Чугаа сайзырадылгазынга ажык-корулде. Тоол "Харжыгаш болгаш дилги"
методическая разработка по развитию речи (средняя группа)

МБДОУ детский сад «Хунчугеш» с. Кызыл-Даг, Бай-Тайгинский кожуун.

Чугаа сайзыладылгазынга ажык көрулде:

Тоол « Харжыгаш болгаш дилги»

2-ги бичи бөлук.

Воспитатель:Салчак С.О.

Кызыл-Даг 2017ч.

Чугаа сайзырадылгазынга ажык көрулде.                        08.12.2017ч.

Темазы: Тоол «Харжыгаш болгаш дилги»

Соулгазы:

1.Уругларга  орус улустуң тоолу «Харжыгаш болгаш дилги»-деп, тоолду номчуп таныштырып өөредири.

2. Тоолду кичээнгелиг дыннап, оон утказын билип,домактарны шын адап тургузуп, торээн дылының уннерин шын адап, айтырыгларга тода харыылаарынга уругларны сайзырадыр.

3.Оске тоолдарга бодаарга бо тоолда дилгиниң аажы-чаны эки, дузааргак болганынга кижизидер.

Словарлыг ажыл: соңнап-элээн, имиртиң-караңгы, эргелиг- чассыг, чаптанчыг, ээжегей-курут.

Херек материалдары: чымчак ойнаарак дилги, тоолду чураан оннуг чуруктар, тоолдуң мультифилими, музыка.

Кичээлдиң чорудуу

Бо хун бисте башкылар аалдап келген,  мендилежип алыылыңар.

Даштын кандыг уе чедип келгенил  уруглар?  Кышкы уе чедип келген. Эр хейлер.

Ток-ток (эжик соктаар)

Дилги : Экии-менди, уруглар? Амыр- менди.

Бо чуу аалдап келгени ол уруглар? Дилги.

Башкы: Дилгижигеш чуну канчап келдин? Мени аранарга киирип алыр силер бе, силерниң-биле ойнаксап тур мен.

Башкы: Аравыска киирип алыр бис бе, уруглар?  Бо хун бис сээң дугайында билип алыксап тур бис, «Харжыгаш болгаш дилги»-деп, тоолду чугаалажырывыс ол-дур, эки сонуургап дыңнаар сен, дилгижигеш.

Тоол « Харжыгашболгаш дилги» (орус улустуң тоолу) (номчуур)

Ирей- кадай улус чурттап чораанң чувең иргин. Олар-биле кады уруунуң уруу база чурттап турган.

Харжыгаштың өөру чедип келгеш, арагадан барып каттаары –биле кый  рдеп, алкыра бергеннер. Ирей-кадай ур-ле чөпшээрешпейн турганнар. Ынчалза-даа сөөлунде барып салыпканнар, чугле өөрунден чыдып калбазын чагааннар.

Уруглар арага чедип келгеш чангыс-даа сыптар тырбайын, каттап-ла эгелээннер, а Харжыгаш өөрунден соннап чыдып  калган.Олар алгырып-ла, кый деп-ле чорааннар, ынчалза-даа Харжыгаш дыннаваан.Ам мырай имиртиңнеп келген,өөру чанып чорупкан.

   А Харжыгаш  арга кезип чоруп-ла, чоруп-ла турган, ынчап чоруй шуут-ла аза берген. Аргага часкаан артканын билгеш, ыяшче уне бергеш,будук дозунге олуруп алгаш, ыглавышаан мунгарадыр ырлай берген.

                                     Ау,  ау Харжыгаш!

                                     Ау , ау  кужурбей!

Кырганнарның Харжыгаш дээр

Кымдан ынак кызы чораан.

Ону өөру аргаа келгеш,

Олчаан каапкаш, баргылааннар

Адыг чедип келгеш айтырган:

-Харжыгаш чуге ыглап ор сен?

- Канчап ыглавас чувел, адыгжыгаш!Мен кырган-авамның, кырган-ачамның уруунуң уруу-кара чангыс Харжыгаш-дыр мен, өөрум мени аргага көгудуп эккелгеш, каапкаш бардылар!

-бээр дужупкел, мен сени кырган-ачаңга болгаш кырган-аваңга чедирип каайн!

-Чок, сенден коргар мен, сен мени чиптер сен!

Адыг оон ырап чорупкан. Харжыгаш база-ла ыглавышаан, мунгарадыр ырлай берген:

Ау,ау.харжыгаш!

Ау,ау, кужурбей!

Бору чедип келгеш, айтырган:

-Чуге ыглап орарың ол, Харжыгаш?

- Канчап ыглавас чувел? Мени өөрум аргага көгудуп эккелгеш аргага каапкаш чоруй бардылар.

Бору тура:

Бээр дужупкел, мен сени кырган-ачаң биле кырган-авансугга чедирип каайн!-дээн.

-Чок, бору, сенден коргар мен, сен мени чиптер сен!

Бору чорупкан. Ам Харжыгаш база катап-ла ыглавышаан, мунгарадыр ырлай берген:

Ау,ау, Харжыгаш!

Ау,ау, кужурбей!

Чаны биле дилги халып эртип чыткаш, Харжыгаштын унун дыннапкааш ,айтырган:

-Харжыгаш чуге ыглап орарын ол?

-Черле канчап ыглавас боор, дилгижеккей! Мени өөрум арыгже көгудуп эккелгеш, конгус каапкаш бардылар!

-Че дүш! Кырган-ачаң биле кырган-аваңга чедирип каайн!

Харжышаш дуже халааш, дилгини мунупкан, а дилги халып-ла каан.

Бажынга маннап чедип келгеш, кудуруу биле эжикти соктаан.

-Ында-кымыл?-деп кырган-ава база кырган-ача топтап айтырган.

-Мен-дир мен, урууңар уруун эккелдим!

-Ах, бистиң эргимивисти! Бажыңче кирип көр! Сени каяа олуртур бис,чунуң –биле чемгерер бис?

Сут, чуулга, ээжегей эккелгеш, дилгижекти хундулей-ле бергеннер. А дилгижек шаңналынга дагаа бээрин дилээн. Кырганнар дилгиге ак  дагаа бергеш, аргазынче өөрушкулуг-маннайлыг салып чорудупканнар.

Физминутка:                        Бажывысты чаяалыңар,

Холдарывыс часкаалыңар,

Буттарывыс тепсээлиңер,

Ору-шурап халыылыңар.

Телевизорга тоолдун утазын көөру.

Харжыгаш болгаш дилги деп тоолду кордувус уругдар, ам дилгиниң чараш кылажын шупту оттунээлиңер, бисти бо олурар дилги  база көруп олурар. (Музыка ырлаар)

Быжыглаашкын:

1.Силерге тоол солун болду бе ,уруглар?

2.Харжыгаш кымнар-биле чурттап турганыл? Харжыгашты кымнар аргаже каттаары-биле кыйгырып алганыл?

3.Баштай Харжыгашка чуу чедип кээрил, Харжыгаш адыгга чуу дээнил? Оон чуу кээрил, бөруге Харжыгаш чуну чугаалааныл? Эң соолунде чуу кээрил, дилгиге Харжыгаш канчалганыл?

4.Дилгиге шаңнал кылдыр уруунуң уруу Харжыгашты эккелгенинге кырган-ачазы чуну бергенил?

5.Дилги оске тоолдарга бодаарга бо тоолда кандыг болганыл, эки бе, багай бе? А борбок далган деп тоолда дилги кандыг болганыл?

Дилгижигеш чоруур дей берди, байырлажыылыңар «Силернин биле эки хөглеп ойнап алдым, уруглар , аргамче өөрушку-маннайлыг чоруурум ол  байырлыг, уруглар, чаачылда база чедип кээр мен» - дээш дилги чоруптар.