Шагаа-биле!
материал (подготовительная группа)

«Шагаа байырлалы».

Сорулгазы: - Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, чаагай

чанчылдарынга уругларны кижизидер.

- национал оюннарнын чамдык хевирлери-биле таныштырар.

- сагынгыр, тывынгыр болурунга, оюннарга даянып кижизитпи-

шаан, уругнун чугаазын, сос-домаан сайзырадыр

Дерилгези: 1.Орээл иштин шагаа байырлалынга дерип каастаан , тыва аъш-чем аймаан аяктарда ширээ кырынга салган.

2.Уругларнын Шагаа байырлалынга хамаарыштыр чураан чуруктарын делгээн.

Б: Эргим уруглар, база байырлалга келген аалчылар!

Силерни Шагаа байырлалынче чалавышаан, чаа унуп олурар Инек чылы-биле кан-дег кадыкшылды, аас-кежикти база улуг-улуг чедиишкиннерни кузедивис.

Айыраана:Хырбачаны, согажаны

Хырый кезип, ууже бузуп,

Улуг паштар чык долдур

Улай-улай улдуртуулу,

Далган, тараа, саржаг, чокпек

Тавак долдур сыгажыылы.

Б:Аарыг-аржык чагдавазын,

Айыыл-халап таварбазын!

Бурган башкы ыдыктап каан

Буян-кежик бодаразын!

Бурун тыва ёзу-биле

Мурнувуска сѳгуржуулу!

Б:Шагдан тура дойлаарывыс

Шагаа хуну унуп келди.

Дашкаар унуп, силгиленип,

Даштыг черге сандан салып,

Суттен чажып, отка оргуп,

Чудулгевис сагыылынар.

Ясмин: Амыр-менди чолукпушаан,

Ак чем амзап, йорээл салчыыл.

Алгы дожеп, шанак мунуп,

Артыы дагдан чунгулаалы.

Даалы, кажык, тевек ойнап,

Талалажып кагжыылынар.

Шагнын чаагай эргилдези, Шагаа биле! Чаа чыл биле!

Б:- Шагаа дээрге Чоон чук улузунун байырлалы. Ол эрги чыл биле чаа чыл солужулгазынын уезинде болур. Делегейнин чыл эргилдези 12 чыл болгаш-ла катаптаттынып, солчуп турары биле, дириг амытаннарнын иштинден тускай шилиттинген он ийи  дириг амытаннарнын хевирлери кирген. Оларга: куске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой, мечи, дагаа, ыт, хаван хамааржыр. Ол дириг амытаннарны кижиже чоокшулатырып деннээрге, оларнын аажы-чанында болгаш амыдыралында домей чуулдер бар болуп турар.

Чижелээрге, бо унер чыл Инек  чылы . Кыс Инек чылы бодунун ээлчээнге келир. Бо чылды астрологтарнын коруп турары азы сылдыстарнын сымыраныы биле Инек  чылы олут орбас ажыл-ишчи, оожум топтуг аажы-чанныг, идегелдиг кижилернин чылы бооп турар.

Ынчангаш бистин болуктун уруглары оюн-баштак одуруг-шулуктерин чылдарга хамаарыштыр чугаалап бээрин корээлинер.

Уе шагнын эргилдези 12 чылдар:

1.Сыдым.Куске: Куске кончуг хензиг –даа бол

Узун чылдар баштыны мен

2.Кудерек. Инек: Инек чылы идегелдиг

Ижер сут –даа элбек болур

3. Адель.Пар: Пар чылы чедип кээрге

Аваангырлар чылы дижир

4. Аюжана.Тоолай: Тоолай чылда ийистер хой

Тодуг-догаа озер болур

5.Кузечи.Улу: Чаагай сеткил чаяакчызы

Улу чыл мен, амыр-менди!

6.Баазан-СурэнЧылан: Черге оожум союп чоруур

Чылан-дыр мен, Шагаа-биле!

7.Хайдып.Аьт: Арат кижи чуртталгазы

Аьт чокта хоржок болгай

8.Янчена..Хой: Хой дег чаагай экииргек мал

Тыва чоннун хундуткели

9.Ай-Чырыы.Мечи: Олу торбас, чыдын чытпас

Омак –эрес Мечи чыл мен.

10. С.Сылдыс,Дагаа:Данны баштай уткууру дег

Дагаа чылы эрте унер

11. Сумбуя.Ыт чылы бузурелдиг

Эрес, эрги, коданчы мен.

12.Хелена,Хаван: Азыракчы, чемгерикчи

Азыралда хаван чыл мен

Шупту чылдар:

Эргилделиг он ийи

Эптиг –чоптуг алышкы бис!

Алышкы бис, халышкы бис!

Найыралдыг , демниг бис!

         Алызындан омак бис,

         Амыр эвес, хоглуг бис,

         Хоглуг бис, омак бис,

         хоорештиг хоглуг бис.

Чорук херек кылыр бис

Доозавыс кылыр бис

Кылыр бис, кылыр бис,

Кымдан артык кылыр бис!

Б:-Эр-хейлер! Шагаа дээрге чогум чуу болду уруглар, ону канчаар билип турар бис?

К. Сылдыс, Ш. Байыр-Белек: Шагаа дээрге Тыва чоннун

Чаа чылды уткууру, эрги чылды удээри деп,

Шагдан тура сагып келген

Чаагай улуг байырлал-дыр!

Бадыма Б-Б :Шагаа дээрге боктан-чамдан

Арыгланып чарлыры-дыр

Сагыш-сеткил чуден артык

Арыг-чаагай болуру-дыр

Чанчылын чер утпас турган

Удумбара, Дугар:Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук чанчылы –дыр

Айнын чаазын, хуннун эртезин

Алгап-йорээр байыры-дыр

Алдын-Сай, Чимита:Ынчангаштын богун бистер

Ырлап, хоглеп, кожамыктап

Тывызык тып, тоолдажып

Дызырадыр «Челер-ойлап»

Чанчыл болган байырлалда

Шаавыс биле хоглээлинер!

Б:-Уруглар дыннарам ыт ээрип тур ышкаш, мен баргаш киирип экээйн кым боор ол. (Башкы унгеш Ак-Сал ирей биле кады кирип кээр) Башкарыкчы Ак-Сал ирей биле амырлажып чолукшуур.

-Амыр-амыр-ла бе, менди-ле бе? (башкарыкчы холун сунуп, адыжын ору корундур бээрге, оон адыжынын кырынга Ак-сал ирей адыжыштарын куду корундур сунуп чолукшуп мендилежир)

-Амыр-амыр, менди-менди!

Башкарыкчы: Хундулуг аалчы, бээр дорже эртип олурунар.

Башкарыкчы шайны кудуп сунар.

Башкарыкчы: Уруглар, бистин аалдын эн хундулуг кижизи Ак-Сал ирей аалдап келген. Силернин кайы-хире угаангыр-сагынгыр болурунарны база коруп келген, ынчангаш моорей оюндан ойнаптаалынар. Уруглар 2 командага уступ алыылынар. Оочур езугаар команда бурузу чангыстап национал тыва чемнерни адаар. Хойну адаан улус ол моорейнин тиилекчилери болур.

Тыва чемнер: ааржы, суттуг шай, хойтпак, божа, саржаг, чокпек, чинге-тараа, ореме, быштак, ижин-хырын, хырбача, манчы, мун, далган ускен быдаа, согажа, соктаан далган (былгаар далган), быжырган далган, боорзак, итпек, курут д о.о.

Башкарыкчы. Дыннадывыс, командалар дыка хой национал тыва чемнерни ададылар, оларнын аразындан суттуг- шай хундуткелдиг чемнернин бирээзи болуп турар.

Уруглар танцызы: «Аяк-шайым»

- Тыва улустун бир ынак чараш оюну хуреш болгай, оолдар. Ынчангаш келген хундулуг аалчыларывыска, орлан-шоваа, эрес оолдар танцы- самын ойнап коргузуп бээрлер-дир.

Оолдар танцызы: «Эзирнин самы».

Ак-Сал. Четтирдим уругларым амданныг чаагай шайынарны иштим. Чараш танцы-самынарны база кордум. Мындыг чараш байырлал уезинде моорей оюнга киришпейн чоруй баарымга багай апаар, ынчангаш мен силерге ам тывызыктардан салыйн.

1-ги моорей тывызыктажыыры:Тывызыым дытта, тоолум дошта.

(диин, балык).

Мыйыстыг - ан эвес,

Салдыг – ашак эвес,

Сыргалыг – кадай эвес,

Кудуруктуг – аът эвес,

Адыр дуюглуг – инек эвес.

(ошку).

Дендии куштуг, девиденчиг уннуг.

( динмирээшкин).

Ог иштинде алдын кадын ойнап-ойнап удуй берди.

( от).

Ала аъдым хыл кажаалыг.

(карак)

Ак ширтек хову шыпты.

(хар).

Тии чок торгум, дизии чок чинчим.

(дээрде сылдыстар.)

Ак-Сал. Кончуг-ла чарт угаанныг толдер-дир. Кым эн кончуг улегер-домактар билир эвес, ада-иелер бе азы уруглар бе маргыжыптаалынарам.

2-ги моорей: Улегер-домактар чугаалаары.

3-ку моорей :Дурген-чугаалар, узун-тыныш.

4-ку морей: «Кожамыктаары»

Ак-Сал ирей:-Уругларынар-даа эр-хейлер-дир башкы, угаангыр-сагынгыр-даа толдер-дир. Мен ам школада уругларга база аалдап чедер дээн мен, ынчангаш силерни айдызап-артыштап кааш чорууйн, уругларым. (уругларнын шуптузун тургузуп артыжаар)

Артыш.-деп, шулукту башкарыкчы номчуур Арыг агаар ораны боор Арга-эзим аяннарын

Ава бойдус арыг кылдыр Артыжап каан, айдызап каан.

Шагдан тура чонувустун Сагып келген чанчылы-дыр –

Аарыг-аржык, аза-буктан Артыш-биле арыгланыр.

Авыралдыг унуш Айдыс чыттыг артыш

Аарыг-аржык, хирден Арыглаптар куштуг.

Бачыт хайны ырадырда, Багай душту чайладырда

Артыжывыс кыпсып алгаш, Артыжанып чалбарыыр бис.

Чаагай чытка шаптаттыргаш, Сагыш сеткил улам сергээр,

Сузуглелин оскунмаза,Сулде кезээ бедик болур.

Ыры «Шагаа ыры».

Ак-Сал ирейни башкы удеп уне бээр.

Башкарыкчы:-Уруглар, Ак-Сал ирей бисти аажок мактааш, аарыг-аржыктан камгалап артыжап база берди ам шупту тура халчып келгеш «Челер-ойну» ойнаптаалынар.

«Челер-Ой» танцы.

 Болуктун улуг башкызы аякта азы сыгыртаалыг тос-карак биле залды долгандыр сутту чажып, йорээр:

Б:

Эртип турар эрги чылым

Эртинезин хайырлазын!

Уткуп турар чаа чылым,

Уттундурбас кежиктиг,

Уутунмас буянныг болзун!

Оршээ! Оршээ!

Оршээ, оршээ!

Айнын чаазы

Хунум эртези

Эрги чылды удеп тур мен,

Чаа чылды уткуп тур мен.

Буура дег чыл эрти

Бодаган дег чыл келди!

Б. Чаа Чыл Шагаа уезинде эн-не хундуткелдиг белектер ак оннуг деп санаар турган. Ылангыя ак кадактар, ынчангаш хундулуг аалчыларывыска кадактардан сунаалынар уруглар.

Шагнын чаагай эргилдези, Шагаа биле! Менди-чаагай!