«Чарлып болбас ыдыктыг чанчылывыс кагбаал! Салгалдарга дамчыдаал, Сагыызын дег камгалаал!»
материал

 «Салгал» уруглар садынын уругларынын аразынга «Чарлып болбас ыдыктыг чанчылывыс кагбаал! Салгалдарга дамчыдаал, Сагыызын дег камгалаал!»  деп ыдыктыг байырлалды эртиреринин чорудуу

Сорулгалары: чоннун ыдыктыг Шагаа байырлалын улустун аас-чогаалын, ёзу-чанчылдарын таварыштыр уругларга билиндирер; уругларнын аас-чогаалга ниити билиин делгемчидер, амыдыралче коружун, эстетиктиг культуразын хевирлээр; чечен-мерген, эрес-кашпагай чоруун сайзырадыр; торээн чурттунга, оон ёзу-чанчылдарынга ынак болурунга кижизидер.

Дерилгези: залды байырлалга таарыштыр дерээн: ог, аптара, чуък, элгиирге; ханаларда улегер-домактар дээш о.о.

Киржикчилери: башкарыкчы,башкылар, садиктин уруглары.

Байырлалдын чорудуу

Башкарыкчы: (ол уеде сыгыт-хоомей оожум ырлап турар) Хундулуг ада-иелер база уруглар! Силерге ыдыктыг чараш Шагаа байырлалын таварыштыр  ог-буленерге аас-кежик, омакшылды кузевишаан «Салгал» уруглар садынын ниити каттышкан «Чарлып болбас ыдыктыг чанчылывыс кагбаал! Салгалдарга дамчыдаал, Сагыызын дег камгалаал!» деп оюн-коргузуувусту эгелээрин чопшээреп корунер!

  Башкарыкчы: Шагаа доюн бо огнун уруглары-биле кожа чурттап чоруур куду аалдын улуг-биче кижилери катчып алгаш эртирер дээш келгеннер. (Башкылары чолукшужар)

Аалдын ээлери келген шупту чонну оонче чалап уткуур, келген чон тыва езулал – биле чолукшуур. Чолукшуур чорук, чылда чангыс катап, чугле Шагаа хунунде болур. Назыны улуг кижиге назыны аныяк кижи ийи холун кожа туткаш, адыжын оору корундур сунар,а улуг кижи бичезинин адышарынын кырынга болунун адыжын дегзип каар)

Чедип келген аалчылырга

Ажы-толге, уругларга,

Унуп орар Шагаа-биле

Чалбырааштыг изиг байыр!

Садиивистин уруглары

Тыва чоннун аас-чогаалын,

Ыры-шулуун, чанчылдарын

Бараалгап тур часканар-ла!

Монгун-ай: Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук чанчылы-дыр

Айнын чаазын, хуннун эртенин

Алгап йорээн байыры-дыр.

С.Дарина. Чылдын соолгу эргилдези

Чыккылама кышты солуур

Чаагай часты уткуп алыр

Шагаа айы чаа-чыл-дыр.

Эдиски,Онзагай ортумак болук:

Тыва чонум чанчылдары

Тывызыксыг аажок чараш,

Шаандан тура чанчыл болган

Шагаа деп байырлал бар.

Яна: Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну унуп кел чор

Чанчыл ындыг артыш, санын

Чаагай чыдын айдызанар!

Ай-Херел, Айчек: Черимейни чыргал бургеп,

Чечек-биле шыва алзын!

Айдыс, артыш чыды тарап,

Арыглалды алгытсын-на

Шынгыраа: Шагнын соолгу эргилдези

Чырык чаагай частын бажы

Чыккылама кышты солуур

Шагаа айы чаа чыл-дыр!

Башкарыкчы:

Ак-кок дээрлиг байлак Тыва чуртка

Аяс дээрлиг хаяалыг эртенде

Алызындан кижээ оннук,

Аажызы хилинчек чок

Хаван чылын удээлинер.

(Хаван чылы унуп келир)

Хаван: Хамык чылдар соолгузу

Хаван-дыр мен таныжынар

Хаванымнын чылында мен

Хамчык чуу-даа халдатпаан мен

Ынчангаштын уругларым

Ылап таптыг ооренинер

Хой-ле чылдар эрткен соонда

Катап база эглип кээр мен

Амдыызында байырлыг, че! (Хаван чылы байырлашкаш уне бээр)

Башкарыкчы: Экииргек-даа, дузааргак-даа,

Хонну биче, чаны кортук

Кеми-даа чок, багы-даа чок

Кээргенчиг амытан боор.

Хамык чылдар эгези боор

Куске чылды уткуулунар!

Куске чыл кирип келир.

Куске: Хаванывыс чылы эрти

Мээн чылым чаларады

Шагаа – найыр будуузу боор

Шак бо ойнун магаданчыын.

Аалдар одээн аштап – ширбээн,

Артыш, шаанак айдызап кээр,(чыттаныр)

Шалып – ишчи улус – чонум

Шагда анаа белеткенген,

Аъш – чемнин дээжизин

Ам бо хунде делгеп салган.

Аъштыг-чемниг эки чылды

Хайырлаар мен уругларым!

Башкарыкчы: Шагнын чаазы келди

Шагаа-биле менди-ле бе!

Чаа келген куске чылым

Чаяалганар будер болзун!

Шагаа хуну байырлалывыс

Чаагай эки эртер болзун!

Куске: Ындыг-ла болзунам! Курай! Курай!

Йорээлдер

Шулук: /Настя/

Хаяалыг хун харап келгеш,

Ханаларга херелденген

Алдын хунум унуп келгеш,

Боодей оомну оортуп чорзун!

/ 9 уруг четтинчип алыр, ол дээрге огнун ханалары болур. 2 уруг ортузунга холун кодургеш туттунчуп алыр – огнун хараачазы болур. Куске ханаларга келгеш «моон кирер бе?» - деп айтырар «чок» деп харыылаар, ойнаар/

Куске: Моон кирер бе?

1-ги уруг Ай-Чечээ: Озээн малым озун азар оскус ханам бажы-дыр.

Куске: моон кирер бе?

2-ги уруг Уран-Сай: Шокар челе азар, чолдуг ханам бажы-дыр

Куске: Моон кирер бе?

3-ку уруг Арыяа: Эът азар, энмек ханам бажы-дыр.

4-ку уругАялга: Дан бажындан чыгган таагы азар ханам бажы-дыр

5-ки уруг Айданаш: Бурган сагыызын чалаар, буянныг ханам бажы-дыр.

6-гы уруг: Арселия: Кавай азар хаяалыг ханам бажы-дыр

7-ги уруг Билзек: Тос хумунум азар долгай ханам бажы-дыр.

8-ки уруг Айасель: Дээрбектиг дески ханам бажы-дыр.

9-ку уруг Саглай: Таар азар, дагыр ханам бажы-дыр.

Куске «Моон кирер бе?» - деп соолгу уругдан айтырарга, шупту «Ийе» деп харыылаар, ол эжик болур.

Башкарыкчы: Амыр-ла амыр! (Куске-биле чолукшуур)

Мендилежип, экиилежир,

Мерген эки состер оргуур,

Тыва чоннун чанчылында

Дыка эки чуулдер-ле хой

Олурганнар арты-биле

Оожум эртер чанчыл ындыг,

Эргин орта оруп болбас

Эргин ажыр мендилешпес

Эртиип сааданар-ла чаа унген чараш чылым!

(Куске уруглар аразынга олуруп алыр)

Башкарыкчы: Ойт уруглар, даштын ыт чуу кончуг ээре берди. (ыт ээргени дынналыр)

Ак-Сал ирей кирип келир.

Башкарыкчы: Хүндүткелдиг аалчывыс Ак-Сал ирей моорлап келди (чолукшуур).

Ак-Сал:

Шагаа биле уругларым!

Шаг бажы чылбырады,

Шагаавыс чедип келди!

Башкарыкчы: Хүндүлүг, Ак-Сал ирей, дорже эртип, аяк-шайдан чооглап көрүңерем.

(Ак-Сал саадап, аяк-шай ижер. Башкарыкчы аякка шайын кудуп сунар)

Башкарыкчы:

Аяк шайым, сарыг шайым

Амданныг-ла тыва чемим.

Шынап-ла шай ишпес тыва кижи кайда боор. Амыдыралывыстың чаа хүн бүрүзүн амданныг сарыг шай-биле уткуп ап, шайның ачызы-биле кадык-чаагай, омак-сергек ажыл херектеривисче кирип-тер бис. Шай бистиң эрте бурунгудан бээр ажыглап келген чемивис. Шынары, чаагай чыды амданныы-биле ол делегейде эң-не амданныг чем.

Башкарыкчы: Ак – Сал ирей шайлап олурар аразында «Шайывыс» деп ырывысты кырган-ачавыска бараалгадып бээр бис бе, уруглар?

Ыры: «Шайывыс»    Кууселдеде улуг болук уруглары

Танцы: «Аяк шайым»

Ак-Сал ирей: Эр – хейлер!.Тыва чон Шагаа байырлалында чунгуулап ойнаар черлерни, оюн херекселдерин – шыдыраа, тевек, кажык –догерези белен турар. Аал бурузу коданын ширбиир, артыжап, аъш –чемин белеткээн соонда, орай кежээден эгелээш тоолдажып, тывызыктажып, улугер домактажып ойнап хонар турган. Ам улегер домактардан дыннап корээлинерем уруглар, кымда улегер домактар барыл?

«Улегер домактар»

1. Ужук билбес кижи, ун чоктан дора /Арыяа/

2.Кижи озер кидис шойлур /Арселия/

3. Чадаг чорба аъттыг чор, чааскаан чорба эштиг чор /Айасель/

4. Эки кижээ эш хой, эки аътка ээ хой /Саглай/

Башкарыкчы: Мерген угаанныглар база бар болгай кырган-ачай

Мерген угаадыглар:

1. Улуг улус адын адавас, кырган-авай, кырган-ачай дээр /Уран-Сай/

2. Суугуу долгандыр халывас, суг-биле ойнавас /Эдиски/

3. Ширтекке чем токпес, ширбииш-биле ойнавас /Айданаш/

4. Орун кырлавас, от-биле ойнавас /Айыр-Санаа/

5. Огге, бажынга улус кирип келирге, тенектенип халывас /Яна/

6. Улуг улус чугаазын дыннаар, айбызынга баар /Ай-Херел/

7. Улуг улустун мурнундан эртпес / Савылак/

Башкарыкчы: Кайы-даа уруглар тывынгыр,

Кайгамчыктыг чечен-мерген, сагынгыр-дыр

Аравыста адааннашпайн, моорейлешпейн

Амыр-тайбын чурттаалынар!

Ыры: Арбай-Хоор   /Шыдырааевнанын уруглары/

Башкарыкчы: Бистин бичии уругларывыстын танцы-самын таптыг олуруп алгаш коруп корем кырган-ачай.

Бичии болук уругларынын танцызы

Ак-Сал ирей: Аажок-ла чараш танцылаар, чиге соглээр уруглар бар-дыр оо! Мындыг чажындан тура мерген угаанныг толдер-дир.

Башкарыкчы: Бистин бичии уругларывыс анай бажы дозарынга ынактар, ынчангаш даштын анайларны дозуп эккээп корунерем уруглар. (Бичии болук уругларын ундурер)

Бичии уруглар уне бээрге Шулбус кеденип кирип келир

Шулбус: Кандыг кончуг шимээнниг чувел? Оожумнанар! Чүнү мында амырап, байырлап тур силер? Аа, бичии уруглар мында самнап-байырлап турар ышкажыл! Амырап турбаңар!Ам чыл кирбес кылдыр куске чылды, силерни мен Дываажаң оранынче алгаш баар мен. (Кускени алыр деп турар, куске уруглар артынче чаштып, коргуп турар)

Ак-Сал ирей: Уруглар коргудуп турба, шулбус?

Шулбус. Байырлалыңарны соксадыр мен.

Башкарыкчы. Бистер сенден кортпас бис, шулбус.

Шулбус. Чоок! Мен силерни Дываажаң оранынче алгаш баар мен, силерге Шагаа байырлалы-даа эртиртпес мен.

Башкарыкчы. Уруглар, ам канчаар бис.

Ак-Сал ирей: Даштын огде Кара-Хам келген, мен ону чалап экээйн, моон бажын ол билир.

(Хам кирип келирге, Шулбус азыгже сыннып чашты бээр)

Хам: Амыргын-на, ажы-төлүм! Чүү болду?

 Башкарыкчы. Хүндүлүг улуг хамывыс, биске дузалап көрүңерем. Шулбус байырлалывыска моондак болуп шаптыктап тур.

Хам: Кым уругларымны коргуда берди?  

Бачыт хайны ырадырда,

Багай душту чайладырда

Артыжывыс кыпсып алгаш,

Артыжанып чалбарыыр бис.

Чаагай чытка шаптаттыргаш,

Сагыш сеткил улам сергээр,

Сузуглелин оскунмаза,

Сулде кезээ бедик болур. (Артыжаар)

Дунгурун алганып кагар.

 Хам: Оршээ Хайыракан!

Кыштын чымчаан хайырла

Аарыг-човулан халдатпа

Чаннык-халап дужурбе

Чаагай-кежиктен хайырла!

Шупту: Ындыг-ла болзунам, курай, курай!

Хам: Аал оранынар арыгладым, ажы-толдеримни артыжадым.

Хам шулбусту ойладыптар. Шулбус корткаш дезе бээр.

Башкарыкчы: Четтирдивис, хүндүткелдиг Хамывыс. Шулбусту, кулугурну шупту демниг тииледивис. «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп тыва улустуң үлегер домааның бадыткалы ол-дур, уруглар. Ургүлчү демниг, найыралдыг болуулуңар.

Ак-Сал ирей чажыын чажып чалбарыыр:

Чажыым чажып, чалбарыыйн,

Чаа унген Чаа чылым,

Ажы – толге, арат чонга

Амыр – менди моорлап кээп,

Эки чуулду элбекшит,

Бар чуулду байлакшыт,

Бак чуулду базып кор.

Куске: Чалбарыынар, йорээлинер

Чажам дивейн, хулээп тур мен,

Кузээнинер будуп турзун,

Бодалынар бодаразын!

Шупту:

Ындыг-ла болзунам!

Ак-Сал ирей: Чанчыл ындыг, ужур ындыг,

Чалыы салгал ойнап – хогле.

Аай – дедир аалдар кезип,

Аъш – чемден чооглавышаан,

Найыр – дойну уламчылап чоруулунар

Куске: Адыр – адыр.

Аалдап келген Чаа чыл

Ажы – толум, силерлерге,

Суй – белээм суп алгаш,

Сурап чорааш чедип келдим.

Тывынгырлар кайда силер?

Тывызыктан тывынарам?   (Уруглар, ада-иелер тывызыкты тыварлар)

1. Ийи кижи бараан хараан.

Ийи кижи дыннаалаан,

Ийи кижи дураннаан,

Дорт кижи малгаш шаптаан,

Бир кижи ымыраа хоюскан,

Бир кижи олен кескен.

(тевенин могеннери, кулактары, карактары, кудуруу, даваннары, аксы-дыр.)

2.Мыйыстыг – ан эвес

Салдыг – ашак эвес,

Сыргалыг – кадай эвес,

Кудуруктуг – аът эвес,

Адыр дуюглуг – инек эвес. (Ошку)

3. Алдын теректин адыры он ийи.

Унген бурузу уш чус алдан. (Чыл)

4. Дендии куштуг, девиденчиг уннуг. (Хат)

5. Ог иштинде алдын кадын ойнап-ойнап удуй берди. (От)

6. Ала аъдым хыл кажаалыг. (Карак)

7. Ак ширтек хову шыпты. (Хар)

8. Тии чок торгум, дизии чок чинчим. (Дээрде сылдыс)

9. Тенек-оол дээр өттүр көрдү (Балык)

10. Сенде бар, менде бар (Кижиниң ады)

11. Дег дег дээрге дегбес

Дегбе дегбе дээрге дээр (Эриннер)

Куске: Ам-на харын аалдарже

Аалдажып барайн-барайн.

Шагаа – биле! Курай – Курай! (Куске уне бээр)

Ак-Сал ирей: Чажыым чажып чалбардым уругларым, ойнап-хогленер уругларым. (Уне бээр.)

Башкарыкчы: Четтирген кырган-ачай, силер эвес болзунарза бистин байырлалывысты шулбус будаар часты. Биске дузалашканынар дээш ооруп четтирдивис. Байырлыг кырган-ачай! (Уруглар Ак-Сал ирей-биле байырлажыр)

Башкарыкчы: Чанчыл ындыг, ужур ындыг, чалыы салгал уламчылаал! Аалдарга уступ алгаш адан-моорей кылыылынар! Кайы аалдын уруглары аас-чогаалынга кончуг эвес, корээлинер уруглар!

Башкарыкчы: Дурген чугаа дыл сайзырадырынга азы состерни (уннерни) шын болгаш чиге адаарынга уругларны чанчыттырар оюн. Дурген чугаа оюн – баштак, каткы – хоглуг оюн. Дурген чугаалажыптар бис бе, уруглар?

Оюн «Дурген чугаа» кууселдеде улуг болук уруглары база ортумак болук уруглары ( Айыр-Санаа, Савылак,Донгул,Тамир)

1. Дурген-дурген дурген чугаа

Дурум таптыг дурген чугаа

Шынап,шынап,шынап чугаа

Шынчы состуг дурген чугаа /Айыр-Санаа/

2. Кордум, кордум кошке хая,

Хаялаза коккур дээрим

Дээрлезе, дээлдиген куш

Куштаза куду шынаа /Савылак/

3. Кордум,кордум ковей сылдыс

Сылдыстаза шынап шары /Донгул/

4. Шаарлаза сая-туме, думелезе дуп чок ырак /Тамир/

Башкарыкчы: Кожумакка кончуг-ла бис

                        Кожа тыртып салыр-ла бис.

        Кожавыста уругларнын

        Кожаннарын дыннаар бис бе?

Ортумак болук уруглары:

 Салгал садтын уруглары

Чыглып ойнап келди-ле бе?

Чылдын келир байырывыс

Шагаавысты уткуулунар!

Оолдары: Тевер оюм баглаажында

Бажын савап туру-ла бе?

Тенек чараш уругларым

Шагаа уткуп туру-ла бе?

Уруглар: Угбаларым ковей-ковей

Урук бажы шыргай-шыргай

Урук бажы шыргай-даа бол,

Угбаларга кайыын чедер

Оолдар: Даайларым ковей-ковей

Талдар бажы шыргай-шыргай

Талдар бажы шыргай-даа бол

Даайларга кайыын чедер.

Уруглар: Барыксанчыг, келиксенчиг

Магалыг-ла садигим,

Эштиг-оорлуг уругларнын

Эргим ынак садиги

Оолдар: Аажок чараш садикте

Амыр шолээн чурттап тур бис

Шагаа хуну келгени дээш

Шуптунарга изиг-байыр!

Школаже белеткел болуунун уругларынын шулуктери

Кожумактар школаже белеткел болуу:

Уруглар: Узар сугнун оой-ээй,  сай-ла дажы оой-ээй

Чараш, чараш оой-ээй, болбайн канчаар оой-ээй

Чангыс садтын оой-ээй,  уруглары оой-ээй

Домей, домей оой-ээй, болбайн канчаар оой-ээй

Оолдар: Агар сугнун оой-ээй, сай-ла дажы оой-ээй,

Чараш, чараш  оой-ээй болбайн канчаар оой-ээй

Чангыс садтын оой-ээй  уруглары оой-ээй

Домей, домей оой-ээй, болбайн канчаар оой-ээй!

Ыры: «Шагаа,шагаа алдын шагаа» Школаже белеткел болуу

Танцы: Хээлер» Школаже белеткел болуунун уруглары

Хор: «Шагаа ыры»

Башкарыкчы:

Шагаа - дээрге огбелернин тоогуден ынакшылы, найыры-дыр!

Шагаа - дээрге эргилип кээр чаа-чылдын езулалы,

Шагаа - дээрге чемзиг чемнин дээжизи, ойнаар- хоглээр чаагай хуну

Шагаа - дээрге огбелернин тоогуден монгежиткен езулалы!

Шагаа – шагнын эргиндизи, чыккылама кышты солуур

Чырык чаагай частын бажы Шагаа айы – Чаа-чыл-дыр!

Шагаа -арбын малдын кышты ашканынын демдээ ол-дур!

 Аккыр суттен кылган чемнин арбын апаар эгези-дир!

Чыккылама кышты солуур чырык чаагай частын бажы

 Шагаа айы – Чаа-чыл-дыр! Шагаа келди Курай-Курай!

Чаа-чыл унду Курай-Курай! (Курайлаар) Ынчангаш бистин «Салгал» уруглар садынын каттышкан «Чарлып болбас ыдыктыг чанчылывыс кагбаал! Салгалдарга дамчыдаал, Сагыызын дег камгалаал!»  деп ооредилге-кижизидилгелиг оюн-тоглаавыс моон-биле тонду, кичээнгейлиг коргенинер дээш четтирдивис!