Улуг болукке ажык кичээл "Кышкы аргаже агаарлаашкын"
план-конспект урока по окружающему миру (старшая группа)

Улуг болук уругларынга экологияга ажык кичээл

"Кышкы аргаже агаарлаашкын"

Оске кичээлдер - биле холбаазы: хурээлел, чугаа сайзырадылгазы, уран-чуул, куш-культура, уран-номчулга, математика.

Сорулгазы:

Ооредиглиг: кышкы уени уругларга билиндирип тайылбырлаары; кышкы уенин ылгавыр демдектери-биле, кыштын айларын ургуларга катаптадып ададыр;

Сайзырадыр: уругларнын чугаа домаан, угаан-мээзин, салааларын сайзырадыр сорулга-биле "Кышкы арга" деп коллективный аппликацияны кылдырары;

Кижизидиглиг: уругларны дириг амытаннарга, куштарга хумагалыг болурунга, кышкы уеде куштарны чемгерип сагыш-човангыр, кээргээчел, дузааргак болурунга кижизидери.

Методиктиг аргалары: беседа (чугаа), айтырыглар, тайылбыр, чуруктар корулдези, оюн аргазы, туннел.

Херек чуулдер: шивилер, харжыгаштар, ойнаарак черлик дириг амытаннар, аудиозапись "кышкы аялга", ватманга чураан аннар истери, клей, карандаш, салфетки.

Словарлыг ажыл: ижээн, даалык.

Кичээлдин чорудуу:

Башкы: Алдын хунум менди-менди

Ак-кок дээрим менди-менди

Эжим, оорум, башкыларым

Шуптунарга экии-экии

Башкы: Мен силерге шулук чугаалап бээр мен, силер кичээнгейлиг дыннааш кайы уенин дугайында шулуктеп турар-дыр тывар силер уруглар.

Кончуг калбак кодан майык

Чагган харнын чаражын аа

Чергелештир четтинчипкеш

Бадып турда парашют-ла.

Башкы: шулукте кайы уени коргузуп каан-дыр, уруглар? (кышкы)

 Кышкы уенин айларын адаптаалынар уруглар (декабрь, январь, февраль). Кышкы уенин ылгавыр демдектир адап корунерем уруглар? (хун дурту кыскалаан, даштын соок...)

Башкы: Эр-хейлер, уруглар, Богун бис силер-биле кышкы аргаже аян-чорук кылыр бис. Чылыг хептеривис кедиптээлинер. Кидис идиктеривис, борттеривис, чылыг курткаларывыс, хол-хаптарывыс. Эки чылыдыр кеттинип албас болзувусса кышкы уеде соок. (кеттинип турарын коргузер).

Башкы: чаа ам шупту чылыг кылдыр кеттинип алдывыс, аян-чорукче унуп болур бис. Чаа чоруулунар. (уруглар буттарын ору кодуруп кылаштаар)

Хортук харнын кыры-биле

Холчок хоглуг базып ор бис

1,2,3. 1,2,3.

Башкы: чаа уруглар кышкы аргада чедип келдивис. Чаражын долгандыр корунерем уруглар. Дыннааланып корунерем шып-ла шыпшын, куштар уну-даа дынналбас, чугле буттарывыс адаанда хар даажы дынналып турар. Бистин аргавыста кандыг унуштер озуп турарыл кым билирил уруглар.(шиви, хадын, терек,,.)

Башкы: Бо чуу чыдары ол, уруглар, коруп корунерем? (Шиви адаандан чагаа тып алыр) Кайгамчыктыг чагаа боор уруглар марка орнунда харжыгаштар, а чагаа боду доштан буткен. (чагааны номчуур)

"Экии, уруглар! Кышкы уеде куштарга соок болгаш аштап турар. Олар кижилернин бажыннарынын чоогунче ужуп кээрлер. Силер куштарга дузалажып корунерем, уруглар. Бистин аргавыста чугле кыштаар куштар артып каан Силерге бузуреп арттым уруглар кушкаштарга дузалажыр боор деп. Арганын ээзи".

Башкы: Чагаада кыштаар куштарны адап корунерем деп турар дыр сактыптаалынар (ала сааскан, каарган, бора-хокпеш, кызыл-хорек)

Башкы: Эр-хейлер уруглар. Ам кушкаштарга чурттаар бажынчыгаштарын азып бергеш, хлеб хоюндан каап берип чемгерип каалынар.

Башкы: Ам кушкаштар амыраан уруглар чурттаар бажынныг, чиир чемниг. Чаа ам улаштыр чоруулунар че. Кышкы уе дээрге база бир онзагай, чараш уелернин бирээзи болгай, Силер кышка ынак силер бе уруглар? Орук аайы-биле чорааш бо чуруктарнын дузазы-биле "Кышкы уе" деп бичии рассказтан чогаадыптаалынар. (мнемотехника)

Кыш душкен. Ак хар чаапкан. Уруглар кудумчуже агаарлап унгеш хар кадай кылып турарлар. Эгезинде эн-не улуг харны борбактааш адаанга салып алганнар, оон соонда оон бичии харны борбактааш улуг харнын кырынга салып алганнар. Соолунде эн-не бичии харны борбактааш эн-не кырынга салып алганнар. Уруглар Хар Кадайнын карактарын, аксын чуруп алганнар. Борт орнунга хумун кедирип каан, думчуунга морковь кыстырып кааш холунга ширбииш тутсуп каан. Дыка-ла хоглуг Хар - Кадай кылып алган уруглар.

Рассказтын быжыглаашкыны:

 - Бо чогаадып алган рассказывыста чылдын кайы уези?

- Уруглар чуну кылып турарлар?

- Эгезинде кандыг хар борбактааныл?

- Оон соонда кандыг хар борбактааш каяа салганыл?

- Соолунде кандыг хар борбактааш каяа салганыл?

- Хар Кадайнын арныга чуну чуруп бергенил?

- Думчуунга чуну кылып берген?  Боргунун орнунга чуну кедирип каан?

- Кандыг Хар-Кадай болу берген дир?

Башкы: Чаа дыка солун рассказ чогаадып алган-дыр бис. Ам "Кышкы состер " деп оюндан ойнаптаалынар. Кышкы уеге хамаарылгалыг состер адаарымга холдарынар часкаар силер, оске состер адаарымга часкавас. ( Соок-Ирей, харжыгаш, чайгы уе, соок, чылыг, хар, шанак, яблок,,)

Башкы: Ам тывызыктар ыдар мен тывар силер уруглар.

Холу, буду чок-даа болза

Кончуг чараш чурук чуруур. (соок)

Ужуп чорааш ыыттавас        Соокта шил-ле

Удуп чыткаш ыыттавас        Чылыгда хол-ле (дош)

Оттуп келгеш моореп унер (хар)

Аргада ак баштыг ашак олур (тожекте хар)

Башкы: Эр-хейлер уруглар. Уруглар корунерем чеже хой чараш харжыгаштар бар-дыр. Харжыгаштарны адыжывыска салгаш думчуувус-биле киир тынгаш, аксывыс - биле ундур урер бис. ( тынышка мергежилге)

Уруглар ойнаан оюнувуста харжыгашты уруптеривиске бойдустун кандыг болуушкунунга домей болду? (чаап турар харга)

Башкы: Донуп тур силер бе, уруглар? Кышкы арга соок ышкажыл эмин эртир донар болзувусса аарый берип болур бис. Донмас деп бодаар болзувусса чуну канчалзывысса экил? (хой шимчээр чылыктыр)

Башкы: Чылыктыр ойнаптаалынар. (физминутка)

Да-да-да - Наступили холода     (Холдарын дурбуштурер)

Да-да-да - Превратилась лед вода (Улуг эргек-биле мойнун ору суйбаар)

Ду-ду-ду - Поскользнулась я на льду (айтыр салаа-биле салааларын массажтаар)

Ду-ду-ду- Я на лыжах иду (кулактарын дурбуур)

Ды-ды-ды - На снегу есть следы (хаваан суйбаар)

Ди-ди-ди-  ну заяц погоди (холдарын часкаар)

Башкы: Чаа эр-хейлер. Бо харда истерни корунерем уруглар, чулер истери-дир тып корээлинерем.

Дидактиктиг мергежилге  "Тывызыктын дузазы-биле дириг амытаннын изин тып"

Арганын улуг аны

Чугле чазын оттуп кээр

Кышкы уеде ижээнинге удуп чыдар (Адыг)

Башкы: Эр-хейлер, уруглар, адыг-дыр. Бо дээрге адыгнын кыжын удуур бажыны-дыр. Кым билирил? (ижээнни коргузер ноутбукка)

Адыг кышкы уеде ижээнинге удуп чыдар. Корунер даан адыгнын изинин улуун кижи изинге домей чугле узун болгаш улуг дыргактарлыг. Адыг кышка канчаар белеткенирил дээрге чайны, кусту оттур чаа чемненип, семирип алгаш кышты эртир ижээнинге удуп чыдар.

Башкы: Чаа ам улаштыр чулер истери бар корээлинер.

Даалык, даалык чоруктуг

Талдар карты чемиштиг (койгун)

Башкы: Эр-хейлер, койгунактын изи ышкажыл. Улуг истер дээрге артыкы буттары, а бичии истер мурнуку холдары. Кым билирил уруглар койгун каяа, канчаар кыштаарыл? (шырыштар аразынга чаштып кыштаар кортук болгаш, талдар карты чиир, кыжын ону ак апаар. Койгуннун бажыны чок шырыш аразынга удуур).

Башкы: Ам улаштыр кандыг дириг амытаннын изи бар-дыр?

Кажар болгаш угаанныг

Кызыл-сарыг оннуг

Кайгамчыктын ан чуу-дур ол? (дилги)

Башкы: Шын-дыр кажар дилги ышкажыл. Дилги каяа кыштаарыл? (дилгинин дугу дыка селбер, чараш болур. Дилги черни каскаш чурттаар чер кылып алыр. Дилги куске-кужуген, койгун тудуп чиир. Дилгинин чурттаар черин орустап Нора дээр бис уруглар).

Башкы: Эр-хейлер, уруглар, арганын чамдык черлик дириг амытаннарынын изин тып сонуургадывыс дараазында агаарлап чорааш арткан истерни тывар бис, уруглар. Ам бичии койгунчугаштар болуп алгаш оюндан ойнаптаалынар оюн "Зайка беленький сидит".

Башкы: Уруглар бистин кышкы аргаже аян-чоруувус  моон-биле доозулган садикче чанар уевис база чедип келген, соокка дона база берген боор бис чоруулунар. Буттарывыс эки кодуруп кылаштаалынар уруглар хортук харга.

(садикте чедип келген)

Башкы:Кышкы аргага чуну коргенивисти утпазы-биле бо улуг саазынга кышкы арганы кылып, чыпшырыптаалынар.

(Коллективная аппликация "Кышкы арга"

Башкы: Корунер даан уруглар кайы хире чараш чурук унуп келген-дир. Бистин чораан кышкы аргавыска домей-дир бе?

Быжыглаашкын:

- Кайнаар агаарлааш келдивис?

- Кышкы аргаже агаарлаашкын солун болду бе? Кым чуну сонуургады?

- Чулерге хлеб хою каап берип чемгердивис?

- чулер истерин тып сонуургадывыс?

- Кандыг чурук чыпшырып кылдывыс?

Башкы: Мындыг чараш, солун агаарлаашкынче мээн-биле кады чораанынар дээш четтирдим, уруглар. ООрунчуг-дур бе, уруглар? Оорушкувусту башкыларга база оорунчуг болур кылдыр дамчыдып берээлинер. (Адыштарын урер). чаа ам дыштанынар. 

Адыш хире оран чурттуг - адыш иштин борбактай шыйып коргузер.

Алды куске чурттап чораан - алды салаазын кожайтыр тудуп коргузер.

Чуртунга кээп хар чаапкан - адыш иштинге салаалар бажы биле дээстигилеп чаар.

Шупту эшкеш туруплаткан- хар эшкенин оттундур коргузер.

Эргек хире саржаг чыткан - улуг эргээн айтып кожайтыр.

Эн-не бичии куске чипкен- бичии салаазын кожайтып шимчедир.

Элээдизи адааргааштын - улуг эргекти кожайтып, шимчедир.

Эшкииш биле ойтур шаапкан.- холду дааштыг часкаптар.