Работа с родителями: "Шагаа моорейи ада-иелерге"
материал

Чоон-Хемчик кожууннун Шеми сумузунун «Чечек» уруглар сады

Шеми сумузунун «Чечек» уруглар садынын эн бичии болуунге ада-иелерге онлайн хевирге эрттирген

«Торээн черим, Тыва чуртум, тоогузун утпайн чорууйн»-деп, Шагаада ада-иелерге моорей.

Кижизидикчи башкы: Куулар Е.В

Шеми -2023 чыл

Шеми сумузунун «Чечек» уруглар садынын эн бичии болуунге ада-иелерге онлайн хевирге эрттирген «Торээн черим, Тыва чуртум, тоогузун утпайн чорууйн»-деп, Шагаада ада-иелерге моорей.        

Сорулгазы: Ада-иелерге уруглар садында албан ооредир ужурлуг тускай программадан ангыда, уругну чажындан бодунун торээн черинин тоогузун, чанчылдарын билген чоруурунга ооредип, кижизидип турар дээрзин таныштырып билиндирер. Аныяк ада-иелерге Шагаа байырлалынын утказын, уран-чечен шулуктер таварыштыр билиндирер. Аныяк оскенни торээн Тыва чонунун тоогузун утпайн чоруурунга ооредип, Шагаа байырлалын онзалап, унелеп чоруурунга  чанчыктырар.

Моорейни эртирерде баш бурунгаар вайберге ада-иелерге чарлап алыр

Чорудуу:

Башкы:Шагдан тура дойлаарывыс

Шагаа хуну унуп келди.

Дашкаар унуп, силгиленип,

Даштыг черге сандан салып,

Суттен чажып, отка оргуп,

Чудулгевис сагыылынар.          

Амыр-менди чолукпушаан,

Ак  чем амзап, йорээл салчыыл.

Алгы дожеп, шанак мунуп,

Артыы дагдан чунгулаалы.

Хырбачаны, согажаны

Хырый кезип, ууже бузуп,

Улуг паштар чык долдур

Улай-улай улдуртуулу,

Далган, тараа, саржаг, чокпек

Тавак долдур сыгажыылы.

Аарыг-аржык чагдавазын,

Айыыл-халап таварбазын!

Бурган башкы ыдыктап каан

Буян-кежик бодаразын!

Бурун тыва ёзу-биле

              Амырлажып-чолукшуулу!

Шагаа байырлалы-деп, чогум чул ол? Кым канчаар билип турарыл, тайылбырын кылыр.

                                                      Шагаа дээрге Тыва чоннун

Чаа чылды уткууру, эрги чылды удээри деп,

Шагдан тура сагып келген

Чаагай улуг байырлал-дыр!

Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук чанчылы –дыр

Айнын чаазын, хуннун эртезин

Алгап-йорээр байыры-дыр.

                                                  Шагаа дээрге боктан-чамдан

Арыгланып чарлыры-дыр

Сагыш-сеткил чуден артык

Арыг-чаагай болуру-дыр

Ырлап, хоглеп, кожамыктап

Тывызык тып, тоолдажып

Дызырадыр «Челер-ойлап»

Чанчыл болган байырлалда

Шаавыс биле хоглээлинер!

Мочек-мочек шынганнарлыг

Могелерни хурештирээл.

Даалы, кажык, тевек ойнап

Дагдан база чунгуулаалы!

1. ги моорей: «Тывызыкка кончугла мен!»

1. «Челди-челди чээрен, чел кудурук чок чээрен, барды-барды чээрен, баар-өкпе чок чээрен» (хат):
2. Боолдеш-боолдеш кууранмайнын унген уду билдинмес, кирген чери тывылбас.(казыргы)
3. «Шыр-шур чоруктуг, шымдагай кара  аъдым» (дамырак)
4. «Кылаштаза, кылажым четпеди, карыштаза, карыжым четпеди» (чиргилчин):
5.  «Бут чок боду чүгүрер, карак чок боду ыглаар» (булут, чаашкын)
6. Тейи дежик, ишти курттуг (өг).
7. Эртен чанар, кежээ келир (өреге).
8. От-көс шынарлыг, оюк-дежик шокарлыг. (Дырбактыг.)
9. Калчаа далай ыыттыг, казыра дег боттуг. (Сыын.)
10. Шилир-шилир чоруктуг, башка саадаар чолдуг. (Киш.)
11. Хоолургактың холу чолдак, чиктигбейниң читкези калбак. (Алак-таагы.)
12. Дүңдерлиңнээн дүрзүнчүг, аңдарлыңнаан арынныг. (Адыг.)
13. Карак чивеш аразында каяа-даа чеде бээр. (бодал)

 2-ги кезээнде: Салдынган айтырыгларга мурнай, дурген харыылаары:

1. Чазын чурттаар чер (чазаг).

2. Кыжын чурттаар чер (кыштаг).

3. Өгнүң эң хүндүткелдиг талазы (дөр).

4. Өг шывар кылын материал (кидис).

5. Өг иштинде үе илередир демдек (хүн херелдери).

6. Өгнүң кыс талазы (оң тала).

7. Кожа-хелбээ көшкүн амыдыралдыг чон (моолдар).

8. Тываның ажыл-агыйының кол адыры? (Мал ажылы.)

9. Алгыдан кылыр бичии идик? (Бопук.)

10. Чеди чүзүн мал? (Аът, инек, хой, өшкү, теве, иви, сарлык.)

11. Мал кадарар чер? (Кадат.)

12. Мал одарладыр чер? (Одар.)

13. Малга базак демдек? (Им.)

14. Чылгы мал? (Аът.)

15. Мыйыстыг бода мал? (Инек, сарлык.)

16. Малдың бир дугаар сүдү? (Аа, уурак)

17. Сүт холумактыг хайындырган суксун? (Сүттүг шай.)

18. «Ак чем» -деп, кандыг чемнерил? (Сүттен кылган чемнер.)

19. Кыжын чиир эъттиң ниити ады? (Чиш, хырбача.)

20. Молдурганың иези? (Инек.)

21. Инектиң 2 харлыг оглу? (Молдурга.)

22. 3 харлыг инек? (Хунан инек азы хунажын.)

23. Мөгенниг мал? (Теве.)

24. Тоотпалап саар мал? (Хой.)

25. «Чиип-чиип, чиип-чиип!» деп чуну кый дээрил?  (Дагаа.)

26. «Чи-чи, чи-чи!» деп кый дээр чул? (Өшкү, ооң анайы.)

27. Тевениң төлү? (Бодаган.)

28. Даглыг  черниң малы? (Сарлык.)

29. Баштың теве? (Буура.)

30. Хову черниң малы? (Теве.)

31. Эр кижиниң эргелиг малы? (Аът.)

32. Тайга черниң малы? (Иви.)

33. Сарлыктың төлү? (Бызаа.)

34.Чудуп тейлеп тургаш чуу-деп, амытанны адап чалбарып чорааныл?

( хайыракан)

3-ку кезээнде: Дараазында салдынар айтырыгларны кичээнгейлиг, тондур дыннааш, бердинген 3 харыыларнын чуг-ле бирээзин адаар.

1.Эртен эрте туруп тейлээр,

Эртинелиг таңдым, өршээ!

Даңгаар эртен туруп тейлээр,

Дагылгалыг таңдым, өршээ!

Бо аас чогаалының хевирин адаар:  йорээл, чалбарыг, оршээл*.

2. Чөөн-Хемчик биле Чаа-Хөл кожууннарның аразында улуг арт?

а) Адар-Төш*;  б)Он-Кум;  в) Авырал.

3. Уругну каш харлыынга чедир чаш назынныг-деп, санаарыл:  1;  3*;  5.

4.Чаңгыс дөстен кожаланчак үнген ыяштар?

а) тел ыяш*;  б)бай ыяш;   в )хам ыяш.

5. Ыдык сүрлүг куш?

а) угу;      б)ус кушкаш;     в)эзир*.

6.Чолукшуур ёзулалды кайы-хире уе болгаш чолукшуурул?  

а) 1хонгаш-ла;

б)1 ай болгаш;  

в) 1 чыл болгаш*.

7. Шынаа черниң кужу?

а) матпадак*;        б)кээрген;       в)сайлык.        

8. Тыва календарның 11 дугаар амытаны?

а) дагаа;     б)ыт*;    в)инек.

9. Частың башкы чечээ?

а) хек-даван*;     б)шенне чечээ;   в)шончалай.

10. Езулал чеми?

а) чиңге-тараа*;    б) хлеб;     в) манчы.

11. Кайы аңнын хинин эм кылдыр ажыглаарыл?

а) адыгның;        б)тооргунун*;    в)тарбаганнын.

12. Тываларның хам чүдүлгезинде дээр каш каът болурул?

а) 33;     б)13;     в)9*.

13.  Шаг тоогуден бистин тыва чон агаар-бойдустун оскерлиишкинин бир-ле чуулден эскерип билип ап чорааннар.

 Чижелээрге: -  Кымыскаяк өөн бедик-бедик тутса, кыш кандыг болурунун демдээн илереткенил?

а) эрте дүжер*;        б)орай дужер;       в)соок болур.

14. Кара сугну ижер ужуру

а) кош-адыштап*;        б)чангыс адыштап;

                      в)  арыг сава биле узуп ижер. 

4-ку кезээ:  «Чанчылдарывысты кайы хире билир бис?»

  Тыва чоннун 9 дагылгаларын адаар:

1. Дээр дагылгазы.
2. Танды дагылгазы.
3. От дагылгазы.
4. Суг бажы дагылгазы.
5. Хам ыяш дагыыры.
6. Тел ыяш дагыыры.
7. Мал ыдыктап дагыыры.
8. Оваа дагыыры.
9. Буга дагыыры.

Тыва чон чулерге тейлеп, чудуп чорааныл, 9 чудулгени адаар:

1. Хунге чудууру.
2. Айга чудууру.                            
3. Дээрге чудууру.
4. Узуп ижер суунга чудууру.
5. Артка чудууру.
6. Черге чудууру.
7. Чеди-хаанга чудууру
8. Сутке чудууру. (ак чемни эн-не хундулээр чораан)
9. Огде одунга чудууру.