Шагаа 2019 байырлалы "Хоглуг аал"
методическая разработка

Тыва национал Шагаа байырлалы: «Хөглүг аал».

Сорулгазы: Улустуң аас-чогаалының жанрларын таварыштыр уругларның  харылзаалыг чугааазын сайзырадыр болгаш төрээн дылынга ынак болурунга, чараш мөзү-шынарга, бот башкарлып билиринге болгаш тыва чоннуң культуразын хүндүлеп, үнелеп билиринге кижизидер. Уругларның угаап бодаарын сайзырадыр, мерген угаанныг болурунга кижизидер.

Дерилгези: дерип каан өг, плакаттарда бижээн үлегер-домактар, тыва оол, уруг чуруу.

Уруглар «Челер ой» деп танцы самны теппишаан, өг чанынга кээрлер.

( аалдын ээлери биле амырлажып мендилежир, аалчыга суттуг шайны    соннээр).

Башкы : Уруглар, бо хун бистин байырлалывыста  хой  аалчылар  келген-дир.

                              Хөглүг аалга чыглып алгаш,

                            Хөглээлиңер, ойнаалыңар.

                            Чаңчылдарны сагывышаан -

                             Амырлажып, мендилежип.

                             Чыглып келген аалчыларга.

                              Байырлалды   бараалгадыыл!

        Ыры «Шайывыс». 

Хуннун ишкеш,покпес-даа

Хундуткелдиг шайывыс.

Кузел хандыр аартап аар,

Куш-ле киирер шайывыс:

 Кожамыы: Аштаанда- тоттурар,

Ааранда сегидер,

Шагзыраанда- сергедир

                Шайывыс,шайывыс!

Чодургенде шеннелеп,

Човурээлеп,кужурлап,

Аартап орда амданныг,

Айдыс чыттыг шайывыс:

Унген-кирген улуска

Ургулчу-ле кудуп бээр,

Чугаа-соотту ооскудер,

Чуданнап каан шайывыс:

Тыва чон шагдан бээр хундулээчел,холу чемзиг,элбек чораан.Ынчангаш аалчыларны кезээде элбек,чаагай кылдыр дерээн олбукка уткуур чанчылдыг.Ам бистин аваларывыс тыва чемнер кайы-хире билир эвес коруптээлинерем!

 Ам бир огден-не бир  аалчыны торже чалап,бо аяктарнын бирээзин караан дуй шарып каарывыска   шилип алгаш  аякта чемни амзааш чуу деп чемил тыпкаш, аргалыг болза ону канчаан кылырын чугаалаптар болза дыка эки боор.

 Башкы:  Бо хүн бистер Шагаа байырлалын тыва улустуң өөнге эрттирер бис. Бо дээрге «Хоглуг аал» – дыр, уруглар. Өг дээрге бистиң ада-өгбелеривистиң чурттап чораан оран-савазы - дыр.

-  Өг кандыг болур уруглар?

- Өг чылыг, ак, делгем, төгерик.

Шагаа дээрге тыва улустун чаа чылды уткуур байырлалы – дыр.

Уругларнын шулуктери. (Бир огден-не 2 уруг)

  Шагаа  хүнү уругларга

 Шагның чаагай байыры-дыр.

 Оюн – тоглаа, каткы, чугаа

 Ол хүн черле үзүлбес – тир.

Виктория аът болган,

Бичии Дүгер ону мунган

Боят моортай куспактапкан –

 Бо-даа хөглүг уруглар – дыр.

 Шагаа көрүп, ойнап турда,

  Шаа безин үзүлбес – тир.

  Чаңчыл сагып, аъш – чем өргүп,

  Чалажып-даа тургулаар – дыр.

  Кажык, даалы, тевек, шанак

  Хамык оюн оларда – дыр.

  Маргылдажып мөөрейлежип

  Мага хандыр хөглеп кээр – дир.

Хавак чергек чуңгузундан

 Караңнадып бадыптар – дыр.

Харга чуглуп, ыймактажып,

Харын өөрүп  турарлар-дыр.

Уругларга шагаа  хүнү –

Уттундурбас байырлал-дыр.

Улуг улус ону деткип,

Улам солун болдурунар!                

Башкы:Эргилделиг чылдарывыс

Эн-не соолу хаван чыл-дыр

Кеми-даа чок,багы-даа чок-

Кээргенчиг амытан-дыр.

Хаван чылды хундулээли

«Хаван» дижип, каргашпаалы.

Харын,ону алгап-йорээп,

Хамык улус тейлеп чоруул!                

                            (Йорээл )

Айым чаазы, хунум эртези!

Эрги чылды удеп,

Чаа чылды уткуп тур бис!

Ыт чылы эрте берди, чана берди.

Топтуг, чопшул аайлыг

Хаван чылы чедип келди.

Унуш дужут чаашай болзун,

Оът сиген элбек болзун,

Азыраан мал хур турзун,

Аал-оран тайбын турзун,

Курай-курай!

 - Бо хөглүг аалга бистер хөглээр, ойнаар, тывызыктаар, дүрген чугаалар чугаалап, чеченнежип ойнаар бис.

- Тыва улустуң аас-чогаалының хевирлеринге мөөрейлежир бис.

Огнун ээзи: Дылывысты сайзырадып.

                   Дүрген чугаа мөөрейинден

               Дүрген дурген эгелептээл!

 Ховулаза

Ховулазын

Хоор чылгы

Коданназын.

Чаашкынназа

 Чаашкынназын

 Чаагай сиген

Чаптып  үнзүн.

Теве малым

Тергиин малым

Чаажы аажок

Чараш малым.

Көвей чүзүн чылгы

Хөлбең шыкка туру

Хоор кулун ында

Хоюп, самнап туру.

Салгынназа                                                Хаарга- хак диди

Салгынналзын        Хаалга- хак диди.

Сарыг чечек

Саглаңназын.

Огнун ээзи: Дүрген чугаага - даа тергиин -дир силер. Чеченнежип ойнаар бис бе?

Оюн «Чеченнежири».         

         (улуг болуктер уруглары)        

- Чоп кончуг чечен сен?

- Чечен менде, чечек черде.

- Чоп кончуг сөскүр сен?

- Сөс менде, сөөскен ойда.

- Хемчикти канчап кештиң?

- Хеме-биле салдап кештим.

- Шапкын-дыр бе?

- Эскербедим.

- Кажан кештиң?

- Кавайлыымда.

- Бээр кээрде кайыын келдиң?

- Бээжинден бээр келдим.

- Ырак-дыр бе, чоок-тур бе?

- Ырлап чорааш эскербедим.

II б - Чоп кончуг уран сен?

- Уран менде, урук багда.

- Сайзанактап ойнаалам.

- Сайзанааң ырак бе?

- Шавар болза ырак эвес.

- Шавар аъдын багда бе?

- Баглаваан мен, дазылында.

Уваа, чиктиин билбейн-дир мен.

- Урук аът ийин, ам-даа кеспээн.

Огнун  ээзи: Угаан-бодал сайзырадыр

                    Улустун аас чогаалы

               Тывызыкты тываалыңар

               Дыка солун ойнаалыңар

               Тыппаан кижини дөрт согуур.

 Тывызыктажып ойнаары.

1. Кегженгеш хээптер.

    Дайнангаш таарыптар. (хачы)

2. Кагарга халыды.

    Теверге дести. (бөмбүк)

3. Деггенде түк дээр

    Демир баштыг

    Какканда хак дээр.

    Каң  баштыг. (балды, маска)

4. Дериткен кижи дээр манады.

    Суксаан кижи суг манады.

(чаъс)

5. Кара ыдым

    Хаалга кадарды. (шооча)

6. Чем чивес карашпай

    Черге чорбас чарашпай

    Чучак хептиг чарашпай

    Чугаазы чок чарашпай.

 (ойнаар кыс)

7. Баар – баар

Базым шокар.

   Чүүл – чүүл

   Чүзүн шокар. (хевис).

8. Чартыы чок хоюм

    Чыда семирди. (деспи).

Огнун  ээзи:  Орук  улузу чугаалажып хөөрээр.

                 Чорук улузу ырлажып хөөрээр

               Ада-өгбелеривистиң ырлажып чорааны

                   Аян ырларындан бадырыптаалыңар.

огнун ээзи:  уругларының кожаңнарын дыңнаар бис бе?

        Инек малдыг мээн авам

Итпек кылып олур-ла боор

Итпээнейнин хоюг черин

Менээ салып олур-ла боор.

Кожумакка кончуг ла мен

Кожа тырткаш салыр ла мен

Кожавыста аалдарнын

Кожумаандан дыннаалынар

Ойнаар кызым ,онза кызым

Ойнаарынга ынак кызым

Ораап шарып ойнай бээрге

Онза-солун чараш кызым.

Мунуп, шошкуп, челеримге

Мунган аъдым таан мангыр

Халдып челип чоруурумга

Хартыга дег мээн аъдым

Ортун болук улуг болук

Оолдарын корунер даан

Ында барган, мында барган

Тенектерин корунер даан

Сээн биле ойнавас мен

Дыка чудек уруг чордун

Арны бажын куруг каша

Артындала  гречка каша

Оолдар кыстар аравыста

Ойнап хоглеп шагаалаалы

Ол –бо дижип адаанашпайын

Найыралдыг болуулунар.

-Башкы 

Ам болза аал бурузунден бир бир иелерни чалап аалынар, уругларывыска опей ырындан тааладыр сырыналдыр бадырып бээринерни диледивис.

Өпей, өпей, оой        

Удуй берем оой

Удуп өскен оой

Кавайымны оой

Өпей, уруум оой.

Өөру көр даан оой

Айнын чырыын оой.

Увай, увай, оой

Удуй берем оой

Удуп өскен оой

Кавайымны оой

Орай дээрде сылдыс караа четчи берген

Ойнаар - кызым удаан болгай.

Чаагай өйде торуттунген мээн кызым

Чассыгбайым удуп көрем.

 - Силерниң аваларыңар дыка чараш опей ырларын ырлап бергени дээш ооруп четтирдивис, аас-кежиктиг улус-тур, мындыг чараш, чаптанчыг уругларлыг, оолдарлыг.

Огнун  ээзи: Ам ава,ада дугайында улегер домактардан чугаалаптаалыңар.

Кужур ава, хун караа дег эргим.  

 Ие корбээнин кызы коор

Ада корбээнин оглу коор.

Булут аразындан хун кара чылыг, улус аразындан ийе караа чымчак.

 Ие созун ижип болбас

Ада созун ажырып болбас.

Кижи төлунге ынак, ыт коданынга ынак.  

Ийелиг кыс шевер, адалыг оол томаанныг.  

Огнун ээзи: Үлегер сөсте нүгүл чок.

               Үер суунда балык чок.

               Чонувустуң чиге сөглээн

               Суртаалдарын дыңнаалыңар.

Чоннун суртаалдыры.   

Улуг улус мурнундан эртпес,

Хая көрүп алгаш, чемненмес.

Харам кижиниң чаңы ындыг.

Улуг улус чугаазы үзе кирбес,

Дириг амытаннар хилинчектевес.

Ок-боо, балды, бижек, от-биле ойнавас.

Турамык, кылыктыг болбас.

Улуг улус ады адавас.

- Башкы: Угааныгбайларымны. Ам  боттарыңарның дугайында үлегер домактардан чугаалап көруңерем уруглар.

Чаваа аътты түредип болбас, чаш кижини коргудуп болбас.  

Боду ушкан уруг ыглавас.  

Чарышта туруш чок, чашта чашпаа чок.  

Чаш малдын оюну чараш, чаш уругнун чаңы чараш.  

Чаш дээш аттынма, чавыдак дээш шоотпа.  

Эки кижээ эш хой

Эки аътка ээ хой.

Эштигде хоглуг

Эптигде куштуг.

Башкы: Үлегер домактар бистерни сургап өөредип турар.

- Бо хөглүг аалга чүнү канчалдывыс, уруглар?

- Өпей ыры ырлаан, үлегер домактар чугаалаан, дүрген чугаага мөөрейлешкен, тывызыктар тыпкан бис.

- Бистиң тыва дылывыс чараш-тыр бе, уруглар?

- Төрээн тыва дылывыска ынак болгаш камнаар ужурлуг бис. Тыва дылывыска эки чугаалажыр болгаш өске дылдың сөстери-биле холуй чугаалавас ужурлуг бис.

Огнун  ээзи: Ам дараазында моорей.

                           Баг тырттары.

 Огнун ээзи: Кандыг-даа байырлал «Хүрэш» чокка эртер эвес.

             (Оолдар «Эзирниң» самын теверлер.)

Огнун ээзи:   Айым чаазы хунум эртени 

                   Уткуп турар Чаа чылым

                   Уттундурбас кежиктиг,

                   Ууттунмас буянныг болзун!                        

           (Тос -  карак – биле 4 чукче чажыын чажар)

        Шупту:  Ындыг – ла болзунам!

Кыс ээзи:        Ам бо унген  хаван чылда

                        Амыдырал – чуртталганар

                        Аас - кежик  бургээр болзун!

                        Сагыш – сеткил  шуптунарга

                        Сагган  сут  дег ак – ла болзун!

        Шупту:          Буянныг чуве бодаразын!

                             Курай! Курай!

 - Шуптунарны Шагаа – биле!  

        Курай- Курай! ( ыры: «Артыш»  артыжаныр)

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение

детский сад «Аленушка» с.Шуурмак.

        Тыва национал Шагаа байырлалы: «Хөглүг аал».

2019ч