Тыва чемим- тыва далган
план-конспект занятия (подготовительная группа)

№

Кичээлдиң кезектери

                                                                          Кичээлдин чорудуу

Башкы

Уруглар

Үе

1.

Организастыг кезээ

Экии, уруглар!

Алдын хүнүм менди-менди!

Ак-көк дээрим менди-менди!

Эжим өөрум, башкыларым

Шуптуңарга экии-экии!

Уруглар,  бөгун бисте аалчылар келген, аалчылар –биле база мендилежиптээлиңер.

Сандайларже таарыштыр олургулап алыӊар. Ам силерге шүлүк чугаалап берейн, утказын кичээнгейлиг дыӊнанар.

Шулук «Далган»

Арбай азы кызыл –тасты

Алгый, пашка, хоорган соонда,

Согаашка ургаш, бала –биле

Соктап-соктап челбип алыр.

Бурун тыва өгбелер дег,

Экии!

2мин

2.

Кол кезээ

Буянныг улус, чон-даа ховар,

Дээрбезинге тараазын оон,

Дээрбелеп чуура долгаар,

Чыды чаагай далганымны

Чыглып келген төрел-дөргул,

Саржаг каггаш, суттуг шайга

Сагыш хандыр былгап чиир бис.

 -Уруглар шулукте чунуң дугайында чугаалап турар-дыр?

Ам ол далганны мээн кырган-авамнын биске канчаар кылып берип турганының дугайында кыска кинону сонуургап корээлинерем. (Уругларга тараа соктап турарыныӊ дугайында кыска кинону экранга көргүзер).

-Уруглар, чүнү кылып турарын көрдүвүс?

-Уруглар, ынчаарга чугаалап көрүӊерем, тыва далганны кайыын ап турарыл?

-Эр-хейлер, тыва далганны тараадан соктап ап турар.

-Тыва далган чииринге ынак силер бе?

-А тыва далганны канчаар кылып алырын билир силер бе?

-Тыва далганны канчаар соктаарын билип алыксап тур силер бе?

-Ынчангаш бөгүнгү кичээливисте тыва далганны тараадан канчаар соктап кылырын өөренир бис.

-далган

Тараа соктап  турар улустун дугайында

Тыва далган тараадан соктап алыр

Ийе

Ийе (чок)

14 мин

Словарьлыг  ажыл

Ам бистер мээн кырган-авамнын аалынче аалдап четкештин, тыва далганны канчаар кылырын көруп, өөренип аалыңар, уруглар. Аалче чоруурда ала аъдывыска олурупкаш чоруптаалынар.

«Өгге кирген кижи аяк эрии ызырар»- деп бурунгу өгбелеривистин чугаазы бар, ынчангаш суттуг шайдан чоогланар, уруглар. 

-Шайлап алган болганывыста өгнун иштинде турар херекселдер-биле таныжып, билип аалынар, уруглар.

Бо дээрге тарааны хоорар алгый паш-тыр , Алгый паш, деп адаӊар. Алгый паш өске паштардан көөрде чуга болур,  чүге дизе, тараа быжыӊгыр болзун дээш ажыглаар. Өске кылын баштарга хоорар болза тараа чедир бышпайн кадып калыр.

- Бо дээрге чуу-дур, уруглар?

- Согааш, бала-биле хооруп алган тараанын хавыын дүжүр соктаар.

- Бо эдилелди кижи бүрүзү таныыр бе? Кым билирил, адаптыӊарам?

-Шын-дыр, деспиге тарааныӊ хавыын дүжүр челбиир.

-Бо дээрге дээрбе-дир. Дээрбе, деп адаӊар. Дээрбе-биле тарааны хоюдур далганнаар.

Уруглар, тарааны каяа быжыр хооруп алырыл, кым билир уруглар?

-Кажан тарааны хооруптарга тараа бышкаш даштында дүгү хоорлуп, божай бээр. Ынчангаш ону согаашка дүгүн дүжүр соктаар.

Алгый паш

Согааш-бала

деспи

дээрбе

уругларнын харыызы

3.

Сула шимчээшкин

Деспи, бала, согааш, дээрбе дээрге тыва улустуӊ эдилелдери-дир. Тывалар бо эдилелдерин дыка камныг эдилеп чораан, оларны кылып алыры берге. Бо эдилелдер кымныӊ өөнде барыл?

-Тарааны хоорарда суугууга хоорар, анаа бажыӊ  - иштинде печкага тараа хоорбас. Бир эвес суугуунуӊ оду улгадыр болза тараа өртенип болур, ынчангаш тараа өртенмезин дээш, ону үргүлчү  былгааш-биле былгап турар. 

Шинчилер ажыл кылырынын мурнунда, бичии дыштанып аалынар,уруглар.

Салааларга мергежил

Матпаадыр-хоорар,

Бажы курлуг-соктаар,

Ортаа мерген-челбиир

Уваа –шээжек дыртар

Бичии моомей дузалажыр

Кылбас тутпас ажылы чок

Кызыл маадыр алышкылар.

Уругларнын харыызы

Уруглар  состерге дуушкен шимчээшкиннерни кылырлар

2мин

Шинчилел ажылы.

Тарааны  хоорар мурнунда арыдыр аштап алыр. Арыглап алган тарааны суугууга, алгый пашка хоорар.

-Чаа,  хооруп алган тараавысты деспиге уруп алыылыӊар.

-Ам деӊнеп көрээлиӊер, чиг  тарааныӊ өӊу кандыг-дыр?

-Чиг тарааныӊ даштын топтап көруӊер даан, кандыг-дыр?

-А хооруп алган тараавыстыӊ өӊү кандыг-дыр?

-Кажан тарааны хооруптарга тараа бышкаш даштында хавыы хоорлуп, божай бээр. Ынчангаш ону согаашка хавыын дүжүр соктаар. Соктаалыӊар че.

- Бо согааштыӊ балазы –дыр, күштүг улус оолдар соктазын. Баштай мен айтып берейн. (Көргүзер)

-Тарааныӊ хавыын  санап тургаш  дүжүр соктаар бис. Ынчаарга 20 катап соктаар. Бир оол-ла 5 согар. Уруглар санаалыӊар.

Уругларнын харыызы

Оолдар соктап турда уруглар санаар

5 мин  

 -Эр-хейлер, ам соктап алган тараавысты кайнаар уруп алыр бис?

-Тараавыс кандыг апарган-дыр?

-Деспиге уруп алгаш, тарааныӊ хавыын дүжүр челбиир. (Көргузер)

- Бо көруӊер даан, соктап алган тарааныӊ хавыын дүжүр челбип кааптарга тараа кандыг-дыр? (Өске тавакта тарааны көргузер)

-Ам арыглап алган тараавысты дээрбеге тырттар бис. Дээрбени чүнүӊ-биле кылган-дыр, уруглар?

-Шын-дыр, даштан кылган. Аар даштыӊ аразынга тараа эки чуурлуучал болур. Тыртып көрээлиӊер.  

-Бо дээрге дээрбени долгаар дээрбениӊ ыяжы-дыр. Дээрбениӊ кырында оӊгар черин – дээрбениӊ аяаа дээр, тарааны уруп алгаш, дээрбени долгаар.  Көруӊерем, тараавыс дээрбениӊ аразындан чүү болуп үнүп турар-дыр?

-Бо-ла-дыр-ла тыва далганывыс белен. Чыдын чыттап корунер даан чаагайын! Эр-хейлер!

Деспиже урар

Хавыы дужуп калган

Арыг апаар

даштан кылган

Тыва далган

4.

Туннел кезээ

-Ам силерни тарааны чунуӊ-биле канчаар кылырын билип алганыӊарны хынаптайн.

Оюн «Домакты тургус»

Сорулгазы: уругларнын чугаазын сайзырадыр, уругларныӊ тарааны кандыг эдилелдер-биле кылырын сактып алганын хынаар сорулга-биле ойнадыр.

Бис бөгүн кандыг эдилелдер өөрендивис, уруглар? Кым чугаалаптарыл?

- Тарааны соктап чиирде баштай чүнү канчаарыл?

- Каяа уруп алгаш чүнүӊ-биле хоорарыл?

- Хооруп алгаш канчаарыл?

- Соктап алгаш канчаарыл?

        -Каяа уруп алгаш челбиирил?

          - Челбип алгаш канчаар бис?

- Дээрбеге тыртып алырывыска чүү үнүп келирил?

  Улегер домак: Тараадан халбактанган – тодуг                          Малдан халбактанган – каас.

Тараа соктаарда ажыглаар херекселдер

Уругларнын харыызы 

Деспиге уруп алгаш челбиир

Дээрбеге тыртар

Тыва далган

2 мин

5.

Рефлексия

Уруглар кичээл солун болду бе?

Кичээл солун болган болза, бо турар согааштарга баланы кедириптер, ам солун эвес болган болза чыттыр салып каар.

-Эр-хейлер, уруглар! Бистин кичээливис доозулду, дыштаныӊар.