Тыва улустун аас чогаалы: Улегер домактар
материал (младшая, средняя, старшая группа) на тему

Үлегер домактар

Будуктуг ыяшка куш чыглыр,

Буянныг өгге чон чыглыр.

Ава болуру – аас-кежик,

Ада болуру – алдар-хүндү

Ада тоогузу – алдын,

Ие тоогузу – монгун.

Адын камнап чор,

Адан сактып чор.

Ада өлзе-даа оглу артар,

Аъды өлзе-даа эзери артар.

Амыдыралга ынак- сегиир,

Ажы-төлге ынак - байыыр

Чаёчыл билчир – чоок төрел,

Дылын билчир – хан төрел.

Тараадан халбактананган – тодуг,

Малдан халбактанган – каас.  

Бодун кижизидер дизе

Боданыр херек.

Эки чагыгны эдерерге,

Эжик ажып берген-биле дөмей.

Эр кижи бодалдыг чоруур,

Эки-бакты ылгап чоруур.

Эки кижээ эш хөй

Эки аътка ээ хөй.

Үзер буга мыйыс дөгээр,

Үлегер билбес күш дөгээр.

Суг көрбейн идииң ужулба,

Даг көрбейн эдээң азынма.

Даг дег караны

довук дег ак базар.

Аътты баглап өөредир,

Аныяан сургап өөредир.

Эртежи кижи

Эзерлиг аътка таваржыр.

Сеткилге ак херек,

Ажылга шынар херек.

Балды чокта ыяш берге,

Башкы чокта эртем берге.

Кыскаш чокта – кызыл-демир берге.

Улуургактың уундан чайла,

Улугларның сүмезин бода.

Эки кижи эвилең,

Эки аът эргелиг.

Арагага сундугуп болбас

Ажыкка амырап болбас.

Шугум чазаарда, шыгаар,

Шуугаар бетинде, боданыр.

Олутта олча чок,

Чыдында чыргал чок.

Чадаг кижээ чер ырак,

Чалгаа кижээ чем ырак.

Балык чок хөлдүң соолганы дээре,

Ажык чок байның ядарааны дээре.

Улуг дээш, өөрүп болбас,

Биче дээш, өкпелеп болбас.

Ужур билбес далаш,

Угун билбес кортук.

Таңды кежии – тараа төкпе.

Черниң каазы – чечек чулба.

Ыштыг-даа бол өг эки,

Ырак-даа бол эжи эки.

Дагалыг тайбас,

Даңгырактыг утпас.

Чепти чежип өөрен,

Чеченни сактып өөрен.

Демниг быжыг,

Тепкииштиг кижи чоргаар.

Маадыр өлзе-даа,

Мактал ады өлбес.

Ак чем хоолулуг,

Ава сөзү үнелиг.

Үнүш өңүн үер үрээр,

Нүгүл сөс эп үрээр.

Арт кырынга чажыың чаш,

Арат чонуңга күжүң киир.

Алышкы улуска дем херек

Ажылдаар үеде сүме херек.

Дезигни аргамчы-биле тудар,

Тенекти көгүлге-биле тудар.

Эжишкилер найыралы

Эртине дагны тургузар.

Агы чечээ – ажыг,

Артык сөс – анчыг.

Дыт – чөвурээлиг,

Сөс-чөрүлдээлиг.

Дыӊнаанын чулчурбас – хоп болур,

Көрбээнин хөөретпес – меге болур.

Хол даян аӊнава,

Хоп дыӊнааш ажынма.

Дагалыг тайбас,

Даӊгырактыг утпас.

Арт кырынга чажыын чаш,

Арат чонунга күжүн киир.

Чоруй чоруй өөренир,

Чорук чорааш боданыр.

Кижини багай дивес,

Кидисти чуга дивес.

Чонун шоодуп болбас,

Эдинге менээргенип болбас.

Сагыш улуг болбас,

Шаан бодап чоруур.

Үрээри белен, бүдүрери берге,

Чарары белен, чазаары берге.

Адалыг оол томаанныг,

Иелиг кыс шевер.

Дурген багай,

Оожум быжыг.

Кылык өжер,

Кызымак тиилээр.

Улуургак болбас,

Улуун хүндүлээр.

Бодунуӊ бажында теве көрбейн,

Эжиниӊ бажында тевене көрген.

Дуӊмалыг кижи дыш,

Угбалыг кижи ус.

Улуун улчуртпас,

Аныяан алгыртпас.

Эргээ өөрениринден

Бергээ өөрен.

Чадаг кижээ чер ырак,

Чадаг кижээ чем ырак.

Чашпаа кижиниӊ сөзү хөй,

Чалгаа кижиниӊ чылдаа хөй.

Шевер кыижи мактадыр,

Чевен кижи бактадыр.

Эдинге элбээргевес,

Эжинге көөргеттинмес.

Хөөрем чорук көвүк ышкаш.

Баштай ушкан эжиӊ каттырба.

Бай мен дээш, бардамнава,

Ядыы мен дээш, муӊгарава.

Биче чылда – улуг чалгаага чедирер.

Аът бакта, аал ырак,

Ат бакта, алдар ырак.

Хүлээлгени хүлге боравас.

Даалганы далганга боравас.

«Шу» дээрге, шуудаар,

«Адыр» дээрге, ара дүжер.

«Шу-де!»

Сеткил чаражы-эп,

Чечек чаражы – шеӊне.

Дыӊнаанын чулчурбас – хоп болур,

Көрбээнин хөөретпес – меге болур.

Харам кижи өөрүнге дуза чок,

Кара сеткил кижиге дуза чок.

Черни час оттурар,

Сеткилди эжи оттурар.

Шаг шаа-биле турбас,

Чавылдак көгү-биле чытпас.

Арт кырынга чажыың чаш,

Арат чонуңга күжүң киир.

Ак чем хоолулуг,

Ава сөзү үнелиг.

Шагда болчаг чок,

Саасканда чилиг чок.

Шагда магат чок,

Бегде меңги чок.

Сагышты ыры-биле ажыдар,

Чаяанны ажыл-биле ажыдар.

Кежээниң мурнунда – хүндү,

Чалгааның мурнунда – кочу.

Аспас дизе хая көрүн,

Алдавас дизе айтырып чор.

Бак келзе туттунма,

Эки келзе салдынма.

Кадыгга харлыкпа,

Кадырга далашпа.

Оттулбаска хайынмас,

Олурарга бүтпес.

Чадаг кижээ чер ырак,

Чалгаа кижээ чем ырак.

Шапты бижек эътке дыынмас,

Чалгаа кижи ишке дыынмас.

Хойлуг кижи каас,

Инектиг кижи тодуг.

Тараадан халбактанган – тодуг,            Малдан халбактанган – каас.

Улуургактын уундан чайла,

Улугларнын сумезин бода.

Билииргектин аксы чугурук,          Бижииргектин холу чугурук.

Ужур билбес далаш,

Угун билбес кортук.

Ажыкка амырап болбас,

Арагага сундугуп болбас.

Эдин камнаваска орлур,

 Эжин камнаваска чарлыр.

Узер буга мыйыс догээр,

 Улегер билбес куш догээр.

Холу шимчээр – хырны тодар,

Хоозун чугаа – дун бадар.

Бак келзе туттунма,

Эки келзе салдынма.

Кадыгга харлыкпа,

Кадырга далашпа.

Оттулбаска хайынмас,

Олурарга бүтпес.

Шапты бижек эътке дыынмас,

Чалгаа кижи ишке дыынмас.

Шагда болчаг чок,

Саасканда чилиг чок.

Шагда магат чок,

Бегде меңги чок.

Өөнге олутпай болбас,

Орүнге өжээнниг болбас.

Үер суунда балык-ла чок,

Үлегер сөсте меге-ле чок.

Чонунга бараан болуру –

Чолдуң экизи!

Багай кижи

Байга бажын алыспазын бодаар.

Самдар кижи

 Чамашкызын орбас дээш кызар.

Херээжен кижи чеже-даа чечен болза

Херекке киришпес.

Ошку бажы чеже-даа эъткир болза

Бурганга оргувес.

Кандыг-даа черге

каралыг чорза ажырбас

Кандыг-даа байдалда

салдынчак боорга багай.

Чалча эзернин адаанга

Кандыг-даа аът турар.

Самдар хоректээштин иштинде

Кандыг-даа эр орар.

Эрик чер бузулбас-даа болза, тей-даа болур,

Эр кижи эндевес болза, эжен-даа болур.