Технологическая карта по тувинскому языку в средней группе на тему «Мээң суруумнун ус-шеверлери». Чонар-даштан кылган янзы-бүрү ажылдар.
план-конспект занятия по развитию речи (средняя группа)

Кичээлдин кезээ

Башкынын кылып чорудар ажылдары

Уругларнын кылып чорудар ажылдары болгаш харыылары

Кичээлдин уези

Организастыг кезээ

Эжик соктаан дааш дынналыр.

- Эжик соктап тур, уруглар. Кым келгенил?

- Бо кым-дыр, уруглар?

- Экии, Кудерек.

- Экии. Уруглар мен силерден дилеглиг келдим. Долаанага сайзанактап ойнаары-биле даштар чыып чорааш, мындыг билдинмес сарыг даш тып алдым. (Чонар-дажын коргузер.)

- Силер мындыг даш таныыр силер бе, уруглар? Чуу деп дажыл бо?

- Кудерек

- Экии

Чонар-даш. (Чок).

2 мин.

Киирилде кезээ

Слайд 1.  “Чонар-дашты  кайыын казып алырыл?”

Чонар-даш  база  казымал байлак.

Бистиң  Бай-Тайгавыс  адын долузу-биле бадыткап  турар  кайгамчыктыг  байлак оран.  Ооң  байлааның  бирээзи  Сарыг-Хая, ооң  чонар дажы.                      Сарыг-Хая  дээрге  чайның изиинде  безин  эривес  мөңге ак  меңгилерлиг, эглип-эглип бады келген экти бедик Бай-Тайганың  чиге  баарында  дээрже  бедип үне берген  чоргаар  турар даг-ла болгай. (Сарыг-Хаяның чуруу).

Сарыг-Хаяның  үнелиг  эртинези—чонар-дажы  ооң эң-не  шыпшык  бажының  арга чарыының  чер  иштинде  болгаш  черниң  кырында-даа хөй  чыдар.  Бо дег  байлак чер Россиянның  девискээринде  болгаш  даштыкы  чурттарында  ховар, ынчангаш  бо чымчак даш  үнелиг болуп турар.

• Чонар-даш деп чул, уруглар?
• Ону кайыын казып ап турар бис?

Слайд 2. “Чонар-даштың   төөгүзү”

Көп-Сөөкке  аныяндан  чер  кезип  өөренип калган аңчы (Карчың деп шолалыг)  Көкей  деп ашак чурттап чораан. Бир-ле хүн аңнап чорааш Сарыг-Хаяның  шыпшык  бажынга үнүп келгеш, дыштанып, таакпылап оргаш сарыг өңнүг  даштарны  сонуургап эгелээн.  Ол дашты алгаш,  астып чораан бижээ-биле  сивирип  көөрге  дыка чымчак, тоглап  турар болган. Ол чымчак дашты алгаш  борбак  ок кудар хеп кылып алган.  Ону  чаңгыс чер  чурттуглары  кээп  сонуургап көргеннер. Карчың-биле кожа-хелбээ  чурттап  чораан  усчу шевер Күжүгет Диртээки  Сарыг-Хаяның шыпшык  бажынга  баргаш  чонар-даш  чүгле чер кырында  чыдар эвес, ооң хорумнарының  иштинде, черниң адаанда  чыдарын  шинчилеп көрген.

Көкей  биле Диртээкиниң  үлегер чижээн  эдерип, даш  чонарынга  хандыкшып эгелээн  чазаныр араттар Сарыг-Хаядан чонар-даштап  алгаш, хостуг  үелеринде  янзы-бүрү  дириг амытаннар  дүрзүлерин, овур-хевирлерин  чазап  турар  болу бергеннер.  Шак ынчаар  Сарыг-Хаяның  дажын  ажыглаарының  баштайгы  базымы  кылдынган.

Ынчангаш  даш  чонарының  бирги салгалы  Көкей биле Диртээки деп ийи аңчы  ус-шеверлерден эгелээн.

• Уруглар, хорум дээрге чул? Хорум дээрге даг кырында болук-болук улуг даштар.
• Чонар-дашты кым деп анчы бир дугаар коруп калганыл?
• Чонар-даш кандыг оннуг болган-дыр?
• Чонар-даш  чүгле чер кырында  чыдар эвес, оон ынай кайда чыдар-дыр?

Казымал байлак.

Сарыг-Хая даандан.

Кокей деп анчы.

Сарыг.

Хорумнарының  иштинде, черниң адаанда  чыдар.

7 мин.

Сула шимчээшкин

Шылай бердим, могай бердим

 (туруп келгеш, чангыс черге кылаштаар)

Шымда дурген дыштаныыл.

Аткаар, ишкээр эглип алгаш,

(холдар быктында, мурнунче, артынче шимченир)

Холдарывыс часкап-часкап,

Хоктаннадыр шурагылаал.

Уруглар сула шимчээшкинни кылыр.

2 мин.

Кол кезээ

Тываларның  даш чонар  уран- чүүлү тыва улустуң салым-чолун, сагыш-сеткилиниң  үндезинин,  төрүмелинден  көшкүн  амыдыралының  тургузуун, төөгүзүн, бурунгу чаңчылдарын, ёзулалдарын  көргүзүп турар.                   Чүс-чүс чылдар  мурнунда  хевирлеттинип  тургустунган  тыва улустуң  бурунгу даш чонар,  ыяш  чазаар, дарганнаар, уран чүүлүнге  чүгле  салым-чаянныг  кижилер  хөй  турган. Оларның  ажыл-ижи, арга-дуржулгазы  хөй чылдарның дургузунда салгалдан  салгал  дамчып, бодунуң  тыва национал  онзагай шынарын  чидирбейн, бурунгаар  хөгжүп  келген.

Слайд 3. Бистин суурнун ат-алдарлыг даш-чонукчулары Хертек Коштайович Тойбу-Хаа.

Хертек Коштайович Тойбу-Хаа - Чонар-Даш уран-чуулунун ундезилекчизи. Бистин суурда Хертек тойбу-Хаага тураскаалды кылган. (Чуруун коргузер).

• Ол тураскаал суурувустун кайызында турар ийик, уруглар?

 Саая Когел Мижитеевич – тыва ус-шевер, даш чазанчыкчызы, чурукчу.

 Кочаа Сергей Хомушкуевич – алдарлыг даш чонукчузу, чурукчу. Когел Мижитеевичинин оореникчизи.

 Салчак Владимир Шомбулович - алдарлыг даш чонукчузу, чурукчу.

“Кызыл-Даг - даш-чонукчуларынын кавайы” деп делегейде алдаржаан.

• Клуб чанында. (Чунгуу чанында).

12 мин.

Туннел кезээ

Кудерек: Силернин-биле кады чонар-даштын болгаш ус-шевер даш-чонукчуларынын дугайында эки танып билип алдым, уруглар. Ам чорткаш, Долаанага тайылбырлап берейн. Байырлыг, уруглар.

Ынчангаш  бис, Кызыл-Даг  суурнуң  чону ус-шеверлеривистиң  кылган ажылдарын  магадап, оларга чоргаарланыр ужурлуг бис.

Байырлыг.

2 мин.