Тәбиғи белем биреү эшмәкәрлеге- тәжрибә ”Ҡар таҙа буламы?”
методическая разработка (подготовительная группа) по теме

Башҡортостан Республикаһы Сибай ҡалаһы ҡала округының

“Әкиәт” бала үҫтереү үҙәге балалар баҡсаһы

Муниципаль мәктәпкәсә белем биреү бюджет учреждениеһы

Тәбиғи белем биреү эшмәкәрлеге- тәжрибә

”Ҡар таҙа буламы?”

Әҙерләне һәм үткәрҙе:

                                                                        Ҡолмөхәмәтова Рәүилә Юлай ҡыҙы

юғары категориялы тәрбиәсе

Тема: ”Ҡар таҙа буламы?”

(Тәбиғи белем биреү эшмәкәрлеге-тәжрибә)

Маҡсат:

-балаларҙың миҙгелдә үҙгәрештәр тураһында  төшөнсәһен байытыу  ( иң ҡыҫҡа көн, иң оҙон төн, һыуыҡ, боҙлауыҡ, тайғаҡ) һәм Антарктиданың боҙҙары тураһында һөйләү;

-балаларҙың ҡарҙың үҙенсәлеген  өйрәнеүҙе үҫтереү (йылыла ирей, һыуға әйләнә);

-балалар араһында татыулыҡ, башланған эште аҙағына хәтлем еткереү, бер-береһенә ярҙам итеү, һыуҙы һаҡлауҙы тәрбиәләү.

Йыһазландырыу: ҡар бөртөгө, балаларға билдәләр, ике биҙрә ҡар менән, буранка балалар һаны буйынса,батмус, ике өс литрлы банка һыу менән)

Һүҙлек эше: ҡыш, ҡар бөртөгө, ҡар ирей,буранка, бысраҡ, тәбиғәт, экология - тереклектең тирә-яҡ мөхит менән бәйләнешен өйрәнеүсе фән, боҙҙар, Антарктида, эсергә яраҡлы һыу(сөсө һыу),  таҙартыу ҡоралмалары.

Тәбиғи белем биреү эшмәкәрлегенең барышы.

-Балалар, минең эргәмә түңәрәккә баҫабыҙ. Ниндәй йыл миҙгеле башланды?

-Дөрөҫ, ҡыш! Ә хәҙер мин һеҙгә бер уйын уйнарға тәҡдим итәм. “Ҡар бөртөгөн  усыңа ал- ҡышҡы тәбиғәт тураһында һөйлә” (ҡар бөртөгөн сиратлап түңәрәк буйлап йөрөтәбеҙ, балаларға иғтибар менән тыңларға, бер үк яуапты ҡабатламаҫҡа, ҡышҡыһын иң оҙон төн, иң ҡыҫҡа көн, көндәр һыуына, ҡояш яҡтырта,тик йылытмай; ҡоштар йылы яҡҡа осоп киттеләр; бөжәктәр ағас ҡабығы аҫтына йәшенделәр; йылға менән күл өҫтө боҙҙар менән ҡапланды; урманда хайуандарға аҙыҡ табыу ауырлаша; айыу өңөндә яҙға хәтлем йоҡлай)ҡар бөртөгө тәрбиәсегә тиклем барып етә.

-Ҡыштың иң матур биҙәге –ҡар.Балалар һеҙ ҡар тураһында нимә әйтә алаһығыҙ. (аҡ, еңел, йомшаҡ, епшек ҡарҙан ҡар бабай яһарға була, ҡарҙы көрәк менән көрәйҙәр.)

-Балалар, һеҙ нисек уйлайһығыҙ? Ерҙә бөтә ҡарҙа таҙа,аҡ, саф, матурмы? ( балаларҙың яуаптары)

-Бөгөн мин һеҙгә, ике урындан алынған ҡарҙар килтерҙем. Тәүге биҙрәлә ҡала майҙанынан алынған ҡар, ә икенсе биҙрәлә  беҙҙең балалар баҡсаһының майҙансығынан алынған. (иртәнсәк биҙрәлә ҡар ятыуын балаларҙың иҫенә төшөрәм)

-Балалар, һеҙ нисек уйлайһығыҙ? Хәҙер ниңә ҡар урынында биҙрәлә һыу? (ҡар ирегәс һыуға әйләнә)

-Балалар, әйҙәгеҙ ике биҙрәләге һыуҙы сағыштырайыҡ.

(балалалар тамғаларға ҡарап үҙ урындарына үтәләр, алъяпҡыс кейәләр)

-Балалар, һеҙ теләйһегеҙме, ҡайһы биҙрәләге ҡар таҙараҡ икәнен ҡарарға?(балаларҙың яуаптары) Ҡарҙың таҙалығын тикшереү өсөн беҙ иртәнсәк индерелгән ҡарҙың һыуын буранка аша үткәрәбеҙ. Ә буранканың төбөндә мамыҡ.(балалар буранкаларын тотоп тәрбиәсе эргәһенә киләләр ҙә , ике буранканы сағыштырып ҡарайҙар)

-Буранканың төбөндәге мамыҡтың таҙалығы бер үкме? Айрыламы? Ниңә улай, бер үк көндә яуған ҡар бит.

- Бигерәк тә кем ҡар ашарға ярата, шул балалар һеҙ нығыраҡ ҡарағыҙ әле. Күпме бысраҡ был ҡар һыуында. Күҙ алдына килтерегеҙ әле, әгәр һеҙ көн һайын бер ус ҡар ашаһағыҙ күпме бысраҡ һеҙгә зыян килтерәсәк. Ә ҡыш беҙҙә оҙон.

-Балалар, был бысраҡ ҡайҙан килеп сыҡты икән? Ҡар бит аҡ ҡына булып ята ине мин алғанда. (машиналарҙан, фабриканан)

-Балалар, һеҙ нисек уйлайһығыҙ? Ҡар ауылдамы, әллә ҡалала таҙараҡмы? (Ҡалала ҡар бысраҡ, сөнки унда транспорттар күп йөрөй; заводтар һәм фабрикалар бар)

-Өлкән кешеләр  ҡар таҙа булһын өсөн нимәләр эшләргә тейеш? (Завод менән фабрикаларҙа  таҙартыу ҡоралмаларын төҙөйҙәр; машиналарға һауаны бысратмаҫ өсөн махсус фильтрҙар ҡуялар)

-Физминутка: Һыу өс төрлө була шыйыҡ, боҙ, пар. (балалар тәрбиәсене тыңлап һыуҙың өс төрлө хәлен күрһәтәләр)

-Балалар, глобусҡа ҡараһаҡ иң күбе зәңгәр төҫ- ул һыу. Тик диңгеҙ, океан һыуҙарын эсеп булмай, сөнки ундағы һыу тоҙло. (Балаларҙың теленә тамыҙғыс  менән тоҙло һыу тамыҙып сығам)

-Оҡшанымы, һеҙгә диңгеҙ һыуы? Шул һыуҙы ҡулланып ашханаҡсылар  һеҙгә компот, сәй ҡайнатһалар  тәмле буламы?(Юҡ,...)

Тәрбиәсе ике банка менән һыу күрһәтә:

-Беренсе банкала  бөтә ер шарындағы һыу (банка тулы)

Икенсе банкала эсә торған сөсө һыу ( банканың төбөндә биш см бейеклектә)

-Балалар, күрәһегеҙме эсә торған һыу сағыштырмаса бик аҙ, шуға күрә эсергә яраҡлы һыуға һаҡсыл ҡарашта булырға тейешбеҙ. (ҡулды йыуғанда кран ныҡ асмайбыҙ, йыуынғандан һуң кранды яҡшы итеп ябабыҙ, унан тамсылап ағып торорға тейеш түгел).

-Балалар, ҡулдарҙы йыуып, ә дежурныйҙар өҫтәлде йыйыштырып алырға ярҙам итәләр.

Маҡсат: Исемдәрҙең килеп сығышы, халыҡ тарихы, йырҙары тураһында мәғлүмәт биреү, башҡорт исемдәре менән танышыу, балаларҙың эҙләнеү эштәренә йәлеп итеү, сығыш яһарға өйрәтеү, тасуири ятлау күнекмәләрен, һөйләү телмәрен үҫтереү; башҡорт исемдәренә һәм халыҡ йырҙарына ҡыҙыҡһыныу уятыу;

Беренсе бала (йүгереп инә). Һөйөнсө! Һөйөнсө! (Әдилә)

Икенсе бала. Һөйөнсөгә — уң ҡолағың!(Назгуль)

Беренсе бала. Һөйөнсө! (Әдилә)

Өсөнсө бала.Һөйөнсөгә — Сөләймән һыбыҙғыһы. (Динислам)

Беренсе бала.Һөйөнсө! (Тыпырлатып бейеп ала.) (Әдилә)

Дүртенсе бала.Өҫ-башыңа кейенсе! (Айгузель)

Беренсе бала. Үрге остағы Рәсимә апайҙың бәпесе бар, барабыҙмы бәпес күрергә? (Ләйсән

Балалар. Барабыҙ, барабыҙ!

Беренсе бала. Киттек бәпес туйына. (Назгуль)

Икенсе бала. Әйҙәгеҙ, дуҫтарым, исем туйына! (Әдилә)

“Әсәй бәпес алып ҡайтты” тигән йыр йырлай Әдилә

(Бөтә куренеш  файела башҡарыла,йырҙан һуң бөтә ҡунаҡтарҙы Әдилә музыка залына саҡыра)

Боронғоса биҙәлгән өй.Һалмаҡ ҡына көй ишетелә.Түрҙә сәңгелдәк эленгән.Унда әсә бәпесен бәүелтә.Бүлмәнең икенсе яғында балалар ҡурсаҡ уйнай.

Бахтияр

Иҫәнмеһегеҙ, һаумыһығыҙ,

Ниңә ҡаршы алмайһығыҙ?

Әтәсегеҙ күкәй һалған,

Ниңә сығып алмайһығыҙ?

Назгуль

Бәпесегеҙ ҡотло булһын,

Ҡотло булһын туйығыҙ.

Бәпес туйына килдек беҙ,

Ниңә ҡаршы алмайһығыҙ?

Әсәй. Һаумыһығыҙ, балалар!

Әйҙәгеҙ, әйҙә, түрҙән уҙығыҙ. 

Әсәй :Бөгөн беҙҙә ҙур йола.Бәпескә исем ҡушабыҙ,курше тирәләрҙә киллергә тейеш ине.

Өлкәндәр һәм балалар: Һаумыһығыҙ.( һәр кем урын табып ултыра)

Ҡунак: Бәпәйҙе ҡарарға рөхсәт итәгеҙмеҙ? Бүләкһеҙ бәпәйҙе ҡарарға ярамай икәнлеген беләбеҙ.

Бала: ярҙамсы бул – таҫма бәйләй.(Айгузәл)

Ҡунак: Ата –инәле бул.

Бала: изгелекле бул – ҡулъяулыҡ һала.(Ләйсән)

Бала: эш ярат – сулпылар.        (Морат)

Ҡунак: Тәүфиҡлы булып үҫ бәләкәс.

Бала: таҙалыҡ ярат – тараҡ.(Камил)

Әсәй: бына балаҡайҙар, бөгөн бәпескә исем ҡушабыҙ.. Ошо көнгә тиклем, аллаға шөкөр баланы өйҙә яңғыҙ ҡалдырырға тырышманыҡ

Аҡинәй килеп инә (ҡулында самауыр)

. Бына килде ҡунаҡтар,

Уларға һый әҙерлә,

Тейешенсә ҡәҙерлә!

Ҡунаҡтар (бергә). Ә беҙ бүләккә — йыр-бейеү алып килдек. Әйҙәгеҙ, "Ҡурайсы" уйынын уйнап алабыҙ.

Балалар. Әйҙәгеҙ, әйҙәгеҙ!

Әсәй: бына балаҡайҙар, бөгөн бәпескә исем ҡушабыҙ.. Ошо көнгә тиклем, аллаға шөкөр баланы өйҙә яңғыҙ ҡалдырырға тырышманыҡ

Ингән – сыҡҡан арала бала эргәһенә ҡайсы һалып сыға торғайныҡ.

Ҡунак 1:  Күҙ теймәһен тип маңлайына ҡором һөрткәндәр, ҡулына ҡыҙыл еп йә мәрйен бәйләгәндәр.

Ҡунак 2:Сәңгелдәктә ир бала ятһа – уға  бөркөт тырнағы элгәндәр, ҡыҙ бала ятһа – ҡауырһын ҡуйғандар. Балалар әйтегеҙ әле, бының ниндәй мәғәнәһе бар?

Бала: егет көслө булһын тигәндәр.Амирхан

Бала: ҡыҙ бала – һылыу, гүзәл булһын тигәндәр.Әдилә

Әсәй: эйе, ваҡыты еткәс, үҙ ояһын табып, ҡанатланып осоп китеүен теләгәндәр. Бөгөн беҙҙә ҙур йола, бәпескә  исем ҡушырбыҙ..Исемдәр -шаяртыу уындары

Балалар түңәрәккә  торалар,музакаҫтында бербереһенә ағас калак бирәләр,кемдә ағас туҡтай шул шаяртыү әйтә.  

                  Кэрим,Кэрим (Әдилә Х)

                  Балға батыр

                  Балын ялап

                  Тик ятыр.

      Вилдан,Вилдан      ( Наҙгөл)

      Йығылып төшкән

      Муйылдан

                            Иштуган,Иштуган (Айгузәл)

                           Сәсеп ҡуйған

                           Биш һуған

                           Биш һуғанға кем туйған

Нэфисэкэй,Нэфисэ

Кэнфит биргэйнем кисэ! .        (Морат)

                         Нәзир ,нәзир ҡыҙара

                         Ҡыҙҙар курһә буҙара. .(Ләйсән)

Золәй-зэлэй Зәлифә

Ятлап йорой элифба.(Камил)

 Ҡунак             Тәлгәт,Тәлгәт

                          Тагып алган сәгәт

                         Сәгәт теле кылт- кылт

                          Тәлгәт теле

                           Елт-елт

Беренсе бала. Әйҙәгеҙ бейеп тә күрһәтәйек. (Башҡорт халыҡ бейеүен башҡаралар.)

Бөтәһе бергә. Әсәһенә иш булһын,

Атаһына ҡуш булһын,

Матур күңелле булһын.

Әсәй. Рәхмәт, балалар, бүләгегеҙ өсөн, матур теләктәрегеҙ өсөн.

Аҡинәй: Бәләкәсебеҙ ата – инәле, бәхетле, оҙон ғүмерле булһын.

             Йөҙҙәрең күркәм,

Ҡулдарың эшсән булһын.

Ҡаштарың ҡыйылып үҫһен,

Аҡ уйлы, изгелекле булһын ҡыҙыбыҙ.

Аҡинәй: тьфү, собханалла, күҙ теймәһен, бигерәк матур икән, тәүфиҡлы булһын. Әйҙәгеҙ исем ҡушайыҡ. Баланы, аяғың кояш баткан яғына ҡаратып, яҫтыҡҡа һалығыҙ. Бәләкәскә ниндәй исем уйланығыҙ.

Әсәй: Зөһрә.

Балалар: Зөһрә.

Аҡинәй: Зөһрә – йондоҙ исеме.

Аҙашҡанға юл күрһәтә

Таңдарҙа яҡшы йондоҙ.

Шул йондоҙҙай яҡтыртырмын

Аҙашҡандарҙың юлын ти беҙҙең бәләкәсебеҙ.

Исемең Зөһрә булһын.

Аҡинәй

 Аҡтан аҡ бул, пактан пак бул.

Олоға — кесе, кесегә — оло бул.

Уң ҡолағыңа — аҙан, һул ҡолағыңа — исем!

Исемең —Зөхрә булыр (3 тапҡыр ҡабатлай).

Балалар. Балаһы бар — ҡыҙы бар,

Бер ай һынлы ҡыҙы бар!

Ялтыр-йолтор күҙе бар,

Барлыҡ кеше ҡыҙығыр.

Тфү, тфү, буш икән,

Ай һынлы түгел икән.

Аҡинәй : Балаға исем ҡушыу – яуаплы эш. Кеше тыуғаста алған исемен ғүмере буйына йөрөтә. Исемде бала тыуғанға тиклем һайлап, оло хыялдар, өмөттәр бағлап йөрөйҙәр. Ата-әсәләр күбеһе балаға исем ҡушыуға етди ҡарай, ләкин бөтөнләй уйламай исем ҡушыусылар ҙа осрай.

                Һинең исемең ябай ғына  бер атама түгел. Уға киләсәккә өмөт бағлаған, ата – әсәнең һөйөүе һалынған. Шуға күрә, уны  үҙгәртмәҫкә, нисек ҡушылған шул килеш йөрөтөргә кәрәк.Һәр исемдең  үҙенә күрә мәғәнәһе бар.Тыныслыҡ батшаһы  был кемдең исеме- Әмирхан

Балалар: Минең исемем Әмирхан (исеме нимэ анлата)

                 Хыял тулы маңлайы

                 Әмирхан-Юлай малайы

                Узе Әмир ул –уҙе хан.

                 Исембщрон замандан

                 Һирәк исем юйылмай

                 Быуттарза югалмай.

 Минең исемем Әдилә (исеме нимэ анлата)

                 Әдилә көҙге алдында

                 Матур кулдәген кейгән

                 Тәтәй кулдәкле шәп кыҙҙы

                 Ул Фея итеп кургән

Минең исемем Назголь(исеме нимэ анлата)

Кар сыуна битен йыуып

Аяк баса ул язга.

Кон менэн балкып колә лә

Сорнала кояш-назга

Кояштын кызы –Наҙгөл

Бигерәк купшы һәм матур

Әсәй: Минен кызым Зөхрә  уҫеп етһә, исеменең матурлығына шатланыр  инде ул.

Аҡинәй:

Һеҙҙен исемегеҙ ябай ғына  бер атама түгел. Уға киләсәккә өмөт бағалаған, ата – әсәнең һөйөүе һалынған. Шуға күрә, уны  үҙгәртмәҫкә, нисек ҡушылған шул килеш йөрөтөргә кәрәк. Ә балалар һеҙ нисек уйлайһығыҙ?

 Ҡунак     исем үҙгәртәү ата әсәңде һанға һуҡмау.

Бала: Айгөлдө- Айгуля, Фәнисте – Федя тип йөрөтөргә ярамай.

                 Мостафаны “Миша” тиҙәр

                  Булатка “Борис” ярай

                  Илнур баш вата уҙенә

                  Русса исем табалмай

                  Иван тиһә “Нур”-ы” кала

                  Илюша Илнур булмай (Данияр)

 "Киндер һуғыу"уйыны.

Әсә баланы йыуындырыу өсөн һыу алып инә. Сабыйын сисендерә.

Аҡинәй. Килен, ҡайҙа әле, бәпесте йыуындырып алайыҡ. Балалар, йәш баланы ҡойондорғанда бына ошондай таҡмаҡтар әйтелә:

Таштай ныҡ булһын,

Һыуҙай һылыу булһын.

Ата-әсәле булһын,

Алтын ҡанатлы булһын.

Икмәк-тоҙло, уллы-ҡыҙлы,

Бәхетле-тәүфиҡлы,

Тәмле телле булһын.

Һүҙҙәрең өҫтөн, йөҙҙәрең күркәм булһын,

Ҡулдарың эшсән булһын!

(Сабыйҙың арҡаһынан аҡҡан һыуҙы ирендәре менән аҫтан-өҫкә һыпырып ала.)

Аҡинәй.. Ҡойондорғанда һыуға тары ярмаһы һалына, был йола бала тары кеүек теремек, тәгәрәп торһон, ғүмерле, сәләмәтлеге ныҡ булһын өсөн эшләнә. Зөхрә сабыйға тағын ниндәй теләктәрегеҙ бар?

Динислам. Әлли-бәлли бәпкәһе,

Бадьян ағас сиртмәһе.

Май килтерһен әбейе,

Бал килтерһен бабайы.

Атайыңдың ише бул —

Тауға менер тояғы.

Әсәйеңдең ише бул —

Һөт өҫтөндә ҡаймағы.

Ләйсән. Ал бишеге бар уның,

Гөл бишеге бар уның,

Өҙгөләнеп һөйөргә

Үҙ әсәһе бар уның.

Әлли-бәлли итер ул,

Йоҡоларға китер ул.

Йоҡлап торғас, ҙур үҫеп

Баҡсаларға китер ул!

Аҡинәй (сабыйҙың ауыҙына май ҡаптырып).

Атайыңа шәфҡәтле бул,

Әсәйеңә ярҙамсы бул.

Атайыңдан олоға бабай тиң,

Үҙеңдән олоға ағай тиң

Әсәйеңдән олоға инәй тиң

Үҙеңдән олоға апай тиң!

Айгузель. Оҙон ғүмерле булһын!

Тиҙерәк атлап китһен!

Ата-әсәһенә — изгелекле, илгә — игелекле булһын!

Бәхетле булһын!

"Әйлән-бәйлән" уйыны ойошторола.

Аҡинәй. Ҡайҙа әле, килен, Миңһылыу ҡыҙымды миңә бир. Беҙ элек балаларыбыҙҙы ошолай таҡмаҡ әйтеп һикертә торғайныҡ:

Үҫте-үҫте-үҫтеки,

Үҫмәгәнгә кестәки,

Үҫә-үҫә ҙур булыр,

Бигрәк матур ҡыҙ булыр.

Ҙур булғас та туй булыр.

Ҡунаҡ Сәпәк-сәпәк атаһы,

Бейетеп тора әсәһе,

Таҡмаҡ әйтә апаһы,

Өҙөлөп тора олатаһы,

Битен-күҙен мыймылдатып

Ҡарап тора өләсәһе.

Ҡыҙҙар башҡарыуында ҡурсаҡ бейеүе.

Әсәй. Балалар, сабыйҙарға көйлө һүҙ күп кәрәк. Көйлө һүҙ тиҙ һеңә. Уны ишетеп ятҡан бала йырҙың һүҙен аңламаһа ла, моңона тирбәлә. (Бәпесте тирбәтә.)

Ҡунаҡтар һәм

Балам, булма бысраҡ,балалар бергә йырлайҙар

Бысраҡтан бул йыраҡ.

Өҫкә кейгән кейемдәрең

Ҡарҙар кеүек булһын аҡ.

Ҙур кешегә сәләм бир,

Яҡшы бала икән, тиер.

Зирәк бала бик тырыш,

Юҡһа, артҡа ҡалам, тиер

 (Бала буш бишекте бәүелтә.)

Аҡинәй. Эй балаҡай, буш сәңгелдәкте бәүелтергә ярамай. (Бала илай.)

Әсәй. Илама, балам, илама,

Йылы ҡатыҡ һорама.

Йылы ҡатыҡ мейестә,

Атай ҡайтасаҡ кискә.

Илама, балам, илама,

Бәүелтһәнә, апаһы,

Ауыҙына ҡаптырырға

Юҡмы шунда монпаси. (Баланы бишеккә һала. "Әлли-бәлли, былбылым" (Ф. Әхмәтов көйө, Г. Афзал һүҙҙәре) йыры яңғыра Әсәй. Рәхмәт, балалар, бик матур бишек йыры йырланығыҙ. Зөхрә ҡыҙым тынысланып йоҡлап та китте

Әсәй:балалар, бына башҡорт телендә бала тураһында бик күп әйтемдәр бар, ә һеҙ беләһегеҙме?

Бала:Ҡыҙ бала ҡысҡырып көлһә, илгәҙәк булыр.Айгузель

Бала:Ҡыҙ бала атаһына оҡшаһа, бәхетле була.

Бала: Әсәнән күргән тун бескән, атанан күргән уҡ юнған.

Бала: Ир бала –илгә терәк , ҡыҙ бала - илгә  биҙәк.

Әсәй : Зөхрә ҡыҙымды ҙурлап исемдә ҡуштыҡ.Рәхмәт бөтәгеҙгә лә.

Аҡинәй:  Исем ҡушыу  йолаһы быуаттарҙан быуатҡа,быуындарҙан быуынға онотолмай килер тип уйлайым. Ә һиңә килен ҙур рәхмәт .Бик фәһимле булды был күренеш.

Әсәй:Ҡунаҡтар ,балалар сәйедә ҡайнап китте,төпке булмәгә инеп сәй эсеп алайыҡ.

Кендек сәйе” йолаһы.

Маҡсаты:

1.  Йолаларҙы тергеҙеү, тәрбиәүи әһәмиәтен асыу, халыҡ араһында таратыу.                   Милли рух тәрбиәләү.

Дәрес  планы.

1. Инеш  әңгәмә. Милли рух тәрбиәләү, милли аң, тибеҙ.Нимә ул рух?Рух – кешенең эске донъяһы, аҡылы, аң даирәһе, белеме.“Рух һүнмәһә – ил һүнмәҫ”, тигәндән бөгөн милли рух, үҙаң тәрбиәләүҙә йолаларыбыҙҙы өйрәнеү – көнүҙәк мәсьәлә.Беҙ кендек сәйе менән танышабыҙ. Халыҡта уның 7 төрө үткәрелгән: еп сәйе, теш сәйе, тәпәй сәйе, исем сәйе, бишек сәйе. Рух тәрбиәләү бишектән башлана, дөрөҫ, әсә ҡарынынан тиһәк, дөрөҫөрәк булыр. Баланы кендек әбейе ҡабул иткән, бала ҙурайған һайын байрамда ҡатнашыусылар һаны арта барған: бер кеше, өс кеше, бишәү, күрше-күлән, ә туйҙа – ырыуҙар, ауылдар ҡатнаша. Донъяһы менән яйлап таныштыра барыу зарур булған.Әйткәндәй, кендек әбейе изге күңелле, иманлы, әҙәпле, абруйлы кеше – оло әбей булырға тейеш. Был – бик мөһим!

Көсөккә күлдәк кейҙереп кендек әбейе үтә:

- Ел, ел, еләмен

Тоҡ бушата киләмен

Тоҡ бушата киләмен,

Тиҙ бушата киләмен, - тип һамаҡлап ары үтә.

 Әбей артынан йомортҡа тәгәрәтеп малайҙар үтә. Күршеләр:

- Ҡарағыҙ әле, ҡарағыҙ, күлдәкле көсөк эйәртеп кендек әбейе ары осҡа юл тоттолар.

- Сафия еңгәйҙәргә кереп киттеләр, еңгәй бәпәйгә ауырый торғандыр.

- Ҡайҙағыҙ, ҡыҙҙар, ҡамыр баҫып, май еҫе сығара тороғоҙ. Алла бирһә, еңгәй иҫән-һау ҡотолһа, бәпәй сәйенә әйтерҙәр, бәпәй ҡотларға барырбыҙ,- тип күрше-тирә әҙерләнә.

Йомортҡа тәгәрәтеү – бөтөнлөк, именлек, тереклек билдәһе. Бураҙнаға ла бит йомортҡа һалалар, башлап көтөү ҡара ергә сыҡҡас, көтөүсегә лә йомортҡа һалалар –башланғысы тереклектең йомортҡала бит. Ниндәй сихри көскә, әһәмиәткә эйә ошо бәләкәй генә ырым. Һуңынан кендек әбейен килендең ҡәйнәһе ҡаршылай:

- Һау ғына йөрөйһөңмө? Һиңә ҙур йомошом төшөп тора. Киленем ауырып китте, уның яҙмышын һиңә тапшырам. Фәрештәләрең ярҙамсы булһындар. Кәрәк була ҡалһам, саҡыр, күрше бүлмәлә булырмын,- ти.

Әбей:  - Аллаһы тәғәлә киленеңә сыҙамлыҡ бирһен, бәпәйенән иҫән-һау ҡотолоп, тыуасаҡ балаһының изгелеген күреп йәшәргә яҙһын!

Ҡәйнә:  - Амин, инәй, әйткәнең килһен!

                                                                      (фатиха бирәләр).

Әбей: (һамаҡлай)

Тыу, бала, тыу бала,                                                  

Теүәл булып тыу бала,

Атаңа ҡуш бул бала

Әсәңә иш бул бала.

Минең аяғым еңел,

Аяғымды талдырма,

Төк йоҡомдо ҡалдырма!

Берәү булһаң, берәгәй бул.

Устан ашып, ҡулға тул,

Ҡыҙым булһаң, тыйнаҡ бул,

Улым булһаң, уҙаман бул.

Ҡустым булһаң, ҡыйыу бул.

Устан ашып, алға тул.

Игеҙ булһаң, тигеҙ бул,

Буйың-һының төҙөк бул,

Береһе – һылыу, береһе – ул.

Игеҙ имгәк һаналмай,

Ят күҙ менән ҡаралмай.

Игеҙ тыуһаң, тигеҙ тыу,

Береһе – бикә, береһе –ир

Игеҙ табыу – йортта бар,

Йортта түгел, затта бар

Илгә терәк бул,

Телгә зирәк бул!

Эй хоҙайым! Ҡөҙрәтең дә, рәхмәтең дә сикһеҙ. Изге ихтыярың менән сабыйҙар яралһын, һиңә иман килтерер ейәндәр тыуһын!

                                                 (шаршау артында)

-Туғыҙ айҙа тулғандың,

Туғыҙ көндә болғандың,

Кендек инәң – мине бел,

Башың менән еңел кил!

-Тулғағыңды миңә бир, тулғағыңды миңә бир! – тип дауам итә.- Бисмиллаһи-рахман-рахим! Изге сәғәттә, изге ниәттә, изге төйөнөн – үҙе сискән, үҙ һыуын үҙе кискән, хоҙайға тапшырҙым, бала ҡабул иттем. Һоооп!

-Ила әйҙә,ила

Тауышың күккә

Үҙең ипкә! – тип баланы ҡабул итә.

                                                            (Бала илаған тауыш ишетелә).

Ҡаһым (атай): - Эй хоҙайым, үҙемә – иш, апайҙарына ҡусты, илгә – терәк булып улым ғына тыуһын ине!

Бәләкәй ҡыҙ: - Ағай, ул беҙҙе күргәс, апайҙарым бар икән, тип көлөп ебәрер әле. Ул һөйләшә беләме?

Оло ҡыҙ: - Эй, иҫәүән дә инде ошо. Ул әллә шундуҡ һөйләшә тиме.

   (Бала илаған тауыш ишетелә).

Ҡаһым: - Эй аллам, сабыйым донъяға килде. Тауышына ҡарағанда малай булыр төҫлө.

Ҡәйнә: - Хоҙайҙан булып үҙ бәхете, мул ризығы менән тыуһын инде.

Ҡаһым: - Кем икән?Ҡыҙмы, улмы?

Ҡәйнә: - Ярай, кем булһа ла; сабыйыңдың тауышын ишеттең, һөйөнсөңдө әҙерләй тор әбейгә, сыҡ, сыҡ, әбей күрһә һуҡраныр – ҡатын-ҡыҙ эшенә ҡыҫылып йөрөмә!

Кендек әбейе сыға шаршау артынан.

- Киленең иҫән-һау ҡотолдо! Хәле һәйбәт. Хәҙер һиңә инергә ярай.

Ҡәйнә: - Йә хоҙайым, ҡартайған көнөбөҙҙә тағы бәхетле иттең, шөкөрмөн, мең шөкөрмөн. Эй раббым, теләгән теләктәрем ҡабул булды. Туҡтале, барыһынан да һөйөнсө алайым...

Әбей: - Сабыр ит, йөрөмә. Һөйөнсөнө иң элек мин әйтергә тейеш. Һиңә башлап әйтеү – хилаф.

Ҡәйнә: -  Эйе, эйе, һүҙең хаҡ. Ә мин, улайһа ни эшләйем?

Әбей: - Миңә булыш, сабыйыңды ҡойондорош, йыуыш. Ҡайын сөрөгө менән атаһының тире һеңгән күлдәк сабыуын әҙерлә. Тире һеңгән йүргәккә төрһәң – сабый атайға эҫе булыр, атай сабыйын яҡын күрер. Ә башҡалар, ана, ҡыҙҙар күрше – күләнгә әйтһен, бәпәй сәйенә килһендәр. Ә һуңынан ҡыҙ-ҡырҡын бишек ҡотларға йыйылыр...   БисмиллаһирахманрахимӘҙәм эсенән сығып, әҙәм ҡулына ятҡанда ниндәй һүҙ әйтһәң – шул ҡабул була, тей. Атаңа шәфҡәтле бул, әсәңә – рәхмәтле бул, үҙеңдән олоға ағай тип әйт, атаңдан олоға бабай тип әйт,инәңдән олоға – әбей тип әйт. Ырыуыбыҙ ҡошо – ҡарағош ҡаурыйы менән ризыҡландырам һине.

Ауыҙың балдай татлы булһын,

Телең майҙай йомшаҡ булһын.

Сабырлығы бөтөп атай, олатай килеп керәләр.

Ҡаһым: - Йә, кемем бар, улмы, ҡыҙмы?

Ҡәйнә: - Башта һөйөнсө хаҡын әйт!

Ҡаһым: - Баланың хаҡы һуңынан билдәләнә.

Әбей: - Уңған килен ул табыр, бәхетле килен ҡыҙ табыр тигәндәй, улың бар, улың!

Ҡаһым: - Һөйөнсөгә уҡалы елән! Былай булғас, өйөм нигеҙе ҡоромай, нәҫел - ырыуым дауам итә, тамыры нығый, алла бирһә!

Әбей: - Улыңдың улын күргең киләме?

Олатай: - Ҡана, ҡана... Эй, юҡ, күрһәтмә, йә күҙем тейеп ҡуйыр. Береһенә лә күрһәтмә, маңлайына ҡором һөртөп, ҡулына еп бәйләгәс кенә күрһәтерһең. Ә шулай ҙа ҡапылда әйт әле, кем затына тартҡан?

Әбей: - Эй, бишектәге бала, бишкә төрләнер әле. Ә мин уға йүргәк исеме ҡушам.(еп бәйләп) Тфү, шаҡшы! Һиңә бер кем дә ҡарамаҫ, әшәке! Эт тә теймәҫ, бүре лә тешләмәҫ, эттеймәҫ һинең исемең  хәҙер. Яман күҙҙән һаҡлаһын, сир – зәхмәт ҡағылмаһын үҙеңә!  Мә, килен, имеҙ. Балаға ыуыҙ һөтө дауа, шифалы була ул!

Өләсәйҙәр, ҡыҙҙар кендек сәйенә килгәндәр. Ололар һарауысҡа еп аяҡлап бәйләйҙәр.

- Минең йәшемде бир, минең йәшемде телә! – тип төрлө ептән бүләк әҙерләйҙәр.

Әбей: - Сабыйығыҙ бик изге көндө донъяға килде. Йома, кесйома – әруахтар хәл белешә килер,ти. Май еҫе сығарыр кәрәк, тей. Улар риза булып китә икән. Әруахтарҙың ризалығын алһаң – мал–тыуарың артыр, йорт–ҡураңа бәрәкәт килер. Ризалығын алмаһаң – тамуҡ ишеген асып көтөрҙәр, тей.

Бәпес шатлығы менән ҡотлап ҡыҙҙар инә.Һәр ҡайһыһы йыуаса, ҡоймаҡ тотҡан. Ҡәйнә бәпес бутҡаһы ултырта:

- Бутҡа ярмалары кеүек киленебеҙ түлле булһын, ырыҫы артһын, - ти.

- Беҙҙе сәйгә генә әүрәтеп ултыртмаҡсы булаһығыҙмы?Еңгәйҙең бәпесе бар, тип ишеттек.Бәпесте күрмәйенсә сәйегеҙҙе лә эсмәйбеҙ.Һис ҡайтып та китмәйбеҙ, - тип һатыулаша торғас, бәпәйгә ҡурсаҡ ат, янсыҡ, бер толпар әйтеп ҡарайҙар.Еңгәйгә теләктәр әйтәләр.Олатай бишеккә дүрт таяу ҡуя – ер, һыу, күк, ут – башланғыс донъяның, ҡарағош тырнағы – сир-зәхмәттән һаҡлар, тип мендәр аҫтына тегәләр.Ташлап сыҡмаҫҡа, бишекте – кендек тапҡырына түргә ҡуйырға аңлаталар.

Әбей: - Исем ҡуштырырға кәрәк, исемһеҙ ятһа, бала исем һорар – илаҡ булыр. Был көндө тыуған балаға ҡөръән Әҙәм, Әҙһәм тип ҡушырға, тей.Был көндө тыуған бала мөъмин – мосолман булыр. Нимәгә тотонһа – шул уңыр, кейем кейһә – килешер, эш башлаһа – уңыр, сәфәр сыҡһа – дәүләте артыр, бик изгелекле көндә тыуҙы улыбыҙ, - тип сәй  табыны дауам итә.

Олатай: - Һиңә ҡалын сәс,

Миңә ҡарын сәс, -тип сәсен ала, ергә күмеп ҡуялар.Ҡарын сәсен һаҡларға ярамай.Олатайға бүләк бирәләр.Һуңынан мулла аҙан әйтеп, исем ҡысҡыра.Фәҡәт ир кеше, ни өсөн тигәндә аҙан ҡысҡырмаһаң, исем ҡабул булмай.Ғүмер ағасына кешенең исеме яҙылған япраҡ эленер, тей.Исем туйынан һуң һырға туйы йылға буйында, тәбиғәттә үткәрелер.Унда йыр-моң, көрәш, бәйге мотлаҡ була.Ә әлегә балаға тыныслыҡ кәрәк, сөнки ул фани донъя менән таныша, ә ул шау-шыуһыҙ, тыныс булһын. Амин

Балаға матур тәрбиә биреп, уны күркәм холоҡло кеше итеп үҫтереү—ата-әсәнең оло яуаплылығы, изге бурысы.Сабый тыуыуы—татыу, берҙәм һәм тиң йәшәгән һәр ғаилә өсөн дә, йәмғиәт өсөн дә оло шатлыҡ.

Боронғо ышаныуҙар буйынса йәш бала исем һорап илауы ихтимал, шуға ул оҙаҡ исемһеҙ булмаҫҡа тейеш.Исем баланы һаҡлай, уның тәбиғәтен, холҡон, киләсәген билдәләй.Исем хатта кешенең һаулығына ла тәьҫир итә, тип иҫәпләй белгестәр.

Күптәр балаһына алдан уҡ исем уйлап ҡуя: «улым тыуһа, шул исемде ҡушам», «ҡыҙым булһа, шулай тип атаясаҡмын» тип ниәт итәләр. Исем һайлағанда иң тәүҙә уның мәғәнәһенә иғтибар итергә кәрәк.Шөкөр, һуңғы йылдарҙа үҙебеҙҙең мосолман исемдәренә иғтибар арта бара, әммә сабыйҙарын мәғәнәһе билдәһеҙ, беҙҙең халыҡ өсөн ят булған исемдәр менән атаусылар ҙа юҡ түгел. Үҙенең мөбәрәк хәдисендә Рәсүл Әкрәм: «Балаларығыҙға матур, күркәм, гүзәл исемдәр ҡушығыҙ. Ҡиәмәт көнөндә улар ошо исем менән саҡырыласаҡ»,—ти.

Исем ҡушыу йолаһын атҡарыр алдынан сабыйҙы йыуындырып, таҙа кейем кейҙереп йәки биләп, аяҡтарын ҡиблаға табан йүнәлтеп яҫтыҡ өҫтөнә һалырға.Балаға исем ҡушыусы мулла сабыйҙың баш осо яғынан баҫып тора һәм бер аҙ уң яғына ауышып аҙан әйтә. Унан баланың уң ҡолағына табан эйелеп: «Был сабыйҙың исем-шәрифе фәлән улы фәлән йәиһә фәлән ҡыҙы фәлән булһын»,—тип өс тапҡыр әйтә һәм ҡолағына өрә. Шул уҡ хәрәкәт-алым һул яҡ ҡолаҡҡа ла башҡарыла.

Исем ҡушыу һуңында түбәндәге доға уҡыла: «Аллаһүммәж-ғәлһү бәрран үә әмбитһү филәсләми нәбәтән хәсәнән үәжғәлһү мәсғүдән фиддүнйә үәл-әхирәһ». Мәғәнәһе: «Эй, раббым, был баланы изге ит. Уны күркәм һәм гүзәл итеү менән Ислам динендә үҫтереүсе һәм уны донъя үә әхирәттә бәхетле-сәғәҙәтле ҡыл».

“Ҡыҙҙарҙың исеме йондоҙҙар балҡышына һәм сәскәләр нәфислегенә оҡшарға, ә ир-ат исемендә ҡылыстар сыңлауы һәм китаптар аҡылы сағылырға тейеш”. Рәсүл Ғамзатов

Китаптың төп маҡсаты — балаға исем һайлауҙа ата-әсәләргә ярҙам итеү.Шуның менән бергә, был хеҙмәт киң ҡатлам уҡыусыларҙы хәҙерге һәм боронғо башҡорт исемдәре, уларҙың тарихы, исем ҡушыу йолалары менән таныштыра.Исемдәрҙең яҙылышы, аңлатмалар һәм белешмә материалдар ике телдә — башҡорт һәм рус телдәрендә бирелә. Китап ЗАГС бүлектәре хеҙмәткәрҙәре өсөн дә файҙалы ҡулланма буласаҡ

БАЛАБАҠМАҠ - ЙӘНСЫҠМАҠ

Кешеисемдәренәбәйлеүсекләшеүҙәр

Ҡоймабуйындакесерткәнүҫкән,

УндаАзаматйығылыптөшкән.

Азамат, Азамат,

Һинейығыпҡасҡанат.

Айрат - айғыр ат,

Осоп китә, ҡуйһаң ҡанат.

Баланы уятыу, йыуындырыу, ашатыу, йоҡларға һалыу һамаҡ-таҡмаҡтар менән ҡушылып барһа, күңеллерәк тә, файҙалыраҡ та булыр. Ейәнем өсөн махсус шиғырҙар уйлап сығара инем.

Һәтес-һәтес-һәтестә! Бигерәк матур бәпес тә!

Кем ҡарамаҫ, кем һоҡланмаҫ Бындай матур бәпескә?!

Һуп-һуп,тағы ла! Ҡара, ниндәй ҡағына. Осҡан ҡоштай талпына ла, Юҡ шул ҡанатҡай ғына.Ҡара-ҡара,атаһы! Ҡара, ниндәй һикерә! Талпынып та йылмайып, Һөймәҫ ерҙән һөйҙөрә.

УЯТҠАНДА :

Турғай әйтә, тоор-тор,

Башты былай боор-бор,

Һиңә килдем, бааҫ-баҫ,

Тәҙ(е)рәңде аас-ас!

ЙЫУЫНДЫРҒАНДА:

Йыуам-йыуам,

Йыуам-йыуам

Йыуам битте, ҡулымды ,

Башта йыуам уң ҡулымды,

Шунан йыуам һулымды.

Битте йыуғас,

Ҡулды йыуғас,

Таҙартам тештәремде,

Йыуыныуҙан башлайым мин

Һәр иртә эштәремде.

ТӘПӘЙ БАҪА БАШЛАҒАС:

Бесәй, юлдан ҡаас-ҡас,

Ишектәрҙе аас-ас,

Ана килә бәәпәй,

Ҡулға тотҡан тәәтәй.

ТАНАУ ҺӨРТКӘНДӘ:

Танау һорай ҡулъяулыҡ,

Бынау хәтлем ҙур яулыҡ,

Ҡульяулыҡ - ҡулға яулыҡ,

Ниңә юҡ танауяулыҡ?!

ЙОҠЛАРҒА ҺАЛҒАНДА:

Ятам-ятам тиҙерәк,

Төш күрергә күберәк.

Кем иң алдан өлгөрә,

Шул иң матурын күрә

© Гүзәл Ситдиҡова

Таҡмаҡтар

Анау килгән машинаға

Тейәгәндәр һарымһаҡ.

Әлдә әле телефон бар

Һөйләшергә һағынһаҡ .

Йыр сәсмәнем,йыр сәсмәнем

йыр сәсмәнем баҡсаға

йыр сәсмәһәм дә баҡсаға

һатып алмам аҡсаға

Уйна тальян гармуныңды

беҙ йырлаған көйҙәргә

һин уйнаған, беҙ йырлаған

ҡалһын һағынып һөйләргә.

Иртән тороп тышҡа сыҡһам

йәшәргән һуғандарым

йәшәргән һуғандар кеүек

йәшәйек туғандарым

Таҡмаҡтарҙа:

Автомобиль үтеп бара,

Саңғы өйөрөлөп ҡала.

Ҡулыбыҙҙа Ҡыҙыл байраҡ,

Атлайбыҙ алға табан.

Йырлап урманға барҙым мин

Матур сәскә алырға.

Ватан өсөн мин әҙермен

Ҡулға мылтыҡ алырға.

Ҡарап ҡалдым: осоп китте

Ҡыр ҡаҙҙары теҙелеп.

Ҡулым яҙа, күңелем һөйә,

Һин дуҫымды өҙөлөп.

Ҡулымдағы йөҙөгөмдөң

Исемдәре Гөлсөмбөр.

Һинең өсөн өҙөлә эсем,

Һин улай түгелһеңдер.

Ҡулдарыма йыйып алдым

Талдарҙың бөҙ(ө)рәһен.

Алып кит ғишыҡтарыңды,

Һарғайтып үлтерәһең.

Ни булыр ине доньяла

Әгәр ҙә йыр булмаһа

Кешеләрҙең күңелендә

Яңғырап гел тормаһа

Баҫам- баҫам тыпырҙатып

Аяҡтарым төҙ генә.

Аяғымды йәлләмәйем

Иҙәне түҙһен генә.

Яндырып баҫ, өҙҙөрөп баҫ,

Сәсрәп китһен осҡондар.

Һин бейегәнде ғүмергә

Иҫтәрендә тотһондар.

Эй, тормоштоң йәме йәп-йәш ҡыҙҙар

Йөрәктәрҙе утҡа һалалар.

Сәскә кеүек һылыуҙарға ҡарап,

Бабайҙар ҙа баҫып ҡалалар

Бейегәндә уттар сәсрәтәләр

Йөрәктәргә дәрттәр һалалар.

Эй, һылыу ҙа буйҙары

Серле лә ҡараштары

Ул бейей башлаһа инде

Китер иҫең-хуштарың

Йырла, йырсы, йәмле таң атҡанда

Сулпан ҡалҡып тиҙерәк ай батһын

Һине тыңлап гөлдәр сәскә атһын

Бейек тауҙар ишетеп таң ҡалһын.

Әмир бейей сәхнәлә

Йәш егеттәр бейеүен

Ҡарағыҙсы әле уның

Өҫтөндәге кейемен.

Баҫыр ул, баҫыр ул,

Баҫыр өсөн килгән ул

Уйнап- көлөп күңелдәрен

Асыр өсөн килгән ул.

Бейеүсенең итәгенә

Алма биҙәге төшкән

Бейеүсегә һүҙ әйтмәгес

Яңы бейергә төшкән.

Таҡмаҡтар

Эй, мышнаған, мышнаған

Мейес башында йоҡлаған.

Тирләшмәгән, бешмәгән,

Тирләшмәһә лә үҫмәгән.

Һаҡау һалма бешергән,

Биш тараҡан төшөргән.

Биш тараҡан алам, тип

Биш бармағын бешергән.

Картуфты яраталар,

Картуфты яраталар.

Таҡмаҡ әйтергә белмәйҙәр,

Һөйләргә яраталар.

Йөҙөп тә килмәм инде,

Йөҙөп тә килмәм инде.

Ауыҙымды энә менән

Тегеп тә килмәм инде.

Улай итә башлайыҡ,

Былай итә башлайыҡ.

Был таҡмаҡты тамам итеп,

Уйын уйнай башлайыҡ.

Уйындар

Аҡ тирәк

Ике рәткә теҙелеп ҡапма-ҡаршы тораһың (алтышармы, һигеҙәрме унда, күпме ҡыҙ бар, шунса). Рәттәр араһында йүгереү өсөн бер 15-20 метр урын ҡалырға тейеш. Теҙелеп бөткәс, бер яҡ рәттән күмәкләп ҡысҡыралар:

— Ҡабыр, ҡабыр, ҡабырсаҡ,

Ат арҡаһы кимерсәк.

Аҡ тирәк, күк тирәк,

Беҙҙән һеҙгә кем кирәк?

Икенсе яҡ рәттән:

— Аҡ тирәк, күк тирәк,

Ҡашаяғын йыумаған,

Битенә һандал һөртмәгән,

Күҙенә һөрмә тартмаған

Сәғиҙә атты* ҡыҙ кәрәк! -

Исемен ишеткәс тә Сәғиҙә шәп итеп бара ла, ҡаршы рәттәге ике ҡыҙ араһын өҙөп үтә (Ҡул менән беләккә өҙә һуға). Өҙә алһа, ике ҡыҙҙы үҙе алып китә, өҙә алмаһа үҙе ҡала ҡаршы рәттә. 3-4 ҡыҙ ҡалғансы шулай алмашлап уйнайҙар.

Ҡара-ҡаршы әйтешеп уйнау

— Һике аҫтында май ҡайҙа?

— Сысҡан ашаған.

— Сысҡан ҡайҙа?

— Һалам аҫтында.

— Һалам ҡайҙа?

— Үгеҙ ашаған.

— Үгеҙ ҡайҙа?

— Һаҙға батҡан.

— Һаҙ ҡайҙа?

— Һайыҫҡан соҡоған.

— Һайыҫҡан ҡайҙа?

— Кәртә башында.

— Кәртә ҡайҙа?

— Утта янған.

— Ут ҡайҙа?

— Көл булған.

— Көл ҡайҙа?

— Күккә осҡан.

осто-осто

Уйынсылар теҙелешеп ултыра йәки баҫып тора. Алып барыусы оса торған һәм осмай торған нәмәләрҙе буташтырып әйтә лә ҡулын күтәрә:

-Осто-осто – торналар осто.

-Осто-осто – тырмалар осто.

-Осто-осто – ҡарғалар осто.

-Осто-осто – арбалар осто.

Башҡалар тик осоусы әйбер әйтелгәндә генә ҡул күтәрергә тейеш. Кем осмай торған әйбер әйтелгәндә ҡулын күтәрә, шул йә алып барыусыны алмаштыра, йә уйындан сығарыла, йә берәй “яза”ға тарттырыла: йырлай, бейей, шиғыр уҡый һ.б.

шалҡан уйыны

Бабай түтәлгә шалҡан сәсә. Шалҡандар үҫеп сыға. (Балалар, шалҡан булып, бер-береһенең арҡаһына ҡарап тотоношоп ултыралар. Бабай алда ултыра).

Малай бабайға шалҡан һорарға килә.

— Бабай, шалҡан бир әле?

— Өлгөрмәгән әле, — ти бабай.

Малай өсөнсө тапҡыр килгәс, әйтә:

— Иң ситтәгеһен генә ал, ҡара уны, тамырҙарын ҡуҙғатып ҡуйма!

Малай иң ситтәге "шалҡан"ды тартып алырға уйлай. Балалар, бер-береһенә ныҡ тотоноп, айырылмаҫҡа тырыша. Малай тартып-тартып та ала алмаһа, "шалҡандар", шаулашып, ян-яҡҡа һелкенә.

— Тамырыбыҙҙы ҡуҙғатты, тамырыбыҙҙы ҡуҙғатты!

Бабай малайҙы ҡыуып ебәрә, икенсе малай килә.

Бөтә шалҡандарҙы ла алып бөтөргәнсе уйын дауам итә.

Уйын "Ҡабарып бешкән икмәктәр"

Әбей, Ҡыҙ, Икмәктәр, Убырлы ҡарсыҡ, Бағымсы булып балалар уйнай.

Әбей икмәк әүәләй (теҙелеп ултырған кескәй балаларҙың арттарынан килеп, ипләп кенә ике сикәһенән тота ла баштарын устарында бәүелтә).

Әбей. Әпәй, әпәй әүәләйем,

Көл-күмерҙә өпәүләйем,

Ҡабарып беш, әпәкәйем!

Икмәктәрҙе мейескә ҡуя. (Һәр баланы ипләп кенә ике сикәһенән күтәреп күсереп ултырта).

Әбей. Ҡыҙым, мин һыуға барам, икмәктәр бешкәс, алырһың. Тәҙрәне лә, мөрйәне лә асма! Убырлы ҡарсыҡ туҡылдатып «Әпәй бир!» тиһә, «юҡ» тип яуап бир.

Ҡыҙ. Ярай, әсәй, шулай итермен.

Әбей (өйҙө уратып һыҙыҡ һыҙа). Кәртә-кәртә-кәртәләйем убырлы ҡарсыҡ кермәҫкә!

Ҡыҙ бешкән икмәктәрҙе мейестән алып теҙеп ултырта.

Икмәктәр. Быш! Быш! Уф, эҫе! Тәҙрәне асайыҡ!

Ҡыҙ. Әсәйем асмаҫҡа ҡушты бит!

Икмәктәр. Ас! Ас инде!

Ҡыҙ тәҙрәне аса.

Убырлы ҡарсыҡ (тәҙрә янына килә). М-м-м... Әпәй еҫе килә... Туҡ-туҡ! Әпәй бир!

Ҡыҙ. Юҡ, бирмәйем!

Убырлы ҡарсыҡ тәҙрәнән инеп бер икмәкте (баланы) урлап ҡаса. Ҡыҙ уның артынан йүгерә. Тота алһа, кире урынына ҡуя, тота алмаһа - юҡ.

Әсәһе ҡайта, икмәктәрҙе һанай.

Әбей. Ҡайҙа береһе?

Ҡыҙ. Убырлы ҡарсыҡ тәҙрәнән инеп алып ҡасты.

Әбей. Әйттем бит мин һиңә, асма, тип. Ярай, мин тағы ла һыуға китәм, инде тыңла (өй тирәләй ике тапҡыр һыҙа). Кәртә-кәртә-кәртәләйем убырлы ҡарсыҡ кермәҫкә!

Икмәктәр. Быш! Быш! Уф, эҫе! Мөрйәне асайыҡ!

Ҡыҙ. Әсәйем асмаҫҡа ҡушты бит!

Икмәктәр. Ас! Ас инде!

Ҡыҙ мөрйәне аса.

Убырлы ҡарсыҡ (мөрйәнән). Туҡ-туҡ! Әпәй бир!

Ҡыҙ. Юҡ, бирмәйем!

Убырлы ҡарсыҡ мөрйәнән төшә лә бер икмәкте урлап ҡаса. Ҡыҙ уның артынан йүгерә. Тота алһа, кире урынына ҡуя, тота алмаһа - юҡ. Бөтә икмәктәрҙе урлап бөткәс, убырлы ҡарсыҡ ҡыҙҙы ла алып китә.

Әбей (ҡайта). Ай-ай-ай! Ҡайҙа булған минең ҡыҙым, ҡайҙа булған икмәктәрем? Нимә эшләйем икән инде? (Илай).

Бағымсы әбейгә бара. Һөйләп бирә.

Бағымсы. Бар, өйөңдө матур итеп йыйыштыр, битеңде һыуыҡһыу менән йыу, сәсеңде яңынан тарап үр. Мунса яҡ, убырлы ҡарсыҡты саҡырып мунса индер.

Әбей шулай итә лә убырлы ҡарсыҡтың миндек менән арҡаһын саба.

Әбей. Ҡайтар минең ҡыҙымды! Ҡайтар икмәктәремде!

Убырлы ҡарсыҡ. Ҡайтарам, ҡайтарам!

Әбей мунсанан ҡайта. Ни күрһен — ҡыҙы менән икмәктәр өйҙә ултыра.

Иген ишелеп үҫһен,

Икмәктәр ҡабарып бешһен! — тип ҡулға-ҡул тотоношоп бейейҙәр.

Балалар уҙаҡлашып икегә бүленеп бер-берһенән 20—30 метр йыраҡлыкта теҙелеп баҫалар. Уйнаусылар бер-берһе менән ҡулға-ҡул тотоношалар. Беренсе яктағылар икенсе яҡтағыларға ҡысҡырып таҡмаҡлайҙар:

Ҡабыр-ҡабыр ҡабырсаҡ,

Ат башында кимерсәк.

Аҡ тирәк- күк тирәк

беҙҙән һеҙгә кем кәрәк?

Ҡаршы яҡтағылар яуап бирәләр:

Ҡап- ҡап ҡабырсыҡ,

Ҡабырсығым кимерсәк,

Уҡ аттым, батманы,

Һәмгелсәгем ҡатманы,

Аҡ та кәрәк, күк тә кәрәк,

Энә менән еп тә кәрәк,

Ҡашығаяҡ йыуылмаған,

Аҡ тирәк күк тирәк

Ал да кәрәк, гөл дә кәрәк,

Беҙгә иң матур йырсыбыҙ

Алма атлы ҡыҙ кирәк.

Исеме сыҡҡан уйынсы ҡаршы яктар сафын йүгереп барып өҙөп сығарға тырыша. Өҙә алһа, бер уйынсыны эйәртеп үҙ яғына алып ҡайта. Өҙә алмаһа, шул яҡта ҡала. Уйын шул тәртиптә, бер яҡта уйынсылар бөткәнсе дауам итә.

Паровоз (балалар уйыны)

Һыҙыҡ өҫтөндә ҡапма-ҡаршы ике башлыҡ тора. Улар бер-береһенең ҡулын ныҡ итеп тоталар, ә иптәштәре улар артынан теҙелешә. Сигнал булыу менән һәр ике төркөмдөң уйынсылары, бер-береһенең биленән тотошоп, һыҙыҡ аша тартыша башлай. Ҡайһы яҡ ҡаршы төркөмдө үҙ яғына һөйрәп сығара, шул яҡ еңеүсе була.

Йәшенмәк

Бер нисә бала был уйынды уйнауҙан алда шыбаға тотошалар. Иң аҫта ҡалған кеше эҙләргә тейеш була. Үҙ-ара һөйләшеү буйынса эҙләүсе иллегә йәки йөҙгә тиклем һанай, тик күҙен ҡаплай һәм бер урында ғына тора. Уйнаусылар был арала йәшенәләр. Әҙләүсе, һанап бөткәс, эҙләргә тотона. Кемде тәүҙә, икенсеһендә шул әҙләүсе була.

Шулай артабан дауам итәләр.

ҺАНАШМАҠТАР

Гәрәй бабай юлға сыҡҡан,

Тәгәрмәсе ватылған,

Уны йүнәтеү өсөн,

Нисә сөй кәрәк булған?

Алма тәгәрәй

Ҡала тирәләй.

Кем уны тота,

Шул сығып китә.

Ары аласыҡ, бире аласыҡ,

Ялан ҡапҡаһы шар асыҡ.

Унда сыпсыҡ, бында сыпсыҡ,

Һин дә торма, йүгереп сыҡ!

Бер, ике, өс, дүрт,

Биш, алты, ете,

Һигеҙ, туғыҙ, ун –

Ундан –уймаҡ,

Табала – ҡоймаҡ,

Мейестә – бәлеш,

Сыҡ та йәбеш.

Ҡайында - ҡарға,

Имәндә - сыпсыҡ,

Ерҙә - йылан,

Һауала - ҡош,

Бар һин ос!

Бер, ике, өс, дүрт, биш,

Алты, ете, һигеҙ, туғыҙ, ун -

Байҙар кейә һары тун.

Һары тундың баһаһы -

Йөҙ ҙә илле ике һум.

Бесәй, бесәй боҫҡан

Ике күҙен ҡыҫҡан,

Ҡыҫһа, беҙҙе тота алмай,

Тотор ине - етә алмай.

Пес-пес-пес.

Өйгә кергән бер сыпсыҡ,

Осоп йөрөй сыҡ-сырыҡ.

-Сыпсыҡ, сыпсыҡ, һин сыпсыҡ!

Атлап түгел, осоп сыҡ!

Тор, тор, турғай,

Таң ата буғай.

Турғай , сыпсыҡ,

Һин ҡал, был сыҡ!

Гөр-гөр, гөргөрлө,

Бөтәһе лә гәүһәрле.

Ҡарға, сыпсыҡ,

Һин ҡалып тор,

Был сыҡ!