп тургаш чугаалаарынга ооредир. Ынчангаш оон чугаазын дыннап турар кижиге билдингир, сонуургаар, дыннаксанчыг болур ужурлуг.

             Харылзаалыг чугаа кижинин бодалдарын илередир ужурлуг. Моон коорге харылзаалыг чугаа-харылзаалыг бодал. Эки харылзаалыг чугаалыг уруглар колдуу чугаакыр, чазык, улус оскелевес ээлдек, эвилен болур.

            Харылзаалыг чугаа дээрге, кандыг-бир болуушкуну, тоолду билдингир аянныг, утказын хажытпайн чугаалаары болур.

            Чаш уруглар чугааны колдуунда дыннап болгаш оон утказын билип ооренир. Уругнун бодунга хамаарышкан чугаанын утказын билип, бодуун даалганы, дилегни куузедип, бичии уругларга бижээн чогаалдарнын утказын билип ооренир.

              Бичии уруглар эштери-биле, улуг улузу-биле харылзажып чугаалажып турарынын туннелинде оон чугаазы сайзыраар: уругнун чугаазынын утказы нарыыдаар болгаш сос курлавыры байыыр.

            Уш харлыг уруглар салган айтырыгларга харыылап турар болур. Ынчангаш ийи кижинин аразынга чугаа сайзырап мегелээр. (диалогтуг чугаа). Бо болуктун уруглары-биле бодуун чуулдер дугайында чугаалажып болур.

Чижээ:

-Адын кымыл?

- Бо кымнын машиназыл?

-Машинага чуну соортур сен?

              Отрумак болуктун уругларынын сос курлавыры байып турарынын туннелинде, оларнын харылзаалыг чугаазы сайзырап эгелээр.

(Бо уругларнын сос курлавыры 2 мун чедир озер). Уругларны улуг улустун чугаазын кичээнгейлиг дыннап ооредиирин уламчылаар. Боттарынын чугаазынга демдек аттары (чараш ойнаар кызым, чаагай тараа) болгаш бисти долгандыр турар янзы-буру хевирлерни, хемчээлдерни чугаазынга ажыглап ооредир.

       Бо болуктун уруглары баштайгы сайгарылгаларны чугаанын туннелин ундуруп ооренир. Баштайгы уеде уруглар колдуунда башкызынын кылган сайгарылгаларын, туннелин катаптаар. Ол катаптап тургаш чоорту боду эштеринин кичээлге харыызынын эки талазын болгаш четпестерин айтып турар болур.

       Уругларны чугаазынга нарын домактар база немежир. (Чижээ: Чараш ойнаараамны камнаар мен. Чылый бээрге даштыгаа ойнаар бис).

       Чурук коруп чугаалаарга ында кол чуулду ийиги чергенин чуулдеринден ылгап шыдавас болур. Ынчангаш уруглар колдуу-ла, бичии уурмек ийиги чергенин чуулдерин санап адаар боор.

        Бо болуктун уруглары чаа- ла билдингир, тода чугаалап ооренип турар болгаш чамдыкта оларнын чугаазынын утказы билдинмес-даа болур.

      Улуг болуктун уруглары харылзаалыг чугаага оорени берген болур. Уругларнын билии немежип, сос курлавыры ургулчу байып турар болганындан, чугаазын боданып чугаалаар болгаш олар сайгарылгаларны, деннелгелерни, бодунун бодалын база чугаалап ооренир, уруглар боданып чугалаар болганда оларнын харылзаалыг чугаазы база сайзыралы уламчылап турар. Ынчангаш бо уруглар-биле чугааны тода кылып болур. Рассказты боттары тургузуптар болгаш бордунун бодалын тода. Билдингир чугаалап оорени бээр. Уруглар корген чуулун чугле адаар эвес, оон шынарын, хемчээлин чуден кылганын чугаазынга тодарадыр ужурлуг.

         Бо болуктун уруглары корген чуулунун дугайында чугаа тургузуп ооренир. Ынчалза-даа ол корген чуулунге бодунун хамаарылгазын оон дугайында бодунун бодалын ам-даа чедир чугаалап шыдавас болур.

         Чугаа сайзырадыр ажылды чуг-ле кичээлдерге эвес, кичээлден дашкаар уелерде база чорудар (селгуустээшкин уезинде, эртен, кежээ, оюннар уезинде).

          Ажыглаан материалдары:

1. Уруглар ясли-садтарынга тыва чугаа сайзырадылгазынын программазы: / А.Х.Алдын-оол,  Г.Т .Назытпай/. Кызыл,1991.-арын 3-69.