Без Тукайны яратабыз
материал на тему

Без Тукайны яратабыз

       Максат: балаларның күңел күтәренкелеген булдыру, сүз байлыгын үстерү, шигырьләрне сәнгатъле  итеп сөйләүдә, әсәрләрне сәхнәләштерүдә, тамашачылар алдында оста чыгыш ясауда  күнектерү, татар халкының бөек шагыйре Г.Тукай белән горурлану хисләре  тудыру, татар теленә- туган телебезгә мәхәббәт хисләре тәрбияләү.

      Сүзлек өстендә эш: шагыйрь, нәни Апуш, карак, углың, сачлары, басма.

       Кирәкле әсбаплар:  Г.Тукайның портреты, әкият сәхнәләштерү өчен кирәкле декорацияләр, костюмнар, ясалма бүрәнәләр, магнитафон, татар халык бию көе.

       Алдан эшләнелгән эш:  “Су анасы” әкиятен сәхнәләштерү, маскалар, киемнәр, атрибутлар әзерләү, шигырьлар ятлату, мәктәп балалары белән репитицияләр ясау, залны бәйрәмчә бизәү,  Г.Тукайның әкиятләрен, шигырьләрен уку.

        Методик алымнар: әкият сәхнәләштерү, сәнгатле укып, уйнап күрсәтү.

        Оештыру структурасы:

1. Бәйрәмне ачып җибәрү.
2. Мәктәп балаларының  “Апуш хикәяләрен” сәхнәләштерү.
3. Татар халык биюе.
4. Татар халык уены “Түбәтәй”.
5. Мәктәпкә әзерлек төркеме балаларының “Су анасы” әкиятен сәхнәләштерүе.
6. “Бала белән күбәләк” шигыре.
7. “Туган тел” җырын җырлау.

Зал бәйрәмчә бизәлгән. “Тәфтиләү” көе яңгырый. Балалар урыннарына кереп утыралар.

        Алып баручы:  - Хәерле көн, хөрмәтле балалар, килгән кунаклар! Бүген бездә зур бәйрәм - күренекле татар шагыйре Габдулла Тукайның 120 еллык юбилее.

       Габдулла Тукай  татар халкының күренекле шагыйре. Ул күп еллар элек яшәсә дә, аның язган әсәрләрен хәзер дә яратып укыйбыз, өйрәнәбез, яттан сөйлибез. Аның турында хәзерге заман язучылары да күп әсәрләр язалар.

       Кадерле балалар, Тукайны кечкенә чагында дуслары яратып – Апуш дип йөрткәннәр. Сезнең аларны күрәсегез киләме?  Бүген бездә кунакта  мәктәп укучылары. Алар безгә Ләбиб Леронның  “Апуш хикәяләре» н  сәхнәләштереп күрсәтерләр. Каршы алыгыз!

   84нче балалар бакчасында, 31нче гомуми мәктәбенең 3 нче “в” сыйныфы  укучылары көче белән Ләбиб Леронның  “Апуш хикәяләре” н  сәхнәләштереп күрсәтүләре.

Алып баручы:

                Нәкъ Казаннын, артында,Әтнә. Арча ягында,                  

             - Яшәгән, ди, бер малай, Кырлай дигән авылда.

                 Исем-аты Габдулла булган икән малайның:

                 Үз итеп,Апуш дип тә йөрткәннәр бу баланы.

                 Габдулла әкиятләр сөйләргә яраткан, ди:

                Тыңлаучыларның, барсын  авызына караткан, ди...

Габдулла (Апуш).

                Баллы икән алмагыз, әче икән тормагыз!..

               Чын әкиятләр сөйлим ,  авыз ачып тормагыз!

Бер бала (Гали).  Сөйлә, син, Апуш, сөйлә. Безнең, тыңлыйсы килә!

Габдулла.

               Беркөнне барам шулай, баскан эздән пар чыга...

               Кинәт шулчак биш куян, килде-чыкты

                    Кишер  тоткан  «куяннар»  пәйда була.

                  Гүя минем килүемне, көтеп торган куяннар:

               Миңа «куян күчтәнәче», әзерләп үк куйганнар...

             -Синең, Габдулла дускай, беләгең тимер,- диләр,

             -Мә,сиңа - кишер,- диләр. -Бик тәмләп кимер! – диләр...

«Куяннар» Габдуллага hәм  башка балаларга кишер бирәләр дә,  биеп алалар.

Икенче бала (Сабит).

             Булыр, булыр, ышанам, бу  хәл-чынга охшаган!

Өченче бала (Фатыйма)

               Габдулла, тагын әйдә, күргәннәреңне сөйлә!

Габдулла.

          Эһем... Эһем... Бервакыт карурманда йөрдем мин...

           Беләсезме, мин анда гажәп хәлләр күрдем мин!

           Барам шулай җай гына, тукта! Ни бу? Күр әле! –

           Килеп чыкты каршыма... Килеп чыкты... Шурәле!

Дүртенче бала (Ләмига).

          Кит аннан! Булмас, булмас... Арттырмале шулчаклы!

          «Шурәле» пәйда була. Ул, тыңлаучыларга куренмәскә тырышып ,

          алар артында хәрәкәтләр ясап, уйнап кыланып йөри.

Бишенче бала. Син, Апуш, күзгә карап, күп  сибәсең,  борчакны!         

Сабит.                Булыр, булыр, ышанам, бу хәл - чынга охшаган!

Габдулла.       Борчак сипмим, алдашмыйм. –Суземдә юк һич ялган:

                           Чын әкият сөйлим, дип әйтеп куйдым ич алдан…

Гали.                 Сөйлә, син, Апуш, сөйлә, безнең, тыңлыйсы килә!

Габдулла.       Борын-борын заманда. Булган икән бер малай...

                          Сөйләп тә тормам әле, тавышлансагыз алай!

Бишенче бала. Бетте, бетте,  Габдулла.  Тавышланмыйбыз бүтән!

Фатыйма.       «Шурәле»ңнең  дәвамын  көтәбез инде күптән!

Габдулла     («Шурәле»гә карап сөйли).

                        Шуннан шул... Шурәлегә. Мин әйтәм:

                      «Мин - Былтыр! -дим,-

                       Менә шушы ярыкка, бармагыңны кыстыр!» - дим...

                       «Шурәле»  Габдулла  курсәткән  агач  ярыгына  бармакларын  кыстыра.

                      Бер агарды Шурәле. Бер кызарды Шурәле,

                      Бер кабарды Шурәле.  Авыз ачты Шурәле...

                      «Кети-мети уйныйк!» - дигәч. Куркып качты

                      Шурәле.  Шурләде!

         «Шурәле»,  агачны култык  астына  кыстырып  ах-ух килеп, чыгып китә.

 Гали.             Вәйт, әкәмәт!

Фатыйма.     Вәйт, мәзәк!

Ләмига.        Гаҗәп дисәң, дә гаҗәп!

Сабит.           Булыр, булыр, ышанам, бу хәл - чынга охшаган!

Бишенче бала. Шыттырасың, Габдулла, арттырмасаң, да була!

Габдулла.       (Бишенче балага карап).

                        Борын-борын заманда. Яшәгән, ди бер торна...

                       Әкият сөйлим, дидем бит, игьтибар белән тыңла!

                   Барам шулай бервакыт.  Базарга – Мәкәрҗәгә...

                    Шулчак юлда юлыктым. Сарык белән Кәҗәгә!

        «Кәҗә» белән «Сарык» пәйда була.

                  Кәҗәсе ябык иде. Сарыгы арык иде.

                 Сарыгы капчык аскан. Капчыгы ярык иде.

                  Гайрәтләнеп, мактанып, капчык авызын ачтылар:

              Бер-бер артлы буреләр, шуннан чыгып качтылар...                                                                                                                                                           Иренмәдем, санадым:  унике бүре иде...

  Унысы – исән иде,  икесе тере иде!

«Кәҗә» белән «Сарык» «буреләр»не куып йөриләр дә, залдан куып чыгып китәләр.

Сабит.      Бу хәл - чынга охшаган!        

Гали.          Хәтта мин дә ышанам!

Габдулла. Сине дә тыңлыйк эле -

             Әйдә, син сөйлә, Гали!?

Гали.         Мин бүген кәҗәбезгә, бер кочак печән бирдем.

             Ул, сакалын селкетеп: «Зур рәхмәт, Гали! - диде. -

              Ашап, йоклап алгачтын, икәү балык тотарга

             Барырбыз әле!» - диде...

Сабит.      Гали, син дә - маладис! Борчак сибә беләсең.

Ләмига.    Габдулла шәбрәк сөйли!..

Фатыйма.  Әйдә,  Апуш, сөйләсен!

Габдулла. Борын-борын заманда.  Булган икән бер мичкә

                  Ярар инде - житеп торыр, сөйләрмен әле кичкә.

                     Мин сөйләрмен бер әкият - «Су анасы»  турында.

                        Хәзер. әйдә, ял итик - туктыйк шушы урында...

Балалар теләр-теләмәс кенә таралышалар,  Ләмига татар халык биюе бии башлый, калганнар кул чабып торалар.

Алып баручы.  Нәни Апуш әкиятләр сөйләр әле тагын да...

                     Дәү булгач та, ул еш кайтыр, шул самими чагына.

                     Хыял аша еш кайтыр ул - балачагын сагынып:                      

                      Күңелендә сагыш-моңнар, шигырь булып кабыныр!

                                           Еллар узар.  Нәни Апуш

                     Зур шагыйрь - ТУКАЙ булыр:

                      Халкыбызның йөрәгенә, тоташыр гомер юлы.

Кадерле балалар, бу әкияти тамашада катнашкан  Гали, Сабит, Фатыйма һәм Ләмига исемнәре Габдулла Тукайның кайсы әсәрләрендә очрый? Йә, кем тизрәк әйтә?

 Алып баручы.   Балалар, Габдулла Тукайның кечкенәдән үк дуслары күп булган. Ул алар белән төрле уеннар уйнарга яраткан. Әйдәгез шундый уеннарның берсен бергәләп уйныйбыз.

“Түбәтәем” уены.

13 нче төркем балалары Г.Тукайның “Су анасы” әкиятен сәхнәләштереп күрсәтәләр

     ( Су анасы-Әхтәмова Алинә, Малай- Гевис Егор, Әни- Махмутова Диана, этләр- Дима, Андрей, Руслан.)

      Су буе күренеше. Малай суда уйнап йөргән хәрәкәтләр ясый. Басмада су анасы чәчләрен тарап утыра.

   Алып баручы:

                   Җәй көне: эссе һавада ул суда коена, йөзә;

                   Чәчрәтә, уйный, чума, башы белән суны сөзә.

                    Шул рәвешчә бер сәгать ярым кадәрле уйнагач,

                   Инде шаять бер сәгатьсез тирләмәм дип уйлагач,

                   Йөгереп чыкты судан, тиз-тиз киенде өс-башын;

                   Курка узе әллә нидән, юк янында юлдашы.

                   Бервакыт, китәм дигәндә, төште кузе басмага;

                   Караса, бер куркыныч хатын утырган басмада.

                   Көнгә каршы ялтырый кулындагы алтын тарак;

                   Шул тарак берлән утыра тузгыган сачын тарап.

                   Тын да алмыйча тора ул, куркып кына, тешне кысып,

                   Шунда яр буендагы куе агачларга посып.

                   Сачларын ургәч тарап, сикерде төште суга ул хатын,

                   Чумды да китте, тәмам юк булды күздән шунда ул.

                   Инде малай әкрен генә килде дә керде басмага,

 Малай:      -Җен оныткан, ахры, калган тарагы басмада.

      А.баручы:  Як-ягында  һич кеше дә юклыгын белде дә ул,

                         Чапты авылга таракны тиз генә элде дә ул.

                         Курмидер алны вә артны, и чаба ул, и чаба;

                    Ашыга, тирли, пешә һәм кып-кызу уттай яна.

                    Бер заманны әйләнеп баккан иде артка таба,

                      Малай:        Ah, харап эш!— Су анасы да минем арттан чаба.

                      Су анасы:   (йөгерә, кычкыра) «Качма! Качма! Тукта! Тукта, и карак!

                                          Ник аласың син аны, ул бит минем алтын тарак!»

                       А.баручы:  Малай качадыр — су анасы  куадыр, ул куадыр — ул кача,

                    Шул кадәрле кыр тыныч, һичбер кеше юк ичмасам.

                    Шул рәвешчә чабышып җитте алар авылга бервакыт,

                    Су анасын куарга кутәрелде барча эт!

 Этлэр:       «Bay!» , «вау!», «hay!» , «hay!»—

                       А.баручы:   Бер туктамый этләр өрә.

                                            Су анасы, куркып этләрдән, кирегә йөгерә.

                     Инде эш җайланды, куркудан тынычланды;

                          Малай:    -И явыз карчык! Тарагыңнан коры калдың (артына борылып кычкырды)      

                                            - Әни, алтын тарак таптым!

                                           Сусадым, ардым, әни, мин бик озак чаптым (өйгә кергәч).

                         А.баручы: Сөйләгәчтен кыйссаны,   алды тарагын әни,

                                            Курка узе алса да, уйлый эченнэн әллә ни...

                                            Яхшы, хуш. Батты кояш.

                     Йокларга ятты кич белән,

                     өй эче тулган иде кичке һава, хуш ис белән.

                    Юрган астында йокыга китми ята ул һаман,

                   «Шык» та «шык» кемдер тәрәзәгә чиертә бер заман.

                    Малай ята рәхәт кенә, тормый да, кузгалмый әле;

                    Бу тавышка сискәнеп, торган йокысыннан әни.

                             Әни:   - Ни кирәк? Кем бу? Кара төндә вакытсыз кем йөри?

                                            Нәрсә бар соң төнлә  берлән, и пычагым кергере!

                             Су анасы: -Су анасы мин, китер, кайда минем алтын тарак? Бир!

                                            Бая көндез алып качты синен углың, карак!

                             А.баручы: Төшкән айның шәуләсе, улюрган астыннан карый,

                                            Калтырый, курка:

                              Малай: -«Ходай! инде мин кайда барыйм?»

                             А.баручы: Һичөзлексез «шык» та «шык» су анасы тәрәзәне кага,

                     Ул коточкыч сачларыннан чишмә төсле су ага.

                     Әнкәсе алтын таракны тиз генә эзләп табып,

                     Атты да тышка, тиз  үк куйды тәрәзәне ябып.

                     Су анасыннан котылгачтын, тынычлангач, әнисе

                     И орышты, и орышты, и орышты соң аны.

                             Малай:  -Мин дә шуннан бирле андый эшкә кыймый башладым,

                     «Йә иясе юк!»—дип, әйберләргә тими башладым.

            Сәхнәләштерүдә катнашкан балаларга кул чабып алкышлау.

                             А.баручы: -Балалар, сезгә әкият ошадымы? Бу әкиятне кем язган? Билгеле инде, Тукай әкиятләр

                            генә  язмаган, ул балалар өчен бик күп шигырьләр дә язган. Әйдәгез кечкенә дусларны тыңлап үтик.

                  Зурлар һәм уртанчылар төркемендәге балалар шигырь сөйләп күрсәтә.

                       “ Бала белән күбәләк” ,  “Безнең гаилә”, “ Гали белән кәҗә”.

                        -Бүгенге бәйрәмәбезне Г.Тукай сүзләренә язылган “И туган тел” җыры белән тәмамлыйбыз.