Тос-ла чузун малымайны
методическая разработка (старшая группа) на тему

http://учительский.сайт/Салчак-Ольга-Васильевна/материалы/devyat_vidov_domashnego_skota-553710.htm

Авторлары: Салчак Ольга Васильевна Хемчик сумузунун «Хунчугеш» уруглар садында кижизидикчи башкы, Саая Людмила Оолаковна, Найырал сумузунун «Дамырак уруглар садынын кижизидикчи  башкызы болгаш кежээки школанын дыл болгаш чогаал башкызы Светлана Салчаковна Очур-оол Тургусканнар. Бай-Тайга кожуундан

Ужуражылга-тайылбыр  «Тос  чүзүн малымайны…».

Сорулгазы:

1. Уругларны тыва кижиниң тос чүзүн малы- биле база шаандан тура бистиң өгбелеривистин  агаар-бойдустун аажы- чаңын азырап турар малының дузазы- биле эскерип чораан хайгааралын таныштырар.

2. Уругларны дириг- амытаннарга ынак болурунга кижизидер.

3. Оларны чаптап, чарашсынып, азыражырын, карактаарын, сагыш -човангыр болурун билиндирер.

 Дерилгези: 9 чүзүн малдын чуруктары, бижээш аскан үл. домактар, Тываның картазы, магнитафонда ( кассета), диск «Путешествие в Туву», прзентацииялаан коргузуг «Тос чузун малым», тыва «Википедия».

                        Ужуражылганын  чорудуу:      

1. Орг кезээ.
2. Сорулгазы -биле таныштырары.

-Уруглар, богун бис ужуражылгавыста 9 чузун малывысты чугаалажып, оларны ырлап, шулуктеп, бистин огбелеривистин   малдын дузазы-биле  бойдустун аажы-чанын билип ап чораанын чугаалажыр бис.

   3.Башкының созу,.

-Тыва эгээртинмес эртине байлактыг,кайгамчыктыг чараш бойдус чурумалдыг Таңды сыңмас аң-меңниг,хараган дег хөй мал-маганныг, хөөмей, сыгыт,каргыраа чурту болган чер.  Тыва черниң база бир онзагай байлаа-ооң 9 чүзүн малы болур. Ол дээрге Тожу, Тере - Хөлдүң ивизи, Эрзин, Тестиң тевези, Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайганың сарлыы база хөй кезии кожууннарда азырап турар аът,инек, хой, ыт, элчиген, өшкү-дүр.

         Ынчангаш,ам тос чүзүн малывысты чугаалажыр бис .Бистиң ужуражылгавыс кыйгырыы: « Инектиг кижи тодуг,хойлуг кижи каас».

 1. Хой.

Эъди,кежи хоюг дүгу

Эриг алдын-чымчак алдын.

Хураганны азырап ал

 Хуулгаазын каас боор сен.

-Кайы малывыстың дугайында чугаалажыр бис?

-Хой дугайында.

    Бистин  черде хой ажылын хой кезии кожууннар чорудуп турар. Хойнун озулдези,  шыдамыы одар-белчиир солчулгазындан дыка хамааржыр. Малчыннар ынчангаш чазаглаар, кузеглээр, кыштаар, чайлаглаар хонаштарлыг болур.Чайын хойлар чер оъттаар,чайын кыжын чиир сигенин белеткеп алырлар.Хойлар меринос уксаалыг,тыва хойлар, хайнак хойлар база турар.Бистин республикада хой кезии кожууннарда хойну азырап турар.

      Хойнун ажыы улуг:  дугун, эдъин, кежин, судун база ажыглаар. Хойлун толун  хураган, чазаваан эр хойну кошкоар, улгады Берген чазап каан хойну ирт дээр.

2.Инек. Инек деп сос адай каавыт

Итпек, хойтпак, быштак. тарак

Амданныг-ла чаагай чем

Ала чайгаар коступ келир.

-Кайы малывыстын дугайында чугаалажыр бис?(Инек)

-Инек малды бистин республикада кожуун бурузунде азырап турар.  Хуу инектернин саны дыка ковей.Инек чайын чер оъттаар, кускээр чайын инекке кыштап чиир сигенни хуу-даа кижилер, совхозтар-даа белеткеп алыр.Инектин ажыы улуг: судун, эъдин, кежин ажыглаар бис, судунден янзы-буру чемнеркылыр: ореме, чокпек, саржаг, курут, быштак  дээш -ле баар.(15 ангы чем кылып болур). Инектин толун бызаа дээр, 1 харлыг инекти молдурга дээр, 2 харлыг-казыра дээр, чазаваан эр инек-буга, чазап каан- шары дээр.

3. Аът.

          Аай-дедир чорук кылыр

Аъттын ажыы аажок улуг.

Ажыл-ишке дузалыг дээш

Аътты аажок хундулээр мен.\

    Аът мал-биле бистин огбелеривис шаандан тура чарылбайн келген.Аъттын ажыы улуг.Ажыл-агый кылырда-даа , мал- маган кадарарда-даа, аннаарда-даа ажыктыг.Аът кижинин шынчы оннуу.Ол ээзин черле чааскаандырзын кагбас.

Аъттын эъдин, судун алыр. Аъттын толун кулун дээр,кыс аътты бе,Эр чазаваан аътты бе,богба-1 харлыг,2 хардан ынай-чаваа дээр.

     4.  Анай.  Анай черле ындыг-

                   Аваангыры кончуг,

                     Авазын-даа кырлаар,

                      Анаа черле турбас.

    Ам ошкунун дугайында чугаалажыр бис. Ошкуну бистин Тывада хой кезии кожууннарда азырап турар.Ошкунун уксаалары янзы-буру:  ангор

 (дуккур), суткур ошкулер дээш оон-даа ынай. Ошку малдын ажыы улуг: эъин чиир, судун ижер,0дугу, кежи бисти хепкерер. Чайын чер оъттаар, кыжын чиир чемин белеткеп алыр. Ошкунын толун анай дээр, чазап каан ошкуну серге, чазаваан ошкуну хуна дээр.

5. Сарлык.           Куу сыра буду ышкаш

                     Кулаш чыгыы мыйыстыг.

                     Дугу хатка эстеп чоруур

                      Дугу терен чараш инээм.

   Сарлыкты бистын Тывада Монгун-Тайгада, Бай-Тайга кожууннарда азырап турар.Сарлык тайга сын о ъду оъттаар. Сарлык ажыктыг  мал. Дугун, эъдин алыр.Сарлыкты саары берге: з черден шарып алыр- мыйызындан,  белинден, будундан. Сарлыктын толун бызаа дээр. Чаа торуттунгенде сарлык ыт хире болур.  1 харлыг сарлыкты-молдурга,  1 дугаар торээн сарлыкты донен, чазап каан сарлыкты инек ышкаш шары дээр.

      6. Теве      Ховуларның корабили

                         Ховар улуг, ажыктыг.

                       Тейлер ышкаш мөгенниг

                        Теве дээрге чараш мал.

Тевелерниң хөй кезии чылыг черлерде - ховуларда озуп турар.Тевелер шыырак будуштуг болур.Тыванын тевелери бичижек будуштуг .Тывада тевени хой кезиинде Эрзин, Тес-Хем кожуунарда азырап турар.Тевенин ажыы улуг: эди, дугу, суду.Теве хову оъду, кужур чиир.

      Кыс теве-энгин, эр теве-бураа тевенин толу-бодаган, ажыл кылыр теве- адан.

      7.Иви     Ишкээр дашкаар чорук кылыр

                   Иви малым арбын өссүн

                    Идегелдиг аңчыларның

                    Ишке мунар кашпагайы.

  Иви мал Тываның Тожуда, Тере-Хөлде бар. Кадыр-каскак тайгаларга

 аңнап мунар ажыктыг мал. Ивиниң сүдү хоюг. Ооң сүдүнден быштак кылыр, эъдин чиир, бышкаандан идик кылыр, мыйызындан эм, хырба кылыр.

Чыыр оъду тускай: тайга-сын оъду чиир.

      Кыс ивини мынды , эр ивини чары дээр, төлүн анай дээр.

      Иви чаңгыс черге турбас, бир сындан бир сынче, бир одардан бир одарже

      оъттаар мал, ынчангаш чылда 4 катап көжүп чорааш ол малды кадарар.

Түңнел.

-Бис чаа-ла чүнүн дутайында чугаалаштывыс?

-7 чузун малывысты канчаар ужурлуг бис? Бугу дириг амытаннарны камгалаар, карактаар, оларга сагыш-човангыр, эки остуржур ужурлуг бис.

«Хойлуг Кижи каас, инектиг кижи тодуг» дээр болгай уруглар.

Дириг амытаннар дузазы-биле агаар-бойдусту билип алыры.

Ыт.

Агаар-бойдусту эн-не эндевес амытан ыт.Бир эвес ыт андаштанып турар болза, бургээр, улуг хат хадыыр. Черни казарга –чаъстаар, дурулгаш чыдыптарга-соор, оът-сиген чиирге чаъстаар азы бургээр.

Инек.

Бир эвес инек кежээликтей харамдыгып оъттаар болза, чаъс чаар, черге чыдыннаарга аяс болур.Шаашкактаарга-бургээр, чаъс чаар.

Ошкулер.

Бир эвес ошкулер ыяштар адаанга чаглактаныр болза, чаъс чаар, хоолбектер

 сузерге аяс болур.Бир эвес ошкулер шагар-оът  чиир болза,агаар соор, чаъстаар.

Хой.

Бир эвес хойлар холегеленип, чыдынаалап турар болза изиг хун болур. Хой Эдип туруп бээрге,бургээр, динмирээр.  Бир эвес ажык черге чыглып, аразында ускулежир болза, дынзыг хат хадыыр.

АЪт.

Аът бажын силгип, саваттынарга чаашкын чаар, чайын ургулчу  андыыштанырга чаъстаар.Дээр бургээр дээнде былгыртынар.

9  чузун мал дугайында тывызыктар, улегер домактар, ырылар.

Улугер домактар.

Аътты баглап ооредир,

аныян сургап ооредир.

Демниг сааскан теве тудуп чиир.

Узер буга мыйыс догээр,

улегер билбес куш догээр.

Инектиг кижи тодуг,

хойлуг кижи каас.

Кадык мал мал боор,

кадык мал мал боор.

Кокайга хой кадартпа,

хопчуга сос дамчытпа.

Даг аътты човадыр,

кылык боту човадыр.

Чыткан хой тургуспас,

чустуг сиген сый баспас.

Аът олур-баглаажы артар,

Ада олур-оглу артар.

Тывызыктар.

Ыракты ырак дивес ылап чоруктуг,      Мыйыстыг-ан эвес,

Берт черни берт, кадыр дивес.(аът)       Салдыг-ошку эвес,

                                                                   Сыргалыг-кадай эвес,

                                                                   Адыр дуюглуг инек эвес.

Агыынактын уну чараш.(анай)

Кадын кыстын хачызы чок.(Донгур инек)

Терек холегезинде турган ышкаш-кайгамчык чараш.(сылдыс-шокар аът).

Самдар эвес хирезинде чамашкызы хой.(шокар инек).Тоол   «Теве».

Ыры, шулуктер.

С.Сарыг-оол  «Олар база аал малы».

Ырылар  «Бодаган»,  «Кулунчак»,  «Шилги бызаам»,  «Кадарарда».

  Танцы «Анайларым», «Аъдым».

Ужуражылга шагынын туннели.

Ажыглаан литература.

1. Доржу Ч.М., Доржу М.Д Тыва уруглар чогаалы.

2. Матпаадыр.

3. Тывызыктар, улегер домактар.

Тос чүзүн мал

Тос чүзүн мал

Тыва – малчын чоннуң бурунгу чурту. Тыва кижилер ажы-төлүн чажындан тура мал-маганның тус-тус аттарын, назынын база өң-чүзүнүн шын болгаш четче адаар кылдыр өөредип чораан. Ажы-төлдүң ажыл-хожулга дадыгары, ада-иезинге дузалажыры база бодун мөзүлүг кижи кылдыр ап чорууру мал малдаарындан кончуг хамааржыр.

Тываның база бир кол байлаа – мал. Бистиң тодуг-догаа, бай-шыырак, каас-шиник амыдыралывыс малда болгай. Малчын чурттуң чону, оларның ажы-төлү азыраан малының төөгүзүн, назы-харын, ат-сывын, өң-чүзүнүн он салаазы-биле бир дөмей билген турар ужурлуг.

Көшкүн амыдыралдың үезинде малчын чоннуң оолдары, уруглары үш хардан эгелеп өг ажылынга дузалажы бээр, беш харлыындан эгелеп кыс уруглар өшкүнү саай бээр, оол уруглар анай, хураганны кадара бээр чаңчыл турган.

1945 чылдың сөөлүнде, ылаңгыя ясли-садиктер суму бүрүзүнге бар апарганда, бирден он Ужуражылгака чедир уруг-дарыг чылдың кол нуурузун школага эрттирер апарганда азы сууржуң амыдырал тергиидей бергенде, ада-өгбениң бир ыдыктыг ёзулалы будулган, харын-даа шуут чидериншге четкен, ол чүл дээрге чаштар, элээдилер болгаш аныяктар азырал малдың тус-тус аттарын безин билбес, назынын ылгай албас, өң-чүзүнүн тодарадып шыдавас апарган.

Эрте-бурун шагдан бээр ада-өгбенин малдарын канчаар адап чораанын, назынын канчаар ылгарадып чораанын база өң-чүзүнүн канчаар тодарадып чораанын допчулап таныжаал.

Допчузу

  [чажырары] 

• 1 Өшкү

• 1.1 Өшкүнүң назын аайы

• 2 Хой

• 2.1 Хойнуң назыны

• 3 Мыйыстыг бода мал
• 4 Чылгы мал

• 4.1 Чылгы малдың өңнери

• 5 Сарлык

• 5.1 Салыктың өңү

• 6 Теве
• 7 Иви
• 8 Элчиген
• 9 Ыт
• 10 Дөзү

Өшкү[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

Өшкү

Өшкү – ниити ады, төрүүр кыс өшкү, азы бир дугаар төрүп турар өшкү, анайлыг өшкү. Хайдак өшкү – оглу өлүп калган өшкү.

Дузак өшкү - ийи харлыг өшкү азы хунан өшкү, бир дугаар төрүп турар өшкү, анайлыг дузак.

Кызыр өшкү – анайлаваан өшкү азы бир чылын төрүвейн барган өшкү.

Анай – өшкүнүң бир хар чедир оглу, ниити ады, кыс анай, эр анай.

Өскүспеек – чашта иези өлүп калган чаш анай.

Ийиспеек – чашта иези өлүп калган ийис анайлар.

Шара чаш – чаа төрүттүнген анай.

Доруккан анай – үш ай четкен, азы сиген чиптер апарган анай.

Часкылак – чазын төрүттүнген анай.

Күскүлек – күзүн төрүттүнген анай.

Сейнек – эр анайны чазап каапканы, назыны ийи хар четкен болур.

Серге – эр анайны чазап каапканы, назыны үш хар ашкан болур.

Хунажык – чазаттынмаан эр анай, назыны ийи харлыг.

Хуна – чазаваан эр анай, үрелиг мал, назыны ийи хардан өөрү. Сүткүр, эъткир болгаш мөге-шыырак уктуг эр анайны хуна кылдыр санап алыр. Бир кодан өшкүге бир хуна чоруур.

Өшкүнүң назын аайы[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

Өшкүнү назын аайы-биле адаары тускай чурумнуг болур.

Хунан өшкү – ийи харлыг.

Дөнен өшкү – ийиден үш хар чедир назылыг.

Алды диштиг өшкү – үштен дөрт хар чедир өшкү.

Чедишкен өшкү – дөрттен беш хар чедир өшкү.

Өшкүнүң өң-чүзүнүн дүгүнүң аайы-биле адаар.

Кара хайдак, ак хайдак, сарыг өшкү, дөңгүр ак өшкү, калчан сарыг өшкү, чалбак-көк өшкү.

Өшкү – Тываның кадыг-дошкун агаар-бойдузунга кончуг таарышкан мал.

Хой[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

Хой

Хой – ниити ады, төрүүр кыс хой, он ийи чылдың сес дугаарында кирген мал болур.

Тогду – баштайгы хураганын бир дугаар төрүп турар хой, ооң назыны ийи харлыг азы хунан хой.

Кызыр хой – төрүвээн кыс хой азы бир чылын төрүвээн хой.

Хураган – хойнуң чаш төлү, бир хар чедир ниити ады. Кыс хураган азы эр хураган деп база адаар.

Ылым чаш хураган – чаа төрүттүнген хураган.

Доруккан хураган – бир айдан үш ай четкен хураган.

Часкылак – чазын төрүттүнген хураган.

Күскүлек – күзүн төрүттүнген хураган.

Дөтпе – дөрт айдан беш ай чедир хураган.

Шилеге – чазап каан хунан, назыны ийи харлыг.

Иртчигеш – чазап каан болур, назыны ийи хардан үш хар чедир.

Ирт – чазап каан болур, үш хардан өөрү назылыг, чедишкен мал болур.

Кошкаржыгаш – үрелиг мал, чазаваан болгаш назыны ийи харлыг.

Кошкар – үрелиг мал, чазаваан, бир кодан хойга бир кошкар чоруур.

Хойнуң назыны[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

Кыскаладыр адаары: Хунан хой – ийи харлыг хой, тогду хой.

Шилеге – чазап каан болгаш назыны ийи хар азы үш харлыг.

Чедишкен хой – дөрт хардан өөрү назылыг.

Ирт – чазап каан, үш хардан өрү назылыг, аза чедишкен ирт.

Мыйыстыг бода мал[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

Инек

Инек – төрүүр кыс инек, ниити ады, он ийи чылдың ийи дугаарынга кирген мал болур.

Хунажын – үш харлыг инек, бир дугаар төрүп турар инек, ынчангаш ону дуңгуш деп база адаар.

Бызаа – ылым чаштан эгелээш бир харга чедир назылыг. Эр бызаа, кыс бызаа деп база ылгай адаар.

Молдурга - бир хардан ийи харга чедир назылыг.

Казыра – мугур ийи харлыг, ынчангаш ону хунан дээр.

Дөнен – үш харлыг инек, дөненней берген инек төрүүр болгаш хунажын деп аттыг болур.

Шарыжык – чазап каан болур, назыны үштен дөрт хар чедир.

Шары – чазап каан болур, дөненден өрү назылыг болурда чедишкен шары деп аттыг болур.

Бугажык – чазаттынмаан, назыны ийи-үш харлыг болгаш үрелиг мал.

Буга – чазаваан үрелиг мал. Чедишкен буга инектеринче өске буга чагдатпас дижир. Бир коданга бир буга турар. Кончуг эъткир, сүткүр уксаалыг мал угун шилип тургаш, буга салыр.

Чылгы мал[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

Аът

Чылгы – ниити ады азы кодан чылгы дээр, он ийи чылдың чеди дугаарында аът чыл кирген.

Бе – төрүүр кыс мал.

Кызырак – назыны үш харлыг, бир дугаар төрүүр мал, кызырак дөненде төрүүр, оон ыңай кулуннуг бе.

Кулун – бениң чаш төлү, назыны бир хар чедир, эр кулун база кыс кулун дээр.

Богба – бир харлыг, эр богба азы кыс богба дээр.

Чаваа – назыны ийи харлыг, ону хунан дээр.

Дөнен мал – назыны үш харлыг, эр дөнен мал, кыс дөнен мал дээр.

Аът – чазап каан эр мал, чедишкен аът азы мунар аът дээр.чазап каан чылгы малды аът санынга киир санаар, бир чамдыкта чазап каан эмдик чавааны шала мунган болур азы эмдик хевээр салыптар, ынчангаш ону эмдик аът дижир.

Кыжаалаң – дижин дүжүрүп чоруур чаваа мал.

Караңгы чалыы – бештен сес хар чедир аът, хөлге аъды.

Сөөк-диш – назыны тос хар азы он хар чеде берген болгаш кырып бар чоруур аът.

Дижи улчуя берген – эъди шүүрелип, кырый берген аът.

Аскырак – үрелиг мал, чазаттынмаан болгаш назыны ийи-үш харлыг.

Аскыр – чазаваан болгаш үрелиг эр мал, назыны чедишкен болур.

Чылгы малдың чүзүнү янзы-бүрү болгаш хувулгаазын хевирлиг. Челин, кудуруун барымдаалап адагылаар: чарба-челиг, чайык-челдиг, шыдың-кудуруктуг,уялыг-кудуруктуг суг-суг дигилээр.

Чылгы малдың өңнери[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

Ак аът, маңган-ак, кыскыл-ак аът, ала аът, дорала, карала, ояла, сарала, хувула, өле, хүрең-ала, шилги-ала, доруг аът, кыскыл-доруг, сарыг-доруг, кара аът, калчан-кара, кускун кара, куу-кара, ой аът, ак-ой,кара-ой, кызыл-ой, сарыг аът, кара-сарыг, ак-сарыг, көк аът, калчан-көк, хүрең аът, кара-хүрең, калчан-хүрең, шилги аът, калчан-шилги, хүрең-шилги, шавыдар аът,калдар-аът, мелдер аът, кула аът, калчан-кула, бора аът, ак-бора, көк-бора, кара-бора, кыр аът, калчан-кыр, калдар-кара, мелдер-доруг, калчан-доруг, ак-хавак, ак-хээрик, ак-майык, шокар аът, бора-шокар, көк-шокар, сылдыс-шокар.

Кижи болуру чажындан,
Аът болуру кулунундан.

Сарлык[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

Сарлык

Сарлык – ниити ады.

Төрүүр сарлык – кыс сарлык.

Сарлык бугазы – бүдүрүкчү мал, үрелиг мал.

Сарлык шарызы – чазап каан эр сарлык, инек болза шары.

Сарлык бызаазы – ниити ады, назыны бир хар чедир, сарлыктың эр бызаазы аза сарлыктың кыс бызаазы деп чугаалаар.

Молдурга – назыны бир харлыг азы ийи чедир, эр молдурга, кыс молдурга дижир.

Хунан – назыны ийи харлыг азы үш хар чедир, эр хунан азы кыс хунан дижир.

Дөнен сарлык – бир дугаар төрүүр сарлык, назыны үш харлыг азы дөрт хар чедир болур.

Сувай сарлык – бир чылын төрүвейн барган кыс сарлык. Бир чамдыкта үш-дөрт чыл чедир төрүвейн баар азы сувайлыга бээр сарлыктар турар.

Улуг сарлыктар – төрүүр сарлыктар, шарылар. Оларның назыны беш-алды харлыг болгулаар. Ол назын үезиниң сарлыктарын кара чугаада бештиг дээр – ол болза беш харлаан сарлык-тыр. Оон ыңай чедилиг, тостуг, оннуг, он бирлиг, он ийилиг суг дээр.

Салыктың өңү[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

Сарлык кончуг дүккүр болгаш дүгүнүң өңү янзы-бүрү болур. Ак, ала, калчан-кара, сирти-шокар, ак, ак-шокар, маңгак-ак, сарыгзымаар, кара, ээгилери ак-шокар сарлыктар бар болгулаа. Хайнак Сарлык бугазы инекти ойладып каан болза, оон төрүттүнген бызааны хайнак бызаа, кыс хайнак бызаа дээр. Хайнак молдурга, хайнак хунан, хайнак дөнен дижир.

Теве[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

Теве

Теве – ниити ады.

Эңгин – кыс теве, төрүүр теве.

Бодаган – тевениң оглу, назыны бир харга чедир. Карачал чугаада эр бодаган, кыс бодаган дээр.

Дорум – бир хар ажа бээрге, дорум апаар, ону ийи харга чедир эр дорум, кыс дорум дээр.

Тайлак - хунан чеде берген азы ийи хардан үш харга чедир назылыг, ынчангай эр тайлак, кыс тайлак дээр.

Дуңгуш теве – ол дээрге үш харлыг болгаш бир-ле дугаар төрүүр теве. Адаар ылгалы мындыг: дуңгуш теве төрүптерге эңгин теве апаар азы оолдуг теве апаар. Адан теве – назыны үш харлаан болгаш чазап каапкан теве болур.

Буура – назыны үш хар чеде берген болгаш чазаттынмаан үрелиг азы бүдүрүкчү мал болур. Бир кодан тевеге бир буура чоруур.

Чедишкен теве – дөрт хардан ыңай назылыг тевени чедишкен теве дээр.

Иви[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

Иви

Иви малдың аттары болгаш назыны:

Мынды – кыс иви, анайлыг иви.

Эдер – бугазы, бүдүрүкчү мал. Бир эдерниң мындылары бир чүс, ийи чүс болгулаар. Алдын хире бөлүк мындылар бар болза, оларның аразынга бир эдер чоруур. Ивилерниң эдержир үелери тос болгаш он айлар. Үш хар ажып, дөрт харже кирип чорааш, ивилер эдержир. Эдерни мунмас, чугула херек апарза, бичии чаштар мунар. Мынды бир чыл болгаш анайлаар.

Богона – эдер херек чок апаарга, азы улгады бээрге, чазап кааптар, ооң адын богона дээр.эдерни мунмас, богона апаарга хөлге кылдыр мунар. Анай – ивиниң чаа төрээн оглу – анайы. Мындының чаш оглу эр-даа, кыс-даа болза, анай дээр. Назыны бирден ийи хар чедир. Бо чылын төрээн чүвелерни анайлар дээр, бир хардан ийи хар чедир чүвелерни куу анайлар дээр.

Таспан – бир хар чедир эр-даа, кыс-даа чүвелер. Мындының бир харга чедир анайын таспан дээр.

Дөңгүр – ийи харлыг эр чүве, чазаваан-акталаваан чүве болур.

Мынчак – ийи хар чедир кыс чүве, эге төрүвээн кыс чүве болур.

Дүктүг-мыйыс – ол болза ийи хар ажыг эр чуве.

Мынды – дөрт хардан өөрү кыс ивилер.

Куудай – үш болгаш дөрт харлыг чазап каан чүве. Куудай эмдик хевээр болур, ынчангаш ону хөлге кылдыр мунмас.

Чары – чазап каан иви, ону мунар кылдыр өөредип каан. Үштен дөрт хар үезинде чарыны мунар кылдыр өөредир болгаш кырыыжеге чедир хөлге болур.

Хокаш – ниити чассыткан ат азы хокаштар дээр, ивилер дээр.

Хур анай – ол болза эр-даа, кыс-даа бир харлыг анайны хур анай дээр. Эр хур анайны дөңгүр дээр, кыс хур анайны мындыжак дээр.

Иви мал колдуунда чээрби хар чедир чурттаар.

Элчиген[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

Элчиген

Тыва чоннуң торулгаларында элчигенниң ады кирип турар, оозун бодаарга, Тыва чуртунга элчиген турганы билдингир. Хүңгүртү хемниң, амгы т кунгуртуг суурнуң чоогунда Тере-Хөл шивээзи бар. Шаг-шаанда ол шивээге элчиген кулактыг хаан чурттап турган дижир. Бо болза эрте-бурунгу шагның торулга чугаазы-дыр.

Тываның улустуң чогаалчызы Степан Агбаанович Сарыг-оол 1934 чылда “Тиилээн бис” деп шүлүүнге мынчаар бижээн:

Элчиген мунган данчааты кээр –
Элейти сүрүп чана бээр.

Манчы-Кыдат хаан төрезинге Тыва чагыртып турар шагда бистиң чуртувуска элчиген мунган кыдаттар кээп турганын бо одуруглар херечилеп турар.

1904 чылда Чөөн-Хемчиктиң Алдыы-Ишкинге төрүттүнген, 1985 чылда мөчээн алексей Ширинмеевич Баирның төөгүп орарын ёзугаар алырга, Сүт-Хөл девискээринге база теве-Хая адаанда Чанагаш ынчаар элчигеннерлиг тывалар бар бооп турар.

Амгы үениң чизе-даңзызын ёзугаар алырга, Тыва чуртунда элчигенни мал кылдыр азыравайн турар.

Чок чүвени бар кылдыр бадыткап турар күчүлүг херечи болза тыва чоннуң бурунгу ырлары болур. Мындыг одуругларны сактып көрээлиңер:

Тооруктуг долгай Таңдым,
Долганзымза, тодар-ла мен.
Тос-ла чүзүн малымайны
Азыраза, байыыр-ла мен.

Тывага тос чүзүн мал турганын бо одуруглар сагындырып турар. Амгы үеде Тывада чеди чүзүн мал колдап турарын билир бис.

Элчигенни Тывага нептередип келген үези шала сөөлзүредир бооп болур. Эртемден В. И. Дуловтуң бижип турары болза Кыдатка турган Цин чазааның азы Манчы-Кыдаттың хаан төре чазааның болгааганын ёзугаар Тыва чуртундува кыдат садыгжыларның эңдерилдир сөктүп киргени 1901 чыл бооп турар.

Элчигенниң Тывага келбестей бергени Манчы-кыдаттың хаан төрезиниң буступ дүшкени-биле дүгжүп турар, ол чүл дээрге 1913 чылдың февраль 12-де Манчының эң сөөлгү хааны Пу И дүжүлгезинден дүшкен, ооң соонда Тыва биле Кыдаттың аразында харылзаа чоорту үстү берген.

Ыт[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

Ыт

Ытты тыва кижиниң азыраан малы азы мунар хөлгези кылдыр торулга чугааларда чугаалап турар. Үлегерлей сөглээни:

Ыдын мунган,
Ыңгыраажын дергилээн.

Бо одуругларны номчуп көөрге, кижи амытанга эң баштайгы ыт хөлге бооп турган болгаш сөөлзүредир күчүлүг аът ону кызып каапкан хире. Ыт мунуп чоруур кижи дээрге мунар аъды чок кижи азы эң ядыы кижи деп билдинип турар. “Ыңгыраажын дергилээн” дээрге чүък чүдүрер шарызы чок кижи дээни ол-дур.

Ыт болза тыва чоннуң бурунгу ёзулал сүзүү-биле шуут холбашкан. Ол чүл дээр болза чап-чаа чазаттынган уруг кавайынга ол-ла дораан чаш уруг кавайлавас турган. Уруг чыттырар кылдыр иштээн кавайны саң салгаш, артыш ыжынга аластааш, ооң соонда ытты аңаа кавайлааш, бичии када чыттыргаш, салдып чорудуптар. Ыт кавайлаан кавайга чыткан чаш уругнуң куъду ыравас деп торулга чугаа бар.

Азыраан эзиниң өлүрүн ыт бүдүү билир дижир. Оозун бодаарга, тыва кижиниң амыдыралынга ыт эрте-шагдан бээр салдарлыг чорааны билдингир.

Хамнар алгыжында ыт болза коданга азы өгге чоокшулаан аза, четкер, албыс, шулбус, диирең, кижи-бүрүс оларны хамыкты мурнай билир каар, ээзинге эргелиг, коданынга камгалалдыг амытан бооп турар.

Торулга чугааларда ыт тыва кижиге мал бооп чораан болза, амгы үеде ыт чүгле кодан камгалакчызы бооп арткан.

Ыттың таагызын дырап. Ыттың эъдин эм кылдыр чиир чорук шаандагы тываларга турган.

Дөзү[эдер | Үндезин сөзүглелин эдер]

1. Монгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.