Занятие по тувинскому языку "Чеди чузун малым"
план-конспект занятия (старшая группа)

 Уруглар садының улуг бөлүк уругларынга тыва дыл кичээли «7 чүзүн малым»

Школа назыны четпээн уруглар өөредир албан чериниң өөредиглиг адырларының беш угланыышкыннары:
1. Ниитилелге харылзажырын сайзырадыры: Азырал амытаннарга хамаарыштыр оюннар.
2. Билигни (чаа чүүлдү) шиңгээдирин сайзырадыры: Азырал амытаннарның дугайында кижилерге ажык-дузазын чугаалап бээри.
3. Чугаа сайзырадыры: Сөс курлавырын байыдары, шын чараш чугааланыры.
4. Уран чүүл, эстетиктиг сайзырадылга: Мал-маганның ажык-дузазының дугайында үлегер домак, кажык дугайында тывызык;
5. Күш-дамыр сайзырадылгазы: Аътка хамаарышкан сула шимчээшкиннер.
Уругларга чорудар ажылдарының хвирлери: ойнаары, чугаалаары, чаа чүүлдү шиңгээдип алыры.

Сорулгалары:
Өөредиглиг:
– уругларның азырал дириг амытаннар болгаш оларның оолдарының аттарының дугайында билиин делгемчидер;
– азырал дириг амытаннарның кижилерге ажыктыын база оларны канчаар азырап өстүрүп турарын билиндирер;
– чүве аттарын хөйнүң санынга болгаш хамаарыштырарының падежинге хамаарыштыр ажыглап билирин чедип алыр;
– уругларның домактарны шын тургузуп билирин, долу харыы бээрин чедип алыр;
– 4-ке чедир санап билирин чедип алыр.

Сайзырадыр: уругларның сөс курлавырын, дыл-домаан кичээнгейлиг дыңнаар болгаш көөр угаан-медерелин сайзырадыры.
Кижизидилгелиг: малга ынак болурунга, оларны шын азырап, өстүреринге, дузааргак болурунга кижизидери.

Дерилгези: монитор, Өскүс-оол дугайында мультфильм, азырал амытаннар дугайында видеолуг презентация, өгнүң македи, ойнаарак хевиринде дириг амытаннар, кажыктар.
Словарьлыг ажыл: хуна, кошкар, буга, чылгычы.
Баш бурунгаар чорудар ажылдар: азырал амытаннар дугайында чугааны чорудары.
Ажыглаар методтар: беседа, тайылбыр,оюннар, мнемотаблица-биле ажыл, амгы үениң техниктиг херекселдери.

Кичээлдиң чорудуу:
Башкы: Келген аалчылар-биле мендилежип алыр бис бе, уруглар!
Уруглар: Экии!
Башкы: Ам аравыста база мендилежип алыр бис бе, уруглар! (Долгандыр четтинчипкеш, шүлүктү чугаалаар).
Уруглар: Чазык башкым, амыр-амыр,
Чараш өргээм, экии-экии!
Эртенниң-не ужуражыр
Эжим-өөрүм, экии-экии!
(чанында эжи-биле мендилежип куспактажыр)

Башкы: Ам олуттарыңарны ээлептиңер че, уруглар! Шупту телеэкранче кичээнгейлиг көөрүңерни кыйгырдым! Харам, чалгаа ноян чеже-даа хөй мал-маганныг болза, бир-ле хүн боданып чыдарга, мал-маган дугайында чүнү-даа билбес болган. Өскүс-оолга даалга берген-дир. «Мал-маган дугайында хөйнү билир уруглардан тып эккел» – дээн-дир. Дузалажыр бис бе, уруг лар?
Уруглар: Ийе.
Башкы: Ам баштай кандыг дириг амытаннар билир бис, сактып көрээлиңер че! Теле-экранче кичээнгейлиг көөр.

1) Собака – ыт.
Хөй ыт болза – ыттар.
Ыттың төлүн эник дээр.
Хөй эник болза эниктер дээр.
2) Кошка – диис
Хөй диис болза, диистер дээр.
Диистиң төлүн дииспеек дээр
3) Овца – хой
Хөй хой болза – хойлар дээр.
Хойнуң төлүн хураган дээр.
Хураганның ачазын кошкар дээр.
4) Коза – өшкү
Өшкүнүң овур-хевири кандыг-дыр?
Хөй өшкү болза – өшкүлер дээр.
Өшкүнүң төлүн – анай дээр.
Анайның ачазын хуна дээр.
5) Корова – инек.
Инектиң овур-хевири кандыг-дыр?
Хөй инек болза – инектер дээр.
Инектиң төлүн – бызаа дээр.
Бызааның ачазын буга дээр.
6) Лошадь – аът.
Хөй аътты – аъттар азы чылгы дээр.
Кыс аътты бе дээр.
Бениң төлүн кулун дээр.
Кулуннуң ачазын аскыр дээр.

Башкы: Бо амытаннар чүнү чиирил?Бо бүгү дириг амытаннарны кандыг амытаннарга хамаарыштырар силер, уруглар?
Уруглар: Азырал амытаннар.
2) Башкы: Чүге оларны азырал амытаннар деп турар бис, уруглар?
Уруглар: Чүге дизе оларны кижилер азырап турар.
Башкы: А оларны чүге кижилер азырап турарыл?
Уруглар: Мал-маганның кижиге ажыы улуг.
(Мнемотаблица-биле ажыл) Башкы: Уруг-лар, мал-маганның кижиге ажыктыының дуга-йында тыва улустуң мындыг үлегер домаа бар: «Инектиг кижи тодуг, хойлуг кижи каас». Бо үлегер домактың утказын чүү деп бодаар силер?
Самбырада аскан чуруктарже кичээн-гейлиг көргеш, мал-маганның кижиге ажык-дузазының дугайында чугаалажып көрээлиңерем!
Хой биске чүнү бээрил, уруглар? Дүгүнден чүнү кылыр?
Кежинден чүнү кылыр? Инек биске чүнү бээрил? Аътты канчаар ажыглап турар бис?

Башкы: Бо амытаннарны азырап турар кижилерни кымнар дээр ийик бис, уруглар?
Уруглар: Малчыннар, кадарчылар...
Башкы: Ам бис бир малчынның аалынче аалдап баар бис. Ынаар чоруурда, чүнү мунуп алыр бис, уруглар?
Уруглар: Аъттар мунуп алыр бис!
(Сула шимчээшкиннер)
Башкы: Ынчаарга аъттарывыс мунуптар бис бе?
– Баштай аъттаныпкаш, аътты чүү дептеривиске, кылаштай бээрил? (Чу-чу).
– Аъдывысты дүрген халыыр кылдыр чүү дептер бис? Канчаптар бис? (Чу-чу, кымчылаптар).
– Аът дүрген халып чорда, кандыг дааштыг болур ийик? (дгдк-дгдк, дадыр-дадыр).
– Чедер черивиске чедип келгеш, аътты канчаар доктаадыптар ийик бис, уруглар? (Тррр-тррр). (Бо бүгүнү шимчээшкиннер дузазы-биле кылыр).

Дидактиктиг оюн «Кадарчылар».
3) Башкы: Чаа чедер аалывыска чедип келдивис. Бо болза мурнакчы малчынның аалы болуп турар. Уруглар, кадарчы дээрге ниити ады болур. А кадарчылар азырап чоруур малының аайы-биле аңгы-аңгы аттарлыг болур. Хой азырап чоруур малчын кижини хойжу дээр бис. Теве азырап чоруур малчын кижини тевежи дээр бис. Аът азырап чоруур кижини чылгычы дээр бис. Сактып алдыңар бе? (Ийе). Ам ынчаарга силерниң билип алганыңарны хынап, «Кадарчылар» деп оюнну ойнаалыңар че. (өг+кадарчы, ойнаар-кыс+ойнаарактарның дузазы-биле оюнну ойнадыр).
Башкы: Уруглар, аалдың ээзи кадарчы силерге мындыг тывызык салып турар-дыр?
«Дөрбелчин боттуг,
Дөрт чүзүн малдыг»
Уруглар: Кажык!
Башкы: Шын-дыр, кажык! Ынчангаш аал дың ээзи силерге кажык-биле ойнаар солун оюн белеткеп каан.
Оюннуң ады «Дөрт берге»: Уруглар оюнну ойнап тургаш, малдың кандыг чүзүнү дүшкенин башкының айтырыгларынга харыылап тургаш, долу харыы-биле харыылаар.
Башкы: Ам дедир уруглар садынче аъттаныптаалыңар че! Дедир чоруурда, шаап чоруптар бис бе, уруглар?
– Ийе.
– Аъдывысты дүрген халыыр кылдыр чүү дээр болдувус. (Чу-чу, кымчылаптар). Аът дүрген халып чорда, кандыг дааштыг
болур ийик? (дгдк-дгдк, дадыр-дадыр).
– Чедер черивиске чедип келгеш, аътты кан- чаар доктаадыптар ийик бис, уруглар? (Тррр-тррр). (Бо бүгүнү шимчээшкиннер дузазы-биле
кылыр.)

Кичээлдиң түңнели:
Башкы: Чаа, олуттарыңар ээлептиңер че, уруглар! Өскүс-оолду база олудунче чалап аалыңар! Чаа, Өскус-оол-даа силерниң дузаңар-биле мал-маган дугайында дыка хөй чүүлдү билип алган. Ол Ноянга баргаш, силерден билип алган билиглерин чугаалап бээр боор. Ам бис Өскүс-оолду аалынче байырлап үдептээлиңер! (Байырлыг Өскүс-оол).
Карактарыңар шийиптиңер, уруглар! Өскүс-оол катап телеэкран иштинче кире бээр кылдыр. А бис база аалчылар-биле байырлашкаш, боттарывыстың бөлүүвүсче чоруптаалынар че, уруглар!
Уруглар: Байырлыг!