Чеди чузун малымайны
план-конспект занятия по окружающему миру (старшая группа)

Кичээл «Чеди чузун малымайны…»

Сорулгазы:

Ооредиглиг сорулазы: Уругларны тыва улустун чеди чузун малы-биле таныштырып ооредир;

Сайзырадыр сорулгазы: Уругларнын чугаа-домаан сайзырадыр, сос курлавырын байыдар, угаан-медерелин сайзырадыр;

Кижизидикчи сорулгазы: Уругларны дириг-амытаннарга ынак болурунга,   оларны чаптап, чарашсынып, азыражырынга, карактаарынга, сагыш-човангыр болурунга кижизидер.

Дерилгези: компьютер, ЖК телевизор, презентациялаан коргузуг «7 чузун малым».

Кичээлдин чорудуу:

1. Организастыг кезээ. Уруглар кадактар тудуп алгаш хогжум уделгези-биле унуп келгеш аалчыларга кадактарны тывыскаш чолукшуп мендилежир.

Башкы: Аккыр-холбен кадактарны солужуп

                  Арыг чаагай сеткиливис ханызындан

                   Амырлажып, хундулежип чолугаалы!

2. Киирилде кезээ.

Башкы: Удавас тыва улустун чуу деп байырлалы кел чыдар ийик, уруглар?

Уруглар: Удавас Шагаа байырлалы кел чыдар.

Башкы: Шагаа дээрге кандыг байырлал чувел?

Уруглар: Шагаа дээрге тыва чоннун Чаа чылы.

Б.- Кайы чылды уткуур алыр ийик бис, уруглар?

У.- Мечи чылы.

Б.- А кайы чылды удээр бис?

У.- Хой чылын удээр бис.

Б.- Шын-дыр. Хой дээрге тыва чоннун азырап чоруур дириг амытаннарынын бирээзи. Хойдан оске кандыг дириг амытаннар азырап чоруур ийик?

У.- Ошку, инек, аът…

Б.- Кодээде бо хамык мал-маганны кымнар азырап, карактап чоруурул?

У.- Кадарчылар, малчыннар.

3.    Кол кезээ:

Б.- Эр-хейлер! Бис бо хун Тыва улустун азырап чоруур дириг амытаннарынын дугайында чугаалажыр бис, уруглар.

Шаандан тура амгы уеге чедир тыва чонувустун  бир онзагай байлаа - тос чузун малы болур. Мал-маган дээрге бистин амыдыралывыстын дозу. Ол чокта бистин амыдыралывыс баксыраар. Ынчангаш оларга камныг, хумагалыг болуру кижи бурузунун хулээлгези. Мал – маганны бода мал, чылгы мал, шээр мал деп уш болукке чарар. Бо хунгу кичээливистин кыйгырыы: «Инектиг кижи тодуг, хойлуг кижи каас».

Эъди, кежи, хоюг дугу

Эриг алдын – чымчак алдын

Хураганын азырап ал

Хуулгаазын каас боор сен.

Кайы малывыстын дугайында чугаалажыр-дыр бис, уруглар?

У.- Хой дугайында. (Слайд 1.)

Б. – Бистин Тывада хой ажылын хой кезии кожууннар чорудуп турар. Хой – шээр малга хамааржыр. Хойнун толун хураган дээр. Хойнун ажыы улуг: дугун, эъдин, екжин, судун ажыглаар. Оон дугу-биле кежинден алгы тоннар, хом идиктер, аргаан хойленнер, уктар, чоорганнарны кылып турар.

Ам база дыннанар че.

Инек деп сос адай каавыт

Итпек, хойтпак быштак, тарак

Амданныг-ла чаагай чем

Ала чайгаар коступ келир.

- Кайы малывыстын дугайында чугаалажыр-дыр бис?

У.- Инек. (Слайд 2.)

Б.- Инек - мыйыстыг бода малга хамааржыр. Инек малды бистин Республикада кожуун бурузунде азырап турар. Инектин эъдин, кежин ажыглаар бис. Оон ынай инек биске делегейде эн шынарлыг продукцияны – сутту берип турар. Сутте кижинин кадыкшылынга дузалыг кончуг хой витаминнер бар. Суттен тыва ак чемнерни кылыр: хойтпак, тарак, ааржы, курут, чокпек, саржаг, суттуг шай,…

Б.-                                          Аай-дедир чорук кылыр

Аъттын ажыы аажок улуг.

Ажыл-ишке дузалыг дээш

Аътты аажок хундулээр мен. (Слайд 3)

Аът – тыва кижинин идегелдиг чоленгиижи, улуг дузалакчызы. Чуге дизе ону мунуп алгаш мал кадарар, аннаар, чъук чудурер, чарышка мунар чораан. Аът – чылгы малга хамааржыр. Ол ээзин черле чаачкаандырзын кагбас. Аъттын эъдин, судун алыр. Аъттын толун кулун дээр, а кыс аътты бе дээр.

Ошку ( Слайд 4)

Анай черле ындыг-

Аваангыры кончуг,

Авазын-даа кырлаар,

Анаа черле турбас

Ам ошкунун дугайында чугаалажыр бис. Ошкуну бистин Тывада хой кезии кожууннарда азырап турар. Ошку кончуг озуген мал болур. Алыс боду аажок шимченгир, хая-даш кырлаар, бир коорге, доо-ла ыракта бар чыдар.Ол малдын эъдин чиир, судун ижер. Ылангыя суду кайгамчык хюг болгаш амданныг, ынчангаш ону бичи уругларга ижиртир. Ошку дугу-биле дыка чараш ширтектерни сырыыр, аржыылдарны, джемперлерни дээш ООН-даа оске хепетерни аргып кедер

 Сарлык ( Слайд 5)

Куу сыра буду ышкаш

Кулаш чыгыы мыйыстыг.

Дугу хатка эстеп чоруур

Дугу терен чараш инээм

Сарлык - даг болгаш тайга чернин малы. Ол Монгун-Тайга, Бай-Тайга кожууннарда нептерээн. Сарлыктын даштыкы хевири кайгамчык: бажы инектии дег, улуг делгем мыйыстарлыг, кудуруу узун салбагар, дугунун элбээ кончуг. Сарлыктын дугу кадыг, кончуг сырый, донмек чедир халайып бада берген болурСарлыктын эъдин чиир, судун ижер, кежинден идик-хеп, янзы-буру ажыл агыйжы херекселдер кылыр. Ивинин чаа торуттунген толун чаш бызаа дээр

 Теве ( слайд 6)

Ховуларнын корабили

Ховар улуг, ажыктыг.

Тейлер ышкаш могенниг

Теве дээрге чараш мал.

Теве шуут онзагай мал. Ол элезинниг  болгаш хараганныг черге  чуртааар. Тыванын тевелери бичиижек будуштуг болур. Тываны хой кезиинде Эрзин, Тес-Хем кожуунарда азывап турар. Тевенин ажыы улуг: улуг чуък чудурер, мунуп ажыглаар болгаш эъдин, судун, дугун  алыр.тевенин кол чиир чеми-хараган. Сугну бир ижип алгаш, каш-даа хондур тоовас. Аштаачал эвес. Изиг черге шыдамык, элезинниг ховуга бодун шыдамыкай алыр. Чаа торуттунген теве толун бодаган дээр.

 Иви.  ( слайд 7)

Дашкаар чорук кылыр

Иви малым арбын оссун.

Идегелдиг анчыларнын

Ишке мунар кашпагайы.

Иви - кончуг бедик, харлыг  тайгалыг  чернин  малы. Иви мал Тыванын Тожуда, тере-Холде бар. Кадыр-каскак  тайгаларга аннап мунар ажыктыг мал. Ивинин суду хоюг.Оон судунден быштак кылыр, эъдин чиир, бышкаандан идик кылыр,. Чиир оъду тускай: тайга-сын оъду чиир. Иви мал ээзинге кедергей бердинген болур. Тожу улузу ивини « ак сагыштыг мал» дээр.

- Бис чаа-ла чунун дугайында чугаалаштывыс уруглар?

- 7 чузун малывысты канчаар ужурлуг бис? Бугу дириг амытаннарны камгалаар, карактаар, оларга сагыш-човангыр, эки остуржур ужурлуг бис.

Ам   карактырывыс  дыштантырыптаалынарам ( каракка сула шимчээшкиннер)

Бээр долгандыр олуруптаалынар уруглар. Уруглар согедей олуруп алыр, а оолдар маспактандыр олуруп алыр. 7 чузун малывыс дугайында улегер домактардан чугаалаптаалынарам.

Аътты баглап ооредир,

Аныян сургап ооредир.

Демниг сааскан теве тудуп чиир.

Инектиг кижи тодуг,

Хойлуг кижи каас.

Кокайга хой кадартпа,

Хопчуга сос дамчытпа.

                                                   Даг аътты човадыр,

Кылык боту човадыр.

Чыткан хой тургуспас,

Чустуг сиген сый баспас

Аът олур баглаажы артар,

Ада олур-оглу артар

Узер буга мыйыс догээр,

Улегер билбес куш догээр

Сула шимчээшкин.            Кадарчы оол Оскус-оол

Эглип шимчениринге

Эмин эртир ынак.

Хоглуг кылаштап,

Холдарын кодуруп,

Олуруп база туруп,

Шурап база халып

Шуптузун ол билир.

Б.- Улаштыр тывызыктардан ыдыптаалынар чээ.

Ыракты ырак дивес ылап чоруктуг

Берт черни берт, кадыр дивес. (аът)

Мыйыстыг – ан эвес,

Салдыг – ошку эвес,

Сыргалыг – кадай эвес

Адыр дуюглуг – инек эвес.

Агыынактын уну чараш. (анай)

                         Самдар эвес хирезинде чамашкызы хой. (шокар инек)

Кончуг семдер

Хоюг дуккур.

Кужур семдер

Кузун суткур. (сарлык)

Б.- Ам мен силерге бодалгалыг тывызыктар тыптырайн. Силер кичээнгейлиг дыннааш тывынар, уруглар.

Аъттар.

Ала бе андашталган

Чараш-Шилги баглаашта тур.

Калчан-Шилги кажаада

Кара-Ойну, Челер-Ойну

Кара-оол тудуп алды.

Аалывыста аъттар, белер

Шупту каш-тыр?

Адап, санап корунерем. (1ала бе, 4 аът)

Бызаалар.

Бызаа чашта таан чараш

Былдаар, маннаар, дешкилээр-даа.

Шилги бызаам сиген чиген,

Шокар бызаам дус чылгаан,

Ала бызаам, ак бызаам

Авазынче маннажыпкан

Хурен биле кара бызаам

Хурешкен дег дешкилешкен.

Багай оол сен эреспейим

Бызааларны санавыдам. (6 бызаа).

Шимченгир оюн «Чылгычылар».

Ыры «Кадарарда».

Кадар оъттуг ийни

Казып, казып оъттаар

Хоюг аккыр дуктуг

Хоюм чараш оой-оой.

Алызында баргаш

Авам, ачам салгап

Кажаа сынмас хойну

Кадарар мен оой-оой.

3. Туннел кезээ.

Кичээлдин туннели.

Б.- Бо хун кичээлде чунун дугайында чугаалаштывыс?

Силерге чуу солун болду? (Уруглардан чангыстап база айтырар).

Эр-хейлер. Шупту дыка эки ойнадынар. Кичээливис моон-биле доозулган. Аалчылар-биле байырлажыылынар. Байырлыг!

.

Улуг болукке долгандыр турар чуулдер-биле таныштырылгада  «Чеди чузун малымайны…» деп холушкак кичээлдин анализи.

      Мен бо хун улуг болукке долгандыр турар чуулдер-биле таныштырылга кичээлинде «Чеди чузун малымайны…»  деп темалыг холушкаккичээлди   ?   уругларга эртирген мен.

Кичээлдин ооредиглиг сорулгазы: Уругларны тыва улустун чеди чузун малы-биле таныштырып ооредир;

Сайзырадыр сорулгазы: Уругларнын чугаа-домаан сайзырадыр, сос курлавырын байыдар, угаан-медерелин сайзырадыр;

Кижизидикчи сорулгазы: Уругларны дириг-амытаннарга ынак болурунга,   оларны чаптап, чарашсынып, азыражырынга, карактаарынга, сагыш-човангыр болурунга кижизидер.

Дерилгези: компьютер, ЖК телевизор, презентациялаан коргузуг «7 чузун малым».

Кичээлде  «чугаа сайзырадылгазы», «сан кичээли», «физкультура», «музыка» деп кичээлдер-биле интеграция чоруп турар.

Ажыглаан технологияларым: ИКТ, оюн технологиязы, беседа, тайылбыр, чечен состерни (шулуктер, улегер домактар, тывызыктар) ажыглаан мен.

Уруглар кичээлге идепкейлиг киришкен, кичээлди сонуургааннар. Салган айтырыгларымга харыылааннар. Кичээл сорулгаларын четкен деп санаар мен.