«Балалар баҡсаhында башҡорт йолаларына həм уйындарына өйрəтеʏ». «Обучение башкирским обрядам и играм в ДОУ».
учебно-методический материал

«Балалар баҡсаhында

башҡорт йолаларына həм уйындарына өйрəтеʏ».

«Обучение башкирским обрядам и играм в ДОУ».

Тәрбиәселәр өсөн кəӊəштәр. 

Рекомендации для воспитателей.

«Ҡояш саҡырыу» йолаһы.

Ямғырҙар оҙаҡҡа һуҙылһа, элек башҡорттар «Ҡояш саҡырыу» йолаһын үткәргәндәр.

Был йола үҙендә шулай уҡ тимер көсөнә ышаныуҙы сағылдыра: тимерҙән эшләнгән һауыт-һаба, ураҡ, салғылар тышҡа сығарылған.

Артабан ҡояшҡа өндәшкәндәр:

Ҡояш апай, ҡалҡ, ҡалҡ!

Һалҡын еҙнәй, кит, кит!

Һимеҙ тәкә һуйырмын,

Майын һиңә бирермен!

"Ямғыр саҡырыу" йолаhы.

Ямғыр яу, яу, яу,

Майлы бутҡа бирермен,

Тәтәй ҡашыҡ бирермен,

Тәтәй ҡашыҡ баҙарҙа,

Майлы бутҡа ҡаҙанда!

Дождик, лей, лей, лей,

Кашу с маслом дам,

Красну ложку дам,

Красна ложка на базаре,

Каша с маслом в казане!

*«майлы бутҡа» («каша с маслом») означает пожелания богатства и изобилия.

«Ер һыҙыу» йолаһы.

«Һабантуй» байрамының әлегә тиклем ҡайһы бер райондарҙа һаҡланып

ҡалған «Ер һыҙыу» тигән йолаһы бар.

Ҡар иреп бөтөп, тәүге үлән күренә башлағас та, ауыл ҡарттары байрам үткәреләсәк урынды һайлар булғандар. Урын шулай түңәрәк менән билдәләлнеп, уртаға таяҡ ҡуйылғас, урынды ат менгән кеше урап сыҡҡан. Урын шулай билдәләнеп, магик көскә эйә була. Ошо рәүешле ҡояш хәрәкәтен хәтерләтеп йыйындарҙа ат сабыу, ярыштырыу нигеҙендә мул уңыш булырына ышаныу ята.

«Ҡарға бутҡаһы» йолаһы.

Тәбиғәтте ололау «Ҡарға бутҡаһы» йолаһында ла асыҡ сығылған.

Яҙ башланып, ҡоштар ҡайта башлағас халыҡ мәжлескә әҙерләнә башлай.

Ҡарға бутҡаһы йолаһында бер яҡтан яңы уянған тәбиғәт менән бәйләнеш булдырыла, икенсе яҡтан тәбиғәттең иң изге йәндәренә махсус мөрәжәғәт итеп, мул уңыш, именлек булыуына теләк әйтәләр:

Эй, ҡарғалар, ҡарғалар,

Ҡаңғылдашып килегеҙ,

Киләһе йыл уңышы өсөн

Доға ҡылып ҡалығыҙ!

Ер әсәне олоҡлауға бәйле йола.

Иң боронғо башҡорт йолаларының береһе – һабантуй йолаһында Ер культы асыҡ сағылған. Был йола Ер әсәне олоҡлауға бәйле. Яҙ етеп, тәбиғәт уяна башлау менән башҡорт халҡы тәбиғәткә сығып һабан туйы үткәрер булған.

Боронғо йола буйынса халыҡ Һабантуй йолаһында Ер әсәгә теләктәр әйтеп, ерҙең мул уңыш биреүен теләгән,

төрлө ярыштар үткәреп, Ер әсәгә ҡорбандар биреп, уның ризалығын яуларға тырышҡан:

«Ер әсә! Беҙҙең ҡорбандарҙы ҡабул ит, ергә уңышлыҡ бир...

Бына ата-бабаларыбыҙҙан ҡалған һабан,

Ләкин уның менән Ер әсәнең күкрәгенә теймәҫбеҙ,

Ер беҙҙең өсөн изге йән эйәһе ».

«Аҡ тирәк, күк тирәк» уйыны.

Ике рәткә теҙелеп ҡапма-ҡаршы тораһың (алтышармы, һигеҙәрме унда, күпме ҡыҙ бар, шунса). Рәттәр араһында йүгереү өсөн бер 15-20 метр урын ҡалырға тейеш. Теҙелеп бөткәс, бер яҡ рәттән күмәкләп ҡысҡыралар:

— Ҡабыр, ҡабыр, ҡабырсаҡ,

Ат арҡаһы кимерсәк.

Аҡ тирәк, күк тирәк,

Беҙҙән һеҙгә кем кирәк?

Икенсе яҡ рәттән:

— Аҡ тирәк, күк тирәк,

Ҡашаяғын йыумаған,

Түләкте Асылыкүл аҫтынан яр ситенә сығарып ташлатҡан. Заятүләк күл ситендә ҡайғырып, ҡайҙа барырын белмәй торғанда, аҡ һаҡаллы ҡарт килеп:

– Эй, улым! Бер ҙә ҡайғырма! Балҡантауға бар! Хоҙай Балҡан тауын һинең өсөн яратҡан,– тигән.

Һыуһылыу, Заятүләккә ҡарап:

– Эй, йәнем, тау башына менеп етмәй тороп, бер ҙә артыңа әйләнеп ҡарама! Ҡараһаң, бергә эйәреп килә торған мал-тыуарҙы харап итерһең,– тип әйткән.

Түләк атына менеп, Һыуһылыу әйткәнсә, артына әйләнеп ҡарамай, тауға ҡарап йүнәлгән. Балҡантауға етер саҡта, күңеленә ҡурҡыу төшөп, тауыш сыҡҡан яҡҡа әйләнеп ҡарай. Күл төбөнән бик күп мал сығыуын күргән ул. Әммә Заятүләк әйләнеп ҡарағас та, ҡурҡышып, Асылыкүлгә кире сумғандар. Ҡалғандары бик аҙ ҡалған.

Бына шул ваҡыттан бирле Сәрмәсән һәм Дим йылғалары буйындағы малдарҙы Һыуһылыуҙың артынан сыҡҡан һыу йылҡыһы, тиҙәр.

Ҡалған малдары менән улар Балҡантауға барып ғүмер итә башлағандар

Битенә һандал һөртмәгән,

Күҙенә һөрмә тартмаған

Сәғиҙә атты* ҡыҙ кәрәк! -

Исемен ишеткәс тә Сәғиҙә шәп итеп бара ла, ҡаршы рәттәге ике ҡыҙ араһын өҙөп үтә (Ҡул менән беләккә өҙә һуға). Өҙә алһа, ике ҡыҙҙы үҙе алып китә, өҙә алмаһа үҙе ҡала ҡаршы рәттә. 3-4 ҡыҙ ҡалғансы шулай алмашлап уйнайҙар.

"Шалҡан" уйыны.

Бабай түтәлгә шалҡан сәсә. Шалҡандар үҫеп сыға. (Балалар, шалҡан булып, бер-береһенең арҡаһына ҡарап тотоношоп ултыралар. Бабай алда ултыра).

Малай бабайға шалҡан һорарға килә.

— Бабай, шалҡан бир әле?

— Өлгөрмәгән әле, — ти бабай.

Малай өсөнсө тапҡыр килгәс, әйтә:

— Иң ситтәгеһен генә ал, ҡара уны, тамырҙарын ҡуҙғатып ҡуйма!

Малай иң ситтәге "шалҡан"ды тартып алырға уйлай. Балалар, бер-береһенә ныҡ тотоноп, айырылмаҫҡа тырыша. Малай тартып-тартып та ала алмаһа, "шалҡандар", шаулашып, ян-яҡҡа һелкенә.

— Тамырыбыҙҙы ҡуҙғатты, тамырыбыҙҙы ҡуҙғатты!

Бабай малайҙы ҡыуып ебәрә, икенсе малай килә.

Бөтә шалҡандарҙы ла алып бөтөргәнсе уйын дауам итә.

Осто-осто.

Уйынсылар теҙелешеп ултыра йәки баҫып тора. Алып барыусы оса торған һәм осмай торған нәмәләрҙе буташтырып әйтә лә ҡулын күтәрә:

-Осто-осто – торналар осто.

-Осто-осто – тырмалар осто.

-Осто-осто – ҡарғалар осто.

-Осто-осто – арбалар осто.

Башҡалар тик осоусы әйбер әйтелгәндә генә ҡул күтәрергә тейеш. Кем осмай торған әйбер әйтелгәндә ҡулын күтәрә, шул йә алып барыусыны алмаштыра, йә уйындан сығарыла, йә берәй “яза”ға тарттырыла: йырлай, бейей, шиғыр уҡый һ.б.