Презентация на тему: Суттен кылган чемнер
презентация к уроку (подготовительная группа)

Слайд 1

суттен кылган тыва чемнер Быштак-оол Ш. М. Монгуш Ч. Ш.

Слайд 2

Суттуг шай . Сүттүг шай — тываларны ң эң ынак чеми шынарлыг суксуну , хүндүткел суксуну . Сүттүг шай кижиниң суксаанын эки хандырар , күш киирип сергедир . Инек сүдүнден аңгыда , хой , өшкү сүдү -биле сүттээн шай кайгамчык чаагай . Теве сүдүнде дус , күжүр хөй , ынчангаш баштай шайже дус кагбайн , соонда немеп алза эки . Отка пашты салгаш , сугну кудар , соктаан шайны база хөй эвес дусту каггаш хайындырар . Хайынган шай саргарып , чеми кээрге , кырынче сүттү кудар . Аргалыг болза чиг сүт -биле сүттээш , быжыр саарар . Шайның сүдү бышкан соонда хөнекче шүүр дамчыштыр хымыш -биле кудар . Шаарны ылгаар . Шайга хамаарышкан улусчу чаңчылдар кайы көвей . Чижээлээрге , хүндүлээн кижизинге шай кудуп бээрде : Ада- өгбеден дамчаан Ак чемнин дээжизи , Келир үени оштаан Кедергей хүндүткелдиң бирээзи — Ак сүттүг шайымны Аалчы Силерге сундум , — дээш , шайлыг аяан ийи холдап сунуп бергеш , хөнээн шайы -биле база тавакка чемни ооң баарынга салыр чурумнуг .

Слайд 4

Быштак Быштак – тыва улустуң база өске-даа чоннарның чиир чеми . Быштак болза ак чемнерге хамааржыр . Тыва чоннуң ёзузунда болза быштакты дагылганың сүзүктүг чеми деп адап турар . Тывалар кожуун бүрүзүнде быштакты кылып турар . Быштактың даштыкы хевири болгаш кылып алыр аргалары кожуун бүрүзүнде аңгы-аңгы болуп турар . Башкы сүттү хойтпактап алган соонда быштакты кылыр . Таңды дагаан черлерге быштакты албан апаар . Бир калбак ыяш кырынга быштакты салгаш , дагылгалыг черге салып каар . Дагылга кылган черге хамнаан хамнар ол быштакты оран ээзи четтирип турар кылдыр алганырлар . Бурун шагда төрелдежип-аалдажырда , бир хап быштакты албан белеткеп алыр турган .

Слайд 6

Ааржы Тиккен хойтпактың сарыг-суун кеден хапка , азы кеден шоодайга аксып кааптарга , өл ааржы ол болур . Өл ааржыны аяк ортуже өйлеп алгаш , ооң кырындыва хайындырып каан соок сүт куткаш , чаш уруглар чемгерер . Бир чамдыкта өл ааржыны ол хевээрзин база чиир . Тывалар ааржыны суксун чеми дижир . Чай шагда тараа суггарган кижи суксай бергеш , өл ааржыны соок сугга хоюдупкаш , суксун кылдыр ижип алыр . Өл ааржылыг сугну ижерге , кижиниң боостаазы ыжып аарбас дижир . Кеден хапта азы кеден шоодайда өл ааржыын шары кежинге төккеш , хүнге кургадыр . Улуг шыгы үне берген өл ааржыны деспиге ургаш , ог кырынга кааң хүндүс каап каарга , хүн караанга кончуг кадар . Кадырып каан ааржыны хаш алгыдан кылган хаптарга ургаш , аксын шарып каар . Ааржы белен үрелбес болур . Аңчы кижилерниң тайгага чадырынга бир хап ааржы кажан кезээде турар . Ол чадырга келген кижи ол ааржыны өйлеп чип алгаш , ол -ла черинге хавы -биле азып каар бурун чаңчыл бар.

Слайд 8

Хойтпак Хойтпак – тыва улустуң ижер-чиир чеми . Хойтпак ак чемнерге хамааржыр . Тываларның төөгүзүнде болгаш культуразында хойтпакты эң бурунгу , эң хоолулуг болгаш эң сүүзүннүг чеми деп санап турар . Шаанда өг -буле бүрүзү саар инектиг чораан болгаш хойтпактаар доскаарлыг чораан . Кижи хире доскаарлыг болгулаар . Бир паштың доскаары дээрге бир тигер азы бир паш долу хойтпак болур .

Слайд 10

Саржаг Саржаг , чөкпекти колдуунда хой , өшкүнүң ыштай аарак кадырып каан хырнынга кудар . Мал- маган болгаш аң-мең сыңыйларынга саржагны база тускайлап кудар . Турнуктуруп чыгган өремени улуг пашка хайындырарга , баштай саржаг ылгалы бээр . Ылгап алган саржагны баштай сава долдур чыып алгаш , ооң соонда үрүп каан хой азы өшкү хырнынга кудуп алыр . Сыңыйлыг саржагны калбак ыяш кырынга салгаш , орун алдынга суп каар . Тыва кижиниң амыдыралынга саржаг эң -не хоолулуг чем болур . Уруг-дарыгга хереглээр саржаг шагның дөрт ээлчээнде албан турар . Өгге хүндүлүг кижи келирге , ыяап -ла саржаглыг чем салыр . Кыштың кончуг соогунда саржаглыг чемни чип аарга , донмас болур .

Слайд 12

Чокпек Чөкпек — сүт аймаандан кылган ак чем . Турнуккан өреме хайындырарга , баштай саржаа тускайланып аңгыланыр , ону хырынга кудуп алыр . Адактың сөөлүнде саваның дүвүнге чөкпек артар , ол чөкпекти база-ла хой азы өшкү хырнынга долдур куткаш , шөлээн черге шыгжаар . Саржаг -биле чөкпекти калбак ыяш кырынга салып шыгжаар . Чер-черде чөкпекти , саржагны кылыры аңгы-аңгы . Шынаа черниң аалдары чодураалыг чөкпек кылыр . Чодурааны чыггаш , тараа согаажынга чуура соктааш , хүнге кадырып алыр . Ол кадырып алган чодураага чөкпеккке холуур . Чодураалыг чөкпекти Шагаа хүнүнде бузар чаңчыл турган . Кым-бир кижиниң өөнге шагаалап келген улуска чодураалыг чөкпекти сонуургадып чиртир . Тайга черниң аалдары айлыг чөкпек кылыр , бестиг , үүргенелиг чөкпек кылыр чораан . Бести каскаш , арыглап кургаткаш , бир хап долдур чыып алыр . Айны каскаш , база-ла арыглап кургаткаш , хапка чыып алыр . Үүргенени чыггаш , арыглап аштагылааш , таарыштыр хооргаш , тускай хапка долдур уруп алыр . Хайындырган чөкпекке белеткеп алган айын , безин , үүргенезин таарыштыр холуй ургулаптар . Амыдыралдың берге үезинде , частың кадыында бестиг , айлыг , болгаш үүргенелиг чөкпекти бускаш , уруг-дарыг чемгерер .

Слайд 14

Ореме Өреме – тыва улустуң болгаш өске-даа чоннарның чиир чеми . Өреме ак чемнерге хамааржыр . Тыва чонну ң ёзулалында болза өгге хүндүлүг кижи кээрге , албан шай хайындырар . Ынчаарга салыр далган , тараа , боова , боорзак чок болза , ажыг эвес өремени тавакка салыр . Чаа сагган сүттү улуг пашка долдур кудар . Өремелээр сүттү пар дыттың будуу -биле долдур одаар азы кургаг тал-биле одаар . Эртенги саалданы дооскаш , шой пашка кудуп каан сүттү ожукка типтер . Ава кижи отту одавышаан , пашта сүттү хайгаарап көрүп орар . Сүт хөөреп орда, хола хымыш -биле саарар . Сүттүң көвүүн үндүр саарыпкаш , отту чавырылдыптар . Өреме кылын болзун дээш , сүттүг пашты чиңнедир одаар . Сүттүң кыры өремелени бээрге , кош ожукка пашты эзип каар . Паш иштинге сүт хүннү бадыр өреме тыртып турар . Өремени кежээликтей хымыш -биле сояр , кыдыын сивиртииш -биле адырар . Өремени сойгаш чыып турары улуг хууңга азы улуг тавакка овааландыр салыр . Өремени сава долдур чыггаш , ажыдып турнуктурар . Чаа сойган ореме -биле тараа өремелеп чиир . Чаа сойган өремени шайга база каап чиир .

Слайд 16

Кичээнгейинер дээш четтирдивис !