Тыва улустун салаалар- биле ойнаар оюннары
проект (подготовительная группа)

Салаалар-биле оюннарныӊ улуг ужур-утказы, салаалар ажылы быжыгып сайзыраар болза-ла, уругнуӊ дыл-домаа, чугаазы, угаан-медерели сайзыраар дээр-зин бистер билип, үргүлчү сала-алар биле оюннарны уругларга ойнадып турары чугула.

Салааларым Мээӊ холум Беш салаалыг:

Мат – Матпаадыр, Бап – Бажы-Курлуг, Оп – Ортаа-Мерген, Уп – Уваа-Шежек, Бип – Биче-Бөөвей.

Тыва улустун салаалар-

биле ойнаар оюннары

Салаавыстын баштарын

Саат чокка тудуштураал

ϴгбелерниӊ чурттап чораан

ϴө бо-дур көрүнер даан.

Чадыр-өг

Уругнуӊ салааларыӊ ча-дыр-өглей тудар, баштайгы оюнда улуг кижи уругдан ай-

тырар, салаалар аразынга дээстип тургаш айтырар:

• Моон кирип болур бе? (салаалар бүрүзүнүӊ аразынга дээстир)

• Чок-деп, харыыларны алган соонда, «чадыр-өгнүӊ» адаанда эжиинге келир.
• Ам моон кирип болур бе?

-Ийе, моон кирип болур.

-Экии, мээн олдарым улуг аӊ адып экел-ген, ону хайындырар улуг кара пажыӊар ачылап чор мен, бээр силер бе?

- Ап алыр силер бе, чадыр артында ызы-рар ыт бар, оваарымчалыг болунар ызыртып алдынар. (уругнуӊ салаалар аразындан уне халы бээрин кызар, бир эвес уруг кашпагай болуп тудуп алыр болза, ытка ызыртып алган болур)

Оон соонда оюннарда уруг боду ай-тырып, чугааланып өөрени бээр.

АДА-ИЕГЕ СҮМЕ

САЛААЛАР-БИЛЕ ОЮННАР

Белеткел бѳлүүнүн ада-иезинге сүмелер

Тоол-оюн « Алды куске»

Уругнуӊ адыжыныӊ иштинге тоолдуӊ бо-луушкуннарын көргүзүп ойнадыр, эгезин-де улуг кижи боду айтып берип ойнадыр, дараазында уруг боду чугаалап, көргүзүп ойнап турар апаар.

Адыш хире оран чурттуг - адыш иштин

борбактай шыйып коргузер.

Алды күске чурттап чораан - алды са-

лаазын кожайтыр тудуп көргүзер. Чуртунга кээп хар чаапкан - адыш иштинге салаалар бажы биле дээстигилеп чаар.

Шупту эшкеш туруплаткан- хар эшкенин

өттүндүр көргүзер.

Эргек хире саржаг чыткан - улуг эргээн айтып кожайтыр.

Эн-не  бичии  куске  чипкен  -  бичии  са-

лаазын кожайтып шимчедир.

Элээдизи адааргааштын - улуг эргекти кожайтып, шимчедир.

Эшкииш-биле        ойтур        шаапкан        -        холду

дааштыг часкаптар.

Салааларым кежээпейлер

Ачам бо - аӊнаар, ыяштаар.

Авам бо - аргытыннар, даараныр.

Акым бо - суглаар, хой кадарар.

Угбам бо - арыгланыр, аштаныр.

Аъш-чем кылчып, дузалажыр.

• мен бо мен, авам-ачам салгакчызы, Аттыг кежээ төлу боор мен - салаалар бурузун айтып.

Саллалар бүрүзүнүӊ баштарынга дээстип, баштарын тудуп массажтай аарак чугааланып ойнадыр. Бо оюн-нуӊ онзагай чүүлү: өг-бүледе кежи-гүннериниӊ кым чүнү кылып турарын уругдан айтырып, оон аайы-биле уруг боду шимчедип, мергежилгени кыл-дырып ойнадыр. Уруглар улаштыр чо-гаадып ойнай бээр.

Арбай-хоор

Уругнуӊ адыжыныӊ иштинге тараа хоор-ганыӊ оттүндүр кижиргендирип «былгаар»:

• Арбай-хоор, арбай-хоор, арбай-хоор. Чуп- чудурук, бип-билек, өп-өжүн, Чап-чарын, тас колдук, Кичик-кичик-кичик -деп, уругну кижир-

гендирип ойнадыр. Бо оюн бичии 2-3 хар-лыг ургларга аргалаарда дузалыг.

Матпаадыр

Салаа бүрүзүн чыскаал аайы би-

ле тудуп тургаш, ажылдадыр:

-Матпаадыр паштаныр,

Бажы-Курлуг мал кадарар,

Ортаа-Мерген от салыр,

Уваа-шээжек уруг алыр,

Биче-бөөвей бүүрек чип, чээр-

ген чыыр.

Кылбас-тутпас чүвези чок

Кызыл-маадыр алышкылар.

(салааларны сөстер бүрүзү-биле деӊге, ажылдадып чугааланыр).