Занятие по тувинскому языку в средней группе "Кулунчак"
план-конспект занятия по развитию речи (средняя группа)

Муниципалдыг бюджетиг школа назын четпээн ооредилге албан чери

Тыва Республиканын  Барун-Хемчик кожууннун  Кызыл-Мажалык  суурнун  

холушкак хевирнин «Аленушка» уруглар сады

Чугаа сайзырадылгазынга кичээл

 «Кулунчак»
ортумак болуктун уругларынга

Тургускан:

Ооржак Чойгаана Биче-ооловна

с. Кызыл-Мажалык – 2023 чыл

Тема: Чугаа сайзырадылгазынын кичээли

Кол өɵредилге адыры: «Чугаа сайзырадыры».

Ооредиглиг сорулгалары: Тыва улустун тоол чугаалаар аянынга ундезилээш, уругларга тоолду чугаалап ооредир: тоолду кичээнгейлиг дыннап, утказын билип, айтырыгларга тода, долу харыы бээринге ооредир. Аъттын  маннап ооредир.

Сайзырадыр сорулгалары: уругларнын харыысаалгалыг чугаазын, сос-домаан чаа состер-биле байыдар.

Кижизидилгелиг сорулгалары: тоолдарга ынак, сонуургак болурунга кижизидер.

Арга- методтар: башкынын беседазы, уругларга айтырыглар.

Кичээлдин дерилгези: «Чыраа-Кулун» деп тыва улустун тоолунун, ойнаарактар аът, бору, саазын аьттар.

Ажыглаан литература:

1. Программа «Торээн Тывам» /Моя Родная Тува/
2. А. Х. Алдын-оол, Г. Т. Назытпай  Программа по развитию в яслях-садах тувинской разговорной речи 
3. И.Самбуу «Тыва оюннар»
4. Ч. Ч. Куулар  Матпаадыр

Тоолдун ийиги ырлай аарак номчулгазы.

Тоолдун утказын уруглар боттары чугаалаар

Башкы: «Катап база тоолду дыннадывыс уруглар. Ам боттарынар тоолдун утказын чугаалаар силер. Бир кижи тоолдун эгезин чугаалаар, тоолдун утказын чугаалаар силер. Бир кижи тоолдун эгезин чугаалаар, ийиги кижи уламчылаар, ушкузу тондурер. Сен эгеле че, Арзылан! Долума уламчылаар, а Улар-Даш тондурер. Ол уруглар чугаалап каапканынын соонда рольдап чугаалап коор силер, уруглар.

Кичээлдин туннели:

Башкы: Бо хун кандыг улустун чуу деп тоолун дыннадывыс, уруглар?

Уруглар: Тыва улустун тоолу «Чыраа кулун».

Башкы: Канчаар ыдып берди, уруглар?

Уруглар: Ырлай аарак ыдып берди.

Башкы: Шын-дыр. Тоол оранындан аалдап келген тоолчувус тыва улустун тоол ыдар аянынга ырлай аарак ыдып берди. Тоолчувус-биле байырлажыылынар, уруглар!

Чуруглар: Четтирдививс. Тоолчу! Байырлыг.

Тоолчу: Байырлыг, уруглар.

Чыраа-Кулун (тыва улустуң тоолу)

Бир-ле көже берген аалдың чуртунга чудаан Кулун оъттап турган. Кулунга Бөрү маңнап келгеш:

— Сени мен чиир мен! — деп-тир.

Кулун тургаш:

— Мен моон ыраар эвес мен, чиирин-не чиир-дир сен, саяк Кулун мен, саяктадып-саяктадып алгаш, чи-даан — деп мынчанган.

«Саяктаары кандыг чүве ирги?» — деп бодааш, Бөрү мунуп-ла атган. Кулун саяктааш чоруп каан. Бөрүнү удудур саяктааш, ховуга аппарып чайып каапкаш, маңнап чоруткаш, база-ла оъттай берген.

Бөрү удуп-удуп оттуп кээрге, кулун удуду саяктааш, чайып каапкан, ховуда чааскаан чыдып-тыр. Кулун-даа чок болган.

— Саяк аът мунар чылгычылар эвес мен? Ам-на барып чиптейн! —дээш, Бөрү халып чоруп-ла каан. Бөрү чедип кээрге, Кулун бо оъттап туруп-тур.

— Сени ам-на чиир мен.

— Чиирин-не чиир-дир сен, чыраалаар Кулун мен, чыраалаткаш, чивес сен бе?

«Чыраалаары кандыг чүве ирги?» — деп бодааш, Бөрү Кулунну мунуп алгаш, чырааладып чоруп-ла каан. Кулун Бөрүнү удудур чыраалааш, ховуга чайып каапкаш, маңнап кээп, база-ла оъттап туруп берген.

Бөрү оттуп келгеш:

— Чыраа-саяк аът мунар чылгычылар эвес мен. Ам-на барып чиптейн! — дээш, халып-ла чоруткан.

Бөрү маннап кээрге, Кулун-даа оъттап турган.

— Ам-на чиир мен!

— Чиирин-не чиир-дир сен, челерим кончуг Кулун мен, челдирип-челдирип алгаш, мени чи-даан!

«Челери кандыг чүве ирги?» — дээш мунупкан. Кулун база-ла Бөрүнү удуду челгеш, ховуга чайып каапкан. Боду маңнап кээп, оъттап туруп берген.

Бөрү удуп-удуп, оттуп келген. Кулун чок.

— Ядараан чыраа, саяк, челер аът мунар чылгычылар эвес мен, ам-на чип каайн — дээш, маңнап-ла чорун каан. Маңнап кээрге, Кулун оъттап-ла туруп-тур.

— Ам-на чиир мен, сен кулугурну! — дээн.

Кулун тургаш:

— Харын чиирин-не чиир-дир сен, мээң будум таваңгайында бижик бар чүве, ону кыйгырып көргеш, чи-даан! — деп-тир.

«Чүү дээн чүве ирги?» — дээш, номчуур деп көрүп бар чыдырда, Кулун Бөрүнү чыттыр теп кааш, маңнап чоруп барып-тыр оо.

— Бөрү: «Бижик-үжүк билир бижээчи мен бе, чыраа-саяк, челер-маңнаар аът мунар чылгычы мен бе, тудуп чип алырым кай!» — деп халактап чыда, өлүп каап-тыр оо!

Киирилде  сос

                                                              Шанактаптар, тергелептер,

                                                               Шаап мунар, чортуп мунар,

                                                              Артка – сынга тура душпес.

                                                          Аът малым эрес-ле ийин.

   Аът  дугайында  теманы  анаа  эвес  шилип  алган  мен. Амгы  үеде  аът кижи  бүрүзүнде  эвес. А  менде  олар  ийи.  Олар  меӊээ  эргим.  Эӊ – не ынак  аъдым  шолазын  Согун – Доруг  дээр.  Ачам,  акыларым – биле  оларны  азырап,  хайгаарап  турар  бис.  Аъттарывыс  биске  ажыл – агыйга дузалыг.  Чарыштарга  база  киириштирип  турар  бис.  Олар  күштүг  болгаш ажылчын.  Бисте  кайгамчыктыг  аъттар  барынга  чоргаарланыр  мен.

   Ажылдын сорулгазы:

   Аът  дугайында  үргүлчү  билип  ап  чорууру  болгаш  кижи  биле  аъттыӊ аразында  найыралын,  бот – боттарынга  дузалыын  өөренип  көөру.

  Онаалгалар:

1. Ажыл-агыйныӊ  кандыг  адырларында  аътты  ажыглап  турарын  билип алыр.

2. Амгы  үеде  аъттарныӊ  канды г уксаалары  эӊ-не  делгереӊгейил, хайгаараар.

3. Аътка  хамаарышкан  чоннуӊ  мерген-угаанын  өөренип  көөр.

4. Аъттыӊ  аажы-чаӊын , чемненирин  шинчилээр.

Шинчилелдин аргалары: хайгаарал,  номнардан,  интернет  четкизинден медээлер,  алган  медээлерни  сайгарар.

Даап  бодаашкын:  аът – кижиниӊ  өӊнүү  болгаш  дузалакчызы.

1. Аът – кижиниӊ  дузалакчызы.

   Шаанда  шупту  аъттар  черлик  турган.  Чоорту  оларны  кижилер боттарынга  өөредип  чаӊчыктырып  алган.  Кижиниӊ  амыдыралыныӊ төөгүзүнде  аът  чугула  черни  ээлеп  турган.  Төөгү-биле  ап  кээрге,  аът кижиниӊ  чүгле  ажыл-агыйынга  эвес,  дайын-чаага  база  киржип чораан. Көжеринге, чер чоруурунга аът ажыктыг. Аъттыӊ тывылганынын төөгузу миллион чылдар-биле санаттынып турар. Аътты кым бир дугаары өөреткенин чугаалары берге.

2. Амгы  үениӊ аъттарыныӊ  кижилерге  дузазы.

   Амгы  үеде  аъттарныӊ  дузазы  хөй.  Чижээ: бойдуска  агаарлап селгүүстээр , көдээ ажыл-агыйга ажыглаар, чарыштарга  мунар  дээш,  оон-өске.  Чурттуӊ  чамдык  черлеринде  аътты  циркте  база  киириштирип  турар.  Аът  спорту кижинин кадыынга дузалаар. Ылаӊгыя сөөк-даяк, ооргазы  баксыраанда  эмнээр  шынарларлыг. Аъттыӊ хымызы база янзы-буру  аарыгларны  эмнээр. Ынчангаш,  аъттар  кижилерни  камгалап  чоруур.

3. Аът  дугайында  чоннуӊ  эскериглери,  үлегер  чугаалары.

   Кижилер  аътты  ырлажып  чоруур  болгаш  эвээш  эвес  үлегер  чугааларны тургускан.

   «Эртежи  кижи  эзерлиг  аътка  дужар.»

   «Эки  аътка  ээ  хөй,  эки  кижээ  эш  хөй.»

   «Дага тып  алыр  болзуӊза,  аас-кежиктиг  болур  сен.»

   «Кыжын  аът  чыдып  алырга  чылыыр.»

   « Орук  чорааш,  дедирленир  болза,  хар  чаар.»

   «Аът  бажын  чайып  база  артынче  октаар  болза,  бүргээр»

4.  Аът  мээӊ  амыдыралымда.

   Аъттарны  хайгаарап,  азырап  тургаш,  билип  алган  чүүлдерим

1) Аъттарнын   өӊ-чүзүннери

   Аъттарныӊ  өӊ-чүзүнү  дээрге,  кол  ылгавыр  демдээ  болур.

Колдуунда  мындыг  өӊ-чүзүннерлиг  аъттар  таварышкылаар:

• Доруг – кызыл-хүреӊ.  Чели  биле  кудуруу  кара,  кара  холумактыг.

• Дас  кара – чели  кудуруу,  даваннары  кара.
• Шилги – сарыг – кудуруу,  чели  чырык.
• Бора – чели,  кудуруу  караӊгы.
• Кара – Доруг – кара
• Хоор –сарыг – чырык, сарыг,  кызыл  өӊнерлиг.
• Ала – улуг-улуг  ала  өӊнерлиг
• Калдар -
• Кула –

Мээӊ  аъттарым  өӊ-чүзүнү:  калдар,  доруг.

2) Аъттарныӊ аажы-чаӊы

 Мээӊ  аъттарым  чааш. Оларны  бис  эмдик  турда  чаажыдып  өөредип  турар бис.

3) Аът  дугайында  солун  барымдаалар.

1. Аът  туруп  алгаш  удуур.  Кыска  үе  дургузунда чыдып алгаш  база  удуур.

2. Аъттыӊ  хар-назынын  диштеринден  билип  алыр.

3. Аът  20-30- хар  чедир  чурттаар.

4. Аъттарныӊ  көөрү  эки.

Карааныӊ  диаметри  5  сантиметр. Кижиниӊ  караандан  9  катап  улуг.

100  ажыг  метр  ыракты  көруп кааптар. Бичии чүвелерни улгаттыр көрүптер.

5. Аът  кулактарын  шимчедип,  киштээри  дээрге-ле,  чугаалажып  турары ол.

6. Аът  сактып  алыычал, угаанныг.

Ооӊ-биле эки харылзажыр  болза, ол  кижини өӊнуу кылдыр санап, сөөлгу хүннеринге  чедир  утпас.  Черлерни  эки  сактып алыр. Коргупкан черлеринге  чедирер  болза,  хорадап,  кылыктаныр.

7. Аъттар  чыдыыргак.

Кажаазын,  эзерин,  мунукчузун  кандыг-даа  ырактан  чыдындан  тып  алыр.

Аът  сугнуӊ,  чеминиӊ  шынарын  тодарадып  билир.

8. Аъттыӊ  өӊү  ооӊ  аажы-чаӊын чугаалап  турар.

Кара  аъттар  дүрген,  шыдамык.  Аӊгы-аӊгы  аарыгларны  шыдажып  эртер. А  шилги  аъттарныӊ  аажы-чаӊы  турум  эвес.

9. Кижилерниӊ дыүнавайн турган өӊнерин дыӊнап кааптар. Караӊгыда дыыжызы-биле  уг-шиигни  тып  алыр.

10. Аът  кижилерни  эмнээр.

  Аът мунарга чүстер, сөөк-даяк аарыглары эттинер. Шыӊганнарны быжыктырар, кылаштаарын экижидер. Могап-шылаанын уштуур, эки хөөн киирер.

4) Шинчилээшкин.

Чемнениринин хуваалдазы.

Мен  аъттарымны  хүннүӊ-не сиген, сула-биле  өйлуг чемгерип  турар  мен. Суг  ижиртип  турар  мен.

Дуржулга 1. Улуг  аътты  чемгерери.

   Аътты  чемгерери  анаа  эвес,  берге.  Хөйну  билир  ужурлуг.  Дерлиг  изиг аътты  соок  суг-биле  суггарбас.  Буттары  баксырап болур. Ажылдаан соонда  хөй  эвес сиген  каап бээр.  Бичии  дыштандыргаш,  суггарар, оон  аът чеми бээр. Суланы суг ишкен соонда бээр. Хар-назыныныӊ аайы-биле чемгерери  дөмей  эвес.

   Улуг  аътка  хүнде 1 кг чарба, 10 литр суг, дус бээр.

Дуржулга 2. Кулунну  чемгерери.

  Кулунну иезинден чарып алыры, ооӊ амыдыралыныӊ берге кезээ. Кулуннарга  меде,  үнүштүг  чемиштиӊ сигенин бээри дээре. Оларга сула биле морковьту чеминге бээр. Дусту чылгадыр. Чарба холумактыг ак чугайны  кальций  чедишпейн  барганда  бээр.

Кулун  хүнде 5 кг сиген, 2 кг сула, 1 кг чарба, 1 кг тараа  чиир. Суг-5 литр.

5) Айыыл  чок  чоруктун  аргалары.

   Мен  аът  мунуп  өөренири  белен  деп  бодап  турган  мен. Ол  ындыг  эвес, кичээнгей  болгаш эптиг,  чурумнуг  болурун  сагыыр.  Чүнүӊ-даа  мурнунда айыыл  чок  чорук  кол  черни  ээлеп  турур.

• Танывас  аът  чанынче  чоокшулавас.
• Аъттыӊ  артындан  шимээн  чок  чагдавас,  ооӊ-биле  чугаалажыр.
• Аътты  адыжынын  иштинден  чемгерер,  салаалары-биле  чем  сунмас, ызырып  болур.
• Аътты  кезээде  ырактан  холун  сунуп  алгаш  тудар.
• Аътка   солагай   таладан   олурар.
• Сени  дыӊназын  деп  бодаар  болзуӊза,  оон  кортпас.
• Аът  мунукчузунуӊ кандыг байдалын, хөөнүн билип кааптар, ынчангаш,  аът  мунарда  хорадап,  кылыктанмас. Ол  ужур  октап, мөөп  болур.
• Аъттыӊ  чанынга  тургаш,  ыыткыр алгырбас, маӊнавас, шуравас, холун  чайбас.  Ол  хоюган,  корткаш  багай  чүвеге  чедирип  болур

                                              Төнчузу

     Шинчилел  ажылымныӊ  түӊнелинде  билип  алганым,  аът  кайгамчыктыг  амытан.  Оон куштуу, шоваазы, шыдамыы  амыдыралдыӊ өзүп сайзыраарынга  кол  черни  ээлээн. Аът  шаандан  тура  амга  чедир  кижиниӊ өӊнүү болгаш дузалакчызы  болуп  арткан.  Ол  кайгамчыктыг  амытан  биле кижиниӊ  харылзаазыныӊ  ачызында,  кижилерниӊ сагыш-сеткили бай болгаш  кадык.

   Аът  дугайында  ам-даа  шинчилеттинмээн  чүүлдер  хөй.  Ам-даа  улаштыр аът  дугайында  солун,  ажыктыг.  Ханы  билиглерни  ажыдар  мен.