Улуг болуктун кичээли «Артыш-эм унуш»
план-конспект занятия (старшая группа)

                Улуг болуктун  кичээли «Артыш-эм унуш»

                                      Кичээлдин чорудуу:

1.Организастыг кезээ.

Оожум тыва аялга биле уруглар кирип келир.

 Башкы: Экии уруглар!

Уруглар: Экии!

Башкы- уруглар кижи бурузу бот-боттарынче корунгеш хулумзуруп,эштеринге экини кузээр.(уруглар боттарынче корунгеш хулумзуруур). Бистин бичии  холдарывыс кижини кадык деп билип каар бе,уруглар? Канчап билип кааптарыл, кым билирил?(Уругларнын харыызы: хаваанче адыжын тудар)

Хынап коор бис бе уруглар,кадык бис бе азы кандыг?(уруглар бот-боттарынын хаваан тутчуп,харыызын чугаалаар).

2.Кол кезээ.

Башкы: Уруглар корунер даан бо хун бисте бичии ойнаар-кыс Ай-Кыс аалдап келген.Чуу болду Ай-Кыс канчап бардын,чуге мунгаргай сен?(башкы ойнаар-кыстын бажынче холун салыр).Уруглар бажы изип аарып турар,шаг чок бооп турар шээй.

Башкы: Ынчаарга бис Ай-кысты эмчи булунунга чытырып кааш, ам канчаан дуза катсывысса эки ирги уруглар?( уругларнын харыызы).

Башкы: Ийе уруглар шын чугаалап тур силер, дыка хой  эм оъттар бар оларнын биле база кандыг-даа аарыгны эмнеп болур,бис( ыт-кады, чыжыргана, шагар оът) дээш оон-даа оске. Ынчалза-даа бистин Тывавыста эн-не хойу-биле озуп турар эм оът бар ол болза «Артыш»,артышты кым билир(уругларнын харыызы)

Башкы: Шын уруглар. Артыш ырак болгаш улуг-улуг тайга черлерде озуп турар.

Башкы- Ам ынчаарга орус дылда чуу дээрин кым билир уруглар? Артышты-можжевельник дээр.

Уруглар-МОЖ-ЖЕ-ВЕЛЬ-НИК

Башкы - Уруглар можжевельник  деп состу чарып корээлинерем – слогтарга – каш слог болган дыр. Баштай состерни канчаан слогтарга чарар бис,сактып корээлинерем (уругларнын харыызы: часкаптар азы деспептер)

Башкы – Шын дыр, ынчаарга состерни слогтарга чарып коор бис бе?.

Уруглар  - Мож-же-вель-ник – 4 слог бар.

Башкы– Ам артыш деп состе каш слог бар?

Уруглар – Ар – тыш – 2 слог бар.

Башкы – Кайы сос  узун?

Дети -  Сос можжевельник. Дорт  слогтуг.

Башкы - Ам артыш деп состе?

Уруглар – Сос артыш чолдак. 2 слогтуг.

Башкы– Эр хей уруглар, шын тыптынар.  Ам сандайларга олурупкаш артыш кандыг, эм унуш чувел, деп сонуургаап коолунер  уруглар.

Башкы: (уругларны телевизор коорунче чалаар). Артыш дээрге кезээде ногаан турар унуш. Ол тайгада озуп турар. Экидир топтап коор болзувусса артыш чуге домей дир?(уруглар: шивиге,елкага).Ийе,шын дыр,артыш  шивиге (елка) домей, бодунун хевири биле оон ону-биле,бурулери база шиви ышкаш. Экидир топтап коор болзувусса шивинин бурузу чымчак,а артыштын кадыг болур.

Башкы- Ам бо чурукта чуу бар дыр?

Уруглар- Артыштын каттары.

Башкы- Каттарынын ону чугаалап корунерем уруглар, (уругларнын харыызы).

Башкы- Артыш биле танышкан бис, солун дыр бе уруглар? Ам сула шимчээшкинден кылыптар бис бе уруглар.

                              Сула шимчээшкин

Авыралдыг унуш, (Холдарын мурнунче сунар)

Айдыс чыттыг артыш. (Холдар-биле бодунче чыты бээр)

Аарыг-ажык келзе, (Бажын тудар)

Арыглаптар куштуг. (Холдарын хорээнче салыр).

Башкы- Шимченип алган бис. Ам Ай-Кысты канчап эмнеп алыр бис,артыштын дузазы-биле? (уругларнын харыызы)

Стол кырында аптара турар.

Башкы- Артыштыг Тайгаларда чуртап турар Ак-Сал ирей бистерже чараш аптара чортуп берген ында чуу барыл корээлинерем уруглар.

Уругларга чангыстап ужулдурар: артыш, термос, мед, малина вареньези, чагаа,(рецептилиг).

Башкы- термоска чуну канчаарыл? (уругларнын харыызы),ынчаарга мында хайындырган изиг суг бар дыр.

Башкы- «Мед» дээрге чуу ийик уруглар,кайыын тыптып келген ийик,(уругларнын харыызы)

Башкы- Ийе шын уруглар арылар кылып турар.Медту канчаан чылгаар ийик бис уруглар (аскы-биле мед чылгаар деп разминканы кылыр)

Башкы- А малина дээрге чуу ийик уруглар,(уругларнын харыызы)

Башкы- Ийе шын уруглар,черден чыып аар чигирсиг унуш, огородка база тарып алыр. Кымнын бажынында барыл,малина? (уругларнын харыызы),малинадан чнун кылыр ийик бис уруглар (варенье),варениени чылгап корунерем уруглар (уруглар коргузер).

Башкы- Артыш биле чуну канчаар бис уруглар? (уруглар харыылаар)

Башкы- Ак-Сал ирей чагаада канчаан эм оътту кылырын айтып каан дыр уруглар.

Башкы- Бис ам эм оът бо саазында айтып кааны езугаар  кылыр дыр бис уруглар.

Чагаанын аайы-биле кылыр:

1дугаарында: Изиг сугну стаканче кудуп алыр бис. Оон Артышты суптар.

Артышты супкаш ложка биле экидир былгаар бис,(уругларга кылдырар)

2дугаарында: Медту бичии ложка иштин узуп алгаш база немептер бис, оон холуштур экидир былгаар бис (уругларга база кылдыртыр)

3дугаарында: Малиналыг варениени база бичии ложка иштин холуй былгаар бис. (уругларга база кылдыртыр).

Башкы- Бис  шупту артыштын дузазы биле эм-оътту кылып алдывыс,ам амзап коор бис бе,(уругларга амзадыр)

Башкы- Кандыг дыр уруглар (уругларнын харыызы), ам бо эм-оът биле Ай-Кысты эмнеп боор дыр бис уруглар.

3. Туннел кезээ:

Шупту Ай-Кыстын чанынга баар.

Башкы-Ай-Кыс бис шупту сенээ эм-оът кылып бердивис.

Эм-оътту чуден кылган ийик бис бис уруглар?

Канчаан кылган бис?

Артыш кайда бар болган ийик?

Кым чортуп берген ийик уруглар? (уругларнын харыылары)

Башкы- Шын дыр уруглар.Ай-Кыс ам-даа экижер кылдыр артыжап бээр бис уруглар. Ынчаарга мен силерге «Артыш»дугайында шулукту чугаалаап бээйн.

Шулук «Артыш»

Арыг-агаар ораны боор

Арга эзим аяннары

Ава бойдус арыг кылдыр

Артыжапкан айдызапкан.

Шагдан тура чонувустун

Сагып келген чанчылы-дыр

Артыжывыс кыпсып алгаш

Артыжанып чалбарар бис. 

Башкы артышты кыпсып алгаш уругларны база Ай-Кысты артыжаар.

Кичээл тонген четтирдим уруглар.