Шагаа 2019 хаван чылын уткуулу
материал (старшая группа)

Улуг  болукке «Шагаа-ыдыктыг байырлал» деп шагаа байырлалынын эртирер сценарийи.

 Сорулгазы: Чоннун национал байырлалы - Шагаа дугайында уругларга билиндирер. Чоннун чаагай чанчылдары, культуразы-биле таныжып, тыва нациязынга, чер-чуртунга чоргаарланып чоруурунга ооредир. Тыва чоннун хундулээчел, эвилен-ээлдек эки чанчылдарынга уругларны кижизидер. Оюннарга даянып, сагынгыр-тывынгыр чоруун, аас чогаалын сайзырадыр.

Дерилгези:  Залды ог хевирлиг кылдыр каастаан. Залда сан салыр кылдыр ыяштарны белеткээн. «Ом-мани-падмэ-хум» деп аялга дынналып турар.

Ажыглаар чуулдери: Сан салыр ыяштар, фонарь, кадактар, ыт биле хаван чылынын маскалары.

Башкарыкчы: Хундулуг чыглып келген бо аалдын улуг-биче чону! Силер бугудеге Чаа унуп олурар Хаван чылында чолунар бедик, чоруунар чогунгур, аал- оранынар,ажы-толунер кан-кадык, менди-чаагай, ыдыктыг болзунам база амыдыралга бугу-ле чуул амыр-тайбын оршээлдиг болзунам деп йорээвишаан байыр чедирип тур бис. Ынчангаш улуг болуктун «Шагаа – ыдыктыг байырлал» деп утреннигивисти эртирерин чопшээреп корунер.

Башкарыкчы: Салгалывыс уруглары

                            Чыглып ойнап келди – ле бе?

                            Чылдын келир байырывыс

                            Шагаавысты уткуулунар!

         Шагаа дээрге чылдын эгези азы чаа шаг дээни ол.  Чылдар солчулгазы болур ыт чылын удеп, хаван  чылын уткуп алыр-дыр бис.  Шагаага шаанда болза уш хун белеткенир чораан.

          Тывалар Шагаа байырлалын кончуг чугула деп санаар, анаа баш бурунгаар кедергей белеткенир, кустен эгелеп шагаа чемин тускайлап салып эгелээр. Шагаага догерер малды баш бурунгаар демдектей коруп, суттен кылган чаагай ак чемнерни: саржаг,чокпек, быштак,ээжегей, ааржы, курутту элбээ-биле белеткээш шыгжаар. Ынчангаш шагаа чеми колдуунда-ла белен болур.

        Шагаанын эн баштайгы хунунде дан бажында оран- тандызынга санын- салып, чажыын чажып, алгап йорээп чалбарган соонда, аштанып- чемненип, ойнап-хоглээр, янзы-буру моорейлерни эрттирер турган.

Танцы: «Челер ой» (Уруглар шупту челер-ойлап танцылап кирип келир)

Кырганнар оо (Кырганнарнын оонге уруглар чедип келир.

-Чолукшууру. (Уруглар, кырганнар-биле чолукшужар, мендилежир)

-Амыр-менди кырган

Шулуктер

1.Шагаа дээрге Тыва чоннун

Чаагай сузук найыры – дыр.

Айнын чаазын хуннун эртенин

Алгап йорээн байыры-дыр.

2. Шагаа дээрге бурун шагдан          

   Чанчылывыс, сузуувус-дур

   Шагаа дээрге чаа чылды уткууру-дур.            

   Шагаа дээрге эрги чылды удээри-дир

 3. Шагаа дээрге арбын малдын кышты хур

    Ашканынын демдээ ол-дур

    Аккыр суттен кылган чемнин

    Арбын аппаар уези-дир.

4. Шагаа дээрге сурээ-боктан            

   Арыгланып чарлыры-дыр                            

   Сагыш-сеткил чуден артык                        

   Арыг-чаагай болуру-дур                            

   Амыр-чыргал буян синген                          

   Чаагай ыдык сузуглел-дир.

5. Шагаа-найыр уезинде

   Чаламага агын баглаар

  Чажыг чажып, ак сут оргуур

  Чалбарыглар йорээлдерде

  Чаагай кежик курайлап каар.

Башкарыкчы:  Чаартынган Тыва черде

                           Шагаа чара моорлап келди

                           Тыва чоннун чанчылдарын

                           Догерезин билбес-даа бол

                          Домейлештир сактып кылыыл!

Кырган-ачазы: Че оолдарым, санывысты барып улуг тейге салыптаалынар.

(Сан салырынын езулалын коргузер.)

Сан салырынын йорээл созу:

Айның чаазы, Хүннүң эртези,

Эрги чылды удеп тур мен

Чаа чылды уткуп тур мен

Эртип турар чылым эртинезин хайырлазын

Уткуп турар чылым

Уутунмас кежиктиг болзун

Эжен чаным салып алган

Чалбарым тейлеп тур мен

Оршээ, хайыракан!

М.Энерел: Йорээл сос:    Оран-тандым, одум-козум, оршээ!

                    Алдын Дээрим,  Ала-Танным , оршээ!

                   Айнын чаазы, хуннун эртези

                  Арат-чонум, амыр-тайбын болзун

                  Азыраан мал онча менди болзун

                   Ыт чылын удеп

                   Хаван чылын уткуп тур бис

                  Чамбы-дипке чажыым чажып

                 Чалбарып тейлеп тур мен

                  Курай, курай!

Кырган-ачазы: Чамбы-дипке саным салып

чажыым чажып,чалбарып, тейлеп тур мен!

Чаламамны багладым чалбарыымны кылдым!

 (Оолдар чаламаларын туткулап алгаш кырган-ачазы-биле сан салырынын езулалын кылыр, чаламаларын аскылаар)

Кырган-авазы: Бээр шупту олурунар уругларым. Удавас Хам-оол ирей чедип келир болган чуве. Аал-оранывыс арыгладып, артыжадып  алыр бис. Чедип келгенинер эки болду, уругларым.

Хам музыка –биле кирип келир.

Хам: Оршээ Хайыракан!

Кыштын чымчаан хайырла

Аарыг-човулан халдатпа

Чаннык-халап дужурбе

Чаагай-кежиктен хайырла!

Шупту: Ындыг-ла болзунам, курай, курай!

Хам: Аал оранынар арыгладым, ажы-толдеримни артыжадым.

Шулук: «Артыш»

Ыры: «Шагаа ыры»

7-ги уруг:

Шагнын соолгу эргилдези

Чыккылама кышты солуур.

Чырык чаагай частын бажы

Шагаа айы чаа чыл-дыр.

8-ки уруг:

Тывызыктап тоолдажыр

Дыжын хандыр хоорежир

Дурген чугаа, кожаннажыр

Дыка чараш сагылгалыг

Танцы: «Могелер»

Башкарыкчы: Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну унуп келди!

Чымыш иштиг чыргалдыг бай

 Хаван чылын уткуп тур бис !

Амыр менди чолукпушаан

Ак- чем амзап йорээл салчыыл!

Арга кирген кижи саат дайнаар

Аалга келген кижи аяк эрии ызырар

деп улегер домак бар болгай уруглар. Ынчангаш аалчыларга аяк-шайдан ижиртип, а бис аалчыларывысты хогледип «Шайывыс» деп ырывысты бараалгадып бээр-дир бис.

Ыры: «Шайывыс»

М.Энерел: Шагаа хуну моорейлиг

            Адыг-ЧАрыш маргылдаалыг

            Чадан адаал, багдан кагаал

            Шупту хоглеп ойнаалынар

Кырган авазы: Тывызыкка кандыг силер тыппас болза догааштыраал!

Тывызыктар:

1. Чалым, дуруг бизеннер

Чандыр баспас, эрестер

Ошкувустун огбези

Оорлешкен чараштар

Чулер-дир ол, тывынарам!

( Шуурган, соокка торулбас

Чунма, телер аннар-дыр.)

2. Чаглыг докпаан соруп каап

Часка чедир хаарыктаар,

Хензиг опчок оолдарын

Хедерлензе часкаптар

Чуу деп ан-дыр, тывынар!

(Арга-танды чурттугбай

Адыг-Ирей боду-дур)

3. Ак хар кыры чарашпай

Алаак хемде карашпай,

Тог-тог!Тог-тог! – мангырбай,

Дораан чаштыр майтакпай –

Кайы ан-дыр аданар!

(Эреспеек койгун-дур,

Эндевес бис, шыны бо!)

4. Тывызыывыс дыннавас

Дааш, чытты эндевес,

Аннап, дииннеп эдертир,

Аал-кодан кадарар –

Кайгамчыктыг кайызыл?

(-Турбас анчы, коданчы.

Дузалыгбай – ыдын-дыр.)

Кырган-ачазы «Улегер состе нугул чок

        Уер суунда балык чок» дээр болгай улегер домактан чугаалаптаалынар.

Улегер домактар:

1. Иелиг кыс  шевер,

 Адалыг оол томаанныг.

2. Дунмалыг кижи дыш,

Угбалыг кижи ус.

3. Ада созун ажырып болбас,

Ие созун ижип болбас.

4. Чарын эъдин чааскаан чивес,

Чанында эшке кара бодавас.

5. Эки кижээ эш хой,

Эки аътка ээ хой.

6. Эштин эргизи эки,

Эттин  чаазы эки.

7. Эжишкилер найыралы

Эртине дагны тургузар.

Башкарыкчы: Улегер домакка  кончуг-дур силер

Тыва тыртып алыр-дыр силер

Дурген чугаага кандыг силер

Кагжып шенеп коор бис бе?

Дурген чугаа:

Ёндан: Кордум, кордум, коккур дээрим

Дээрлезе, дээлдиген куш

Кушкаштаза, куду шынаа

Шынаалаза чылгы суруг

Оргаадай: Билдим, билдим Биче шынаа

Шынаалаза – шыктыг алаак

Алаактаза- арбын суруг

Суруглезе- суттуг инек

Инектезе – итпек-хойтпак

Кожумактар:

Уруглар: Узар сугнун оой-ээй,  сай-ла дажы оой-ээй

Чараш, чараш оой-ээй, болбайн канчаар оой-ээй

Чангыс садтын оой-ээй,  уруглары оой-ээй

Домей, домей оой-ээй, болбайн канчаар оой-ээй

Оолдар: Агар сугнун оой-ээй, сай-ла дажы оой-ээй,

Чараш, чараш  оой-ээй болбайн канчаар оой-ээй

Чангыс садтын оой-ээй  уруглары оой-ээй

Домей, домей оой-ээй, болбайн канчаар оой-ээй

Башкарыкчы: Танцылап ойнай бээрге

                           Таан чараш тыва кыстар

                           Тазырадыр теве бээрге

                          Таанда-ла магадаар мен.

Танцы: «Декей оо!»

Оюн:«Ортеннежири»

Башкарыкчынын созу:

Унуп келген хаван чылында, ууле херек будунгур-ле болзунам.

Аал-оранывыска амыр-тайбын доктаап турар болзун!

 Арат-чонувус, ажы-толувус

Аарыг аржыктан чайлап-ла чоруур болзун!

Азыраан малывыс онча-менди озуп-ле турар болзун!

Курай, курай!!!

Шупту: Курай, курай, курай!!!