Асхаль Ахмат-Хужа. Сказки
книга по художественной литературе на тему

Отҡор терпе

Йәшәгән, ти, бер терпе,

аталмышы булған Сәнскәк.

Өйөнән сығып иртәнсәк,

һоҡлана-һоҡлана көҙгө көн матурлығына,

киткән, ти, яҡындағы баҫыу яғына.

«Ҡанәле,

тәмле-тәмле тамыр ҡаҙып ашайым,

ҡаныным Үткерэнәгә лә ризыҡ йыйып

алайым», -

тип уйлай икән,

күкрәк киреп үҙе саф һауа һулай икән.

Төшкәс тә үҙәк - уяға,

тап булды, ти, Оҙонаяҡ ҡушаматлы ҡуянға.

Тегенеһе ай-һай ҙа яман

сабып китеп бара, ти, йән - фарман

эргәлә генә ятҡан ҡырға

кәбеҫтә һыпырырға,

кишер йыпырырға.

- Һаулыҡ теләйбеҙ ҡуян тиңдәшкә! -тип Сәнскәк Оҙонаяҡ ишетмәмеш була башта,

Сәнскәккә һалмай ҡараш та,

тик бер аҙҙан,

шып туҡтай ҙа ырғандауҙан,

эреләнеп кенэ һүҙ ҡата -

гүйә терпегә таш ата:

- Үлән төбөн тешләп,

туйтаңлайһың бында нишләп?

- Еҫкәп йөрөйөм саф һауа…

Күрһәнә, дуҫ, күктән ниндәй нур яуа!

Тирә - яғыбыҙҙа ниндәй ҡурпы - сәрхәт! -

ти икән Сәнскәк.

Ә Оҙонаяҡ үҙенекен һөйләй, ти,

һүҙен фәҡәт мыҫҡыллауға көйләй, ти:

- Эй, һин, кәкере сираҡ,

ҡас минең янымдан йыраҡ!

Уйыңда һинең берәй мәкер йәки юха

барҙыр әле, юҡһа! -

Оҙонаяҡ шулай көлә, ти,

уның көлөүенән Сәнскәк бөлә, ти:

күтәренке күңеле терпенең ҡапыл кителә,

һибелә бысраҡ таҙа битенә.

- Мине ниңә рәнйетәһең, ҡуян?!

Ҡылдым һиңә ниндәй зыян?! -

тип ғәжәпләнә Сәнскәк,

ғәрләнеүенән өнө быуылып, сәсеп,

мәгәр үҙен ҡулға тиҙ ала

(ҡыйын саҡта терпе лә бит түҙә ала!),

шунан инде йәне көйөп өҫтәп ҡуя:

- Бына нәмә, ҡуян:

артыҡ маһайма һин, аяғым оҙон, тип,

ярышып күптәрҙе уҙҙым, ти.

Үтә алмаҫһың мине!

Хур итермен һине!

Йәштәре атылып сыҡҡансы күҙҙәренән,

көлгән ҡуян тепренең был һүҙҙәренән:

- Уф, ойошҡан дегәнәк,

тубырсығы шайтан таяғының!

Һинекеләй арҡыс - торҡосмо ни -

күрмәйһеңме минең аяғымды?..

 Ҡуй, туғанҡай, һин шаяртма,

ҡуян абзаңдың асыуын ҡабартма!..

Йә, бахырҡай, әйҙә,

бәхәсләшәйек һуң, әләйһә,

һинеңсә булһын,

бик тә бик теләһәң,

әйҙә, ярышайыҡ,

йүгереп - сабышайыҡ!

Әммә еңелгәс тә, нимәңде һатып, нимәңде түләп,

бирерһең миңә бүләк?

- Килешәйек:

еңеп сығыусыға тейеш

көмөш тәңкә

һәм дә бер шешә һөт -

сарсап киткәндә.

- Мин риза.

Ярай…

Әйҙә, йүгерҙек,

тик ҡайҙа ҡарай?

Терпе мыйығын бора,

бер аҙ уйланып тора:

- Артыҡ ҡабаланма, йәштәш,

ҡуйсы!

Ярһытма йөрәгеңде,

тыйсы!

Әле мин тамаҡ та ялғамағанмын,

ҡатынымдан рөхсәт тә алмағанмын.

Ҡана,

ашап киләйем йәһәтләп,

осрашырбыҙ ошо урында…

ярты сәғәттән… -

Шулай тип Оҙонаяҡҡа,

Сәнскәк ыңғайлай ҡайтыр яҡҡа,

юлда төрлө - төрлө уй ҡора,

ә өйҙә Үткерэнәгә бойора:

- Ятма иҙ(е)рәп!

Кейен тиҙерәк!

Әле тотонма аш-һыуға, киттек баҫыуға!

Ишетеп иренең ҡырҡыу һүҙҙәрен,

Үткерэнә селт-селт йома күҙҙәрен:

- Бәй-бәй,

янғын ҡупмағандыр бит,

ниңә ашыҡтыраһың, атаһы?! -

тип бупылдай-бупылдай

эҙләй башлай ҡатаһын.

- Янғын ҡупмаған, юҡ!

Ә айышы шул эштең -

бәхәс итештек:

Оҙонаяҡ менән йүгереүҙә хәҙер ярышам!

Һин ҡарап тор!

Ҡуянды хур итәм бөгөн…

Ышан!

Был хәбәргә Үткерэнә таң ҡала,

иҫ-аҡылын юйып

ҡолап китмәйсә саҡ ҡала,

тик бүтәнсә һис ни ҙә өндәшмәй,

ярыш майҙанына барып еткәнсә

һөйләшмәй.

Ә Сәнскәк уны юл буйына

күндерә килә үҙ уйына:

- Яҡынлашҡас та күрерһең:

баҫыуҙа һуҙылған ике ыҙан,

һин ятып ҡал шуларҙың биргеһендә,

ләкин бул сыҙам!

Ә беҙ йүгерә башларбыҙ арғыһынан,-

ҡылый тинтәк тоҡойоп сабыр ярһыуынан,

һикереп тор ҙа кереш аҡырырға:

“Мин күптән бында!

Мин күптән бында!” - тип һөрән һал…

Минең өйрәткәнде,

киҫәтеп әйтәм,

хәтереңә тәрән һал!

Ике терпе килеп етә шулай баҫыуға.

Тәүге ыҙанға Үткерэнә боҫоуға,

йүнәлә Сәнскәк тегеһенә:

көтә уны Оҙонаяҡ

түҙем генә.

- Йә, ҡуян ҡорҙаш, нихәл?! -

тип һорай терпе үҙ уҙанынан шул мәл.-

Әҙерме һин ярышҡа -

минең менән сабышҡа?

- Әҙер, мин әллә ҡасан әҙер!

Ярышабыҙ әйҙә хәҙер!

Һин, терпе уҙаҡ,

мыҙылма әле оҙаҡ!

- Әләйһә, башлайыҡ,

ҡаталарҙы сисеп ташлайыҡ…

Баҫалар былар тиҙ генә

ыҙан ситенә тигеҙ генә.

Терпенең була “бер, ике, өс!” тип ҡысҡырыуы,

ҡуяндың була нәҡ бәйҙән ысҡыныуы:

ҡойроғо ғына ялтлап ҡала!

Ә терпе бары арлы - бирле генә атлап ала,

шунан,

һеңкелдәп көлөүҙән эсе ҡата - ҡата,

яйлап ҡына ҡамыл араһына барып ята.

Ҡуян иһә

зыйҙап барып төртөлөүгә

беренсе ыҙанға аһ та уһ,

ҡаршыһына уның

Үткерэнә ҡайҡайып баҫа шунда уҡ:

- Мин бында!

Мин күптән бында!

Алдында көлөмһөрәп торған терпене күреп

ҡуян шаҡ ҡата,

ни ғәләмәт әле был,

ни өсөн отолдом мин,

тип баш вата:

ҡойолоп төшә, бахыр, быуындары

ҡалтырауҙан,

күҙҙәре бөтөнләй үк салшайып китә

аптырауҙан.

(Һис айыра белмәй икән ул

терпенең инәһе менән атаһын -

ошонда икән ҡуяндың бар хатаһы.)

Оҙонаяҡ кинәт туҙып китә:

-Әйҙә, тағы йүгерешәйек! - тип

ҡыҙып китә,

һалпы ҡолаҡтарын һырт буйына һелкеп

ташлай,

ҡойроғона ут ҡапҡанмы ни,

кире яҡҡа саба башлай:

шыбыр-шыбыр тир ҡойола үҙенән,

ҡойон кеүек саң борҡола эҙенән.

Икенсе ыҙанға барып төкәлһә сәсрәп,

хәҙер инде уға ҡаршы сыға Сәнскәк:

-Мин бында!

Мин күптән бында!

Аптырауҙан үтеп

ҡуян ҡурҡыуға төшә тамам,

таралған зиһенен туплай алмай һаман,

кәйефе ҡырыла ныҡ ҡына,

ә үҙе:

- Әйҙә, ҡабат ярышабыҙ! - тип ныҡыша.

Терпегә ни - нәмә!

Терпегә ҡыҙыҡ:

-Әйҙә, - ти, -

хәлендән килһә, ҡара мине уҙып!

Оҙонаяҡ

йәнә йәнтәслимгә

беренсе ыҙанға уҡтала,

ә Сәнскәк,

баяғы кеүек,

бер-ике һикерә лә туҡтала:

барып ята ҡуйы ҡамылға

ял итергә ҡапылға…

Бына шулай,

саба-саба етмеш ете тапҡыр,

баҫыу буйлап Оҙонаяҡ

һуҡмаҡ һалған, ти, тап-таҡыр:

сираттағы ыҙанға ул

тәнтерәкләп барып етә, ти,

барып еткән һайын:

“Мин бында!” - тигән һөрәнде ишетә, ти.

Етмеш һигеҙенсе әйләнештә

харап ҡына булған ҡуяндың эштәр:

хәле бөткән,

тәкмәсеп киткән,

хурлыҡҡа ҡалдым,

ярышта еңелдем, тип әйткән,

бүләк эләктереүҙән төңөлдөм, тип әйткән.

Ә бәхәсте отоп,

көмөш тәңкә

һәм дә бер шешә һөт тотоп,

Сәнскәк менән Үткерэнә,

шатлыҡтарынан һикеренә-һикеренә,

уғата ҡәнәғәт көйгә

йырлап ҡына ҡайтып китәләр өйгә.