Педагогическая находка - 2021г
план-конспект занятия (средняя группа)

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение-

 детский сад «Дамырак» с. Кызыл-Мажалык Барун-Хемчикского кожууна Республики Тыва.

Ажык кичээл

Темазы: «Кырган-аванын аалынче аян-чорук»

Музыка башкызы:

Монгуш Сайлык Сергей-ооловна

2021г.

 «Кырган-аванын аалынче аян-чорук»

Сорулгазы: тыва улустуң аас- чогаалының хевирлерин  улегер домак, кѳгудуглерге, ѳпей- ырыларга  сонуургалын куштелдирер.

Ооредиглиг: тыва улустун аас-чогаалынга уругларны ооредир.

Кижизидилгелиг: идик -хеп аймаан танып чугаалап билиринге болгаш арыг-силиг, камныг кедеринге кижизидер.                                  

Сайзырадылгалыг: сос курлавырын уругларга сайзырадыр. 

Словарьлыг ажыл: улуг-бичии, аал, инек, хой, ошку, аът, тыва бѳрт, тон, идик.

Дерилгези: тыва аялгалар, чымчак ойнаарактар: хой, ѳшку, аът, инек, аал, кавай, аптаралар,тыва тон, бѳрт, идик улуг бичиилиг, 3 ангы ѳннерлиг(кызыл, сарыг, кѳк).

Арга методу: беседа, оюннар.

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезээ:

Башкы:

- Уруглар богун бистер анаа эвес дыка солун кичээл эртирер бис. Богун бистерде аалчылар келген, аалчылар биле мендилежир бис бе?

Уруглар: Амыр-ла!

Аалчылар: Амыр-ла!

Башкы: Уруглар аян-чорук кылырынга ынак силер бе?

Уруглар: Ийе.

Башкы: Богун бистер кодээ аалда чурттап турар, кырган-ававыстын аалынче баар бис. Кырган- ававыстын аалында Ѳлчей дээр оглу база бар. Аалда кандыг азырал дириг амытаннар барыл, билир силер бе уруглар? Адап кѳрунерем.

Уруглар: Инек, аът, хой, ошку.

Башкы: Эр-хейлер, шупту азырал дириг амытаннарны билир, ам кырган-ававыстын аалынче аян-чоруувусту уламчылаар бис бе. Уруглар бо чылдын кайы уезил? (Бо чылдын часкы уези.)
Чазын даштын кандыг болурул? (хар эрип каар, даштын чылый бээр, чылыг чуртардан куштар ужуп чедип келир)

Башкы:Эр-хейлер! Кыштагда кырган-ававысче дурген четсин деп бодаар болзувуса кым чараш шулук чугаалаптар эвес.

Амелия:Кырган-авам аалынга

         Кыжын, чайын баар мен.

         Хураганнар эвээш бар,

        А анайларым оон хѳй.
II. Ортаакы кезээ:

Башкы:

 Эр-хей ам дораан «Хуулгазын алгывыска» олуруп алгаштын, шупту быжыг тутунар уруглар андарлы берзивисе канчаар бис, ужуп чоруптаалынар. Кырган-ававыстын аалында, олчей дээр оглу база  бар. Бисти уткуп унуп келди уруглар. (Аялганы салыптарга уруглар карактарын шиип алгаш олуруп алыр. Башкы аржыылды шарып алгаш кырган-ава апаар.)

Кырган-ава: Амыр-ла, уругларым!

Уруглар: Амыр-ла, кырган — авай!

Кырган-ава: Дѳрже саадап эртинер, уругларым. Аалдап келген уругларымга, бичии тургаш, ойнап чораан салааларым биле «Кадарчы алышкылар» деп, оюнну мээн -биле кады ойнаптаалынар.

Оюн « Кадарчы алышкылар»

Сорулгазы: Уругларнын чугаа домаан, угаан медерелин, салааларын сайзырадыр.

Матпаадыр — мал кадарар

Бажы – Курлуг- анай,хураган бажы тудар

Ортаа — Мерген — ошку, хой саар

Уваа — Шээжен — сут хайындырар

Биче — Боовей — сут ижер

Кылбас тутпас ажылы чок,

Кежээпейлер алышкылар.

Кырган-ава: Менээ аалдап келген уругларым кайы хире кежээ эвес. Мээн оглумну Ѳлчейни чундуруп хепкерип чемгерип корунерем уруглар. Ѳлчей оглумну  чундурарда чуу херегил уруглар?

Уруглар: саван, суг, аржыыл.

Кырган-ава: Ѳлчей оглум мээн чугаам дыннавайн чунмас мен деп, ыглап турар- дыр уруглар. Сугжугаш деп когудуг билир силер бе?

Уруглар:  «Сугжугаш» деп когудугну чугаалаар.

Сугжугаш, сугжугаш,

Мээн арным эки чундур

Мээн караам кыланназын,

Мээн чаагым долбанналзын,

Мээн аксым каттырзын,

мээн дижим ызырзыннар.

Кырган-ава: Эр хейлер! Дыка-ла чараш уруглар дыр силер. Ѳпеяны чундуруп алдывыс, ам чемгерээлинер. Чем чивес мен –деп могаттынып олур, кѳгудуг билир уруглар бар бе?  кѳгудугден чугаалап берээлинерем каям, кым чугаалап бээр.

Уруглар:Алдар чугалаар.

Аван, ачан чемненди

Акын, угбан база-ла

А сен, мыя кадыктан,

Ам, ам деп кѳр, хензигбей.

Амданыын, амданыын!

Ам, ам деп кѳр хензигбей.

Кырган-ава: Эр-хей Алдар. Ѳлчей оглум  амырап-амырап чемненип алды уруглар. Оглум тода берген-дир, ойнадып кѳруннерем, уруглар.

(уругларга аптараларны кѳргускеш, улуг- бичезин ылгап билирин хынаар, Инек, хой, ѳшку, аът таныдар)

-Мен келген бичии уругларымга мындыг улугер домак чугаалап бээйн: 

«Хойлуг кижи каас, инектиг кижи тодуг»

-Шак бо улегер-домакта дыка улуг уткалыг. Шынап-ла мал-маганга ынак боор оларны чемгерер карактап азыраар ужурлуг бис.

- Кадарчы кижи хоюн кадарып чорааш,оларны чассыдып, чаптап,

чарашсынып,  хая-даштыг бедиктерге, арга-арыгга чангыландыр ырызын бо-ла ырлай бээр.
Кырган-ава: силерге ырыдан ырлап берейн (ырлаар)

Хоор сарыг малымайны, ооой дынгылдай
Хову сынмас чараштарым, оо дынгыл дынгылдай
Кулактары делбиннешкен,ооой дынгылдай
Хову сынмас малымайны оо дынгыл дынгылдай

Азырал дириг амытаннар дугайында шулуктен чугаалаптар бис бе уруглар. (шупту чугаалаптар)

Ала хоюм
Анайларым,ошкулерим,
Чи-чи,чи-чи
Адыр кулаа халбаннашкан,
Чи-чи,чи-чи.

Оюн: «Кажыктарны чыыптаалынар»

Кырган-ава: Ойнаарывыска Ѳлчей оглум  амырап, каттырып олур. Ѳлчей оглумну ам агаарладырда,  хепкерип алыр бис бе?                  

Ѳлчей оглумга баштай бѳргун, тонун,  хап идиин кедирип аалынар.

Тыва бѳрт (сарыг)

Уруглар катаптаар (хап-идик, кѳк).

 Шыва тон (кызыл) катаптаар.

Соруктуг:  кѳгудугну чугаалаар. кедирер.

Кежээпейни, кежээпейни

Боргун дурген кедээл шымда.

Теп, теп кежээкей

Теве сарыг идиин кет.

Топ, топ кежээкей,

Тонун кет чарашпай. (агаарлаарлар)

 Кырган-авай:Ѳлчей оглум шылай берген-дир, удуур деп тур, огже кииргеш кавайынга чыттыргаш ѳпей ырыдан ырлап берээлинер уруглар, кым билирил ѳпей ырны?  

Уруглар: Айзат ырлаар.

Кырган-ава: Чаражын эр-хей Айзат. Ам бис шупту  ырлап берээлинер уруглар. Кавайны идип чайгаар.

Ѳпей ыры

………………………………

 Ѳлчей оглум  удуй берген оожум уругларым.

Кырган-ава:

-Эр-хейлер!

Оюндан ойнаптаалынар уруглар.

Оюн: «Хуулгаазын тон»

Бо мээн хуулгаазын тонум силерге садигинерге баргаш чиир кылдыр ааржы хуулдуруп берген. Садигинерге баргаш чиир силер уругларым. Мен база силерге боорзак быжырып алган мен мону база чиир силер. -Эр-хейлер!

Аалдап келгенинер дээш, менээ дузалашканнынар дээш четтирдим, эки чедип алыр силер, уругларым байырлыг!

Уруглар:

-Четтирдивис, байырлыг! (башкы аржыылын уштуп кааптар).

Башкы:

-«Хуулгаазын алгывыска» олурупкаш, садигивисче чаныптаалынар. (аялганы салыптарга уруглар карактарын шиип алгаш олуруп алыр).

Туннел:

- Каяа чордувус, уруглар ?

-Кандыг азырал дириг амытанны билип алдывыс? (Хой, ошку, инек, аът) 

Башкы: ынчангаш мал-маганны озуп ковудезин дизе чуну канчаарыл? (азыраар, камнаар, кадагалаар)

-Ѳлчейге агаарладырда чуну кедирип алдывыс, канчаан дузалаштывыс?

- Чуу деп оюн солун болду?

-Эрхейлер!

Башкы:

-Кичээлге шупту кызымак ажылдаан эр – хейлер, четтирдим! Дыштаныыр.