Тыва дыл программазы
календарно-тематическое планирование

ПРИЛОЖЕНИЕ №2

Л.Х.Ооржак, А.А.Монгуш

«ТЫВА ДЫЛ»

школа назыны четпээн албан черлеринге тыва чугаа сайзырадырыныңчижек

ПРОГРАММАЗЫ

КЫЗЫЛ 2018

1

ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ ӨӨРЕДИЛГЕ БОЛГАШ ЭРТЕМ ЯАМЫЗЫ НАЦИОНАЛ ШКОЛА ХӨГЖҤДЕРИНСТИТУТ

Эртем-удурулга        талазы-биле        редактору:        Шаалы        А.С.,        НШХИ-туң        улуг        эртем

ажылдакчызы.

Рецензентилери:

Программаның тайылбыр бижиин болгаш теориялыг кезээнНШХИ-туң тыва филология лабораториязының методизи Ооржак Л.Х., чижек календарь-тематиктиг планнаашкынны Кызыл хоорайның МБШНЧӨАЧ “Дугаары 30уруглар садының” тыва дыл башкызы Монгуш А.А. тус-тузунда кылганнар.

2

Тайылбыр бижик

“Тыва чоннуң өртээ турбас национал өнчҥзҥнге болгаш алдын байлаанга ооң төрээн тыва дылы болгаш чаңчылчаан культуразы” хамааржыр[9]. Бөгҥнгҥ амыдыралда ниитилелдиң, өг-бҥлениң ажыл-херектеринде доктаамал хереглелде турар, төрел угу бурун, байлак, чараш төрээн тыва дылды өөренири, амгы болгаш келир салгалдарга арттырары хҥннҥң чугула айтырыы бооп турар.

Кандыг-даа чоннуң төөгҥзҥн, культуразын, кижилерниң тус-тузунда сагыш-сеткилиниң байдалын илередип чоруур ниитилел ужур-уткалыг, делгем ажыглалды кҥҥседип чоруур чепсек –кижиниң төрээн дылы. Төрээн дыл – бҥгҥ аймак чонну каш-каш салгалдарга чедир ѐзу-чуруму, амыдыралчы көрҥжҥ, бурун ужур-сагылгалары, уран салым-чаяаны-биле кады кадагалап арттырып каар ҥне. Ындыг болганда, төрээн дылын өөренири, ооң дылының культурлуг болурун чедип алыры, келир салгалдарга арттырып бээри кижи бҥрҥзҥнҥң хҥлээлгези болур.

Төрээн дылынга бодалдарны тода, чиге, чедимчелиг илередип шыдавайн баар, ѐзу-чаңчылдарның ужур-утказын билбейн баар таварылгалар тургустунуп кээр. Ындыг байдалдар ие дылынга, бурун ѐзу-чаңчылдарынга тоомча, хумага чок чоруктуң хараазындан тургустунуп турар.

Төрээн дылынга ынакшылды, сонуургалды, хумаганы кижини долгандыр турар хҥрээлел хевирлээр: бир-ле дугаарында өг-бҥлези, школа назыны четпээн уруглар албан черлери, школа дээш о.ө.

Амыдыралдың хөгжҥлдезиниң аайы-биле дыл чаа сөстер-биле байып, утка-шынарын чидирип, ховар ажыглаттынып, эргижиреп – ядарап-даа турар, чаа сөстер курлавыры-биле байып-даа чоруур. Бурунгу тыва сөстерни курлавырже эгидип, кадагалап арттырбышаан, ҥениң агымы-биле тыптып кээп турар сөстерни өөренип, тыва дылдың арыг болурун чедип алыры чугула апарган, чҥге дээрге дылдың культуразы дээрге-ле чоннуң ниити культуразының кезээ болур.

«Дылдың культуразы» – ол болза аас болгаш бижимел чугааның чогуур хевири-биле бодалдарны, сеткил-сагышты грамматика болгаш фонетика ѐзугаар шын, лексика-семантика ѐзугаар тода, стиль ѐзугаар ылгалдыр болгаш чедингир дамчыдып илередип шыдаар кылдыр – ниити чоннуң литературлуг дылының дҥрҥмнерин шак ол хире хемчээлдиг кылдыр шиңгээдип алыры болур... Төрээн «дылының ниити дҥрҥмнерин, хҥн бҥрҥде эң-не нептереңгей хереглеттинер нормаларны, аргаларны, сөстерни кижи бҥрҥзҥ билген турар ужурлуг» деп филология эртемнериниң доктору, профессор Ш.Ч.Сат чугаалап чораан. [5, ар 130, 131].

Тыва Республиканың төвҥ Кызыл хоорайның өөредилге албан черлеринде, эң ылаңгыя, школа назыны четпээн уруглар организацияларында төрээн дылын уругларга өөредириниң айтырыглары чидиг байдалда турар. Төрээн дылынга хамаарылга, аңаа шын чугаалажып өөренириниң

3

айтырыглары өг-бҥлелерде аңгы-аңгы болуп турар: чамдык кижилер «Ону өөренгениниң ажыы чок, артык», а бир кезек улус «Төрээн дылын билири чугула» деп санап турар. Бҥдҥн аймак чонну төлээлеп чоруур, ниитилел ужур-уткалыг төрээн дылын өөренири канчап-даа артык эвес болур ужурлуг. Бодунуң быжыг ҥзел-бодалын, туружун, ниити культуразын илередиринге төрээн дылын, чонунуң төөгҥзҥн, ада-ызыгуур салгалын билири кончуг улуг ужур-дузалыг.

Уругларның тыва чугаазын сайзырадыр, сөс курлавырын байыдар сорулгалыг программаны тыва чоннуң ҥндезин амыдыралынга даянып тургузарын чугулага албышаан, «Школа назыны четпээн уругларның тыва чугаазын сайзырадыр “Тыва дыл” деп чижек программа ажылдап кылдынган.

Уругларның тыва чугаазын сайзырадырынче угланган программаны ажылдап кылып тура, авторлар ада-иениң болгаш кҥрҥнениң чагыын, негелделерин хандырарынга эргежок доктаал-саавырларны болгаш номнарны өөренип көрген:

1. Закон Российской Федерации “О языках народов Российской Федерации” от 29.12.2012 г., № 273-ФЗ.

2. Закон Российской Федерации “О внесении изменений в статьи 11 и 14 Федерального Закона “Об образовании в Российской Федерации”, от 03.2018 г, № 317-ФЗ.

3. Примерная основная образовательная программа дошкольного образования. Одобренное решением Федерального учебно-методического объединения по общему образованию (протокол от 20 мая 2015г. №2/15).

4. Указ Президента РФ от 1 июня 2012 г. № 761 "О Национальной стратегии действий в интересах детей на 2012 - 2017 годы"

5. Постановление Главного государственного санитарного врача Российской Федерации от 15.05.2013 № 26 г. Москва «Об утверждении СанПиН 2.4.1.3049-13 «Санитарно-эпидемиологические требования к устройству, содержанию и организации режима работы дошкольных образовательных организаций».

6. Приказ Министерства образования и науки Российской Федерации (Минобрнауки России) от 30.08.2013 № 1014 г. Москва «Об утверждении Порядка организации и осуществления образовательной деятельности по

основным общеобразовательным программам - образовательным программам дошкольного образования».

7. Конвензия о правах ребенка (от 20.11.1989).

8. Приказ Министерства образования и науки Российской Федерации (Минобрнауки России) от 20 сентября 2013 г. N 1082 г. Москва "Об утверждении Положения о психолого-медико-педагогической комиссии.

I.Өөредилге адырында школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге тыва чугаа сайзырадырының айтырыглары

Кандыг-даа язы-сөөк кижиге төрээн дылы чонунуң амыдырал-чуртталгазын, ѐзу-чаңчылдарын, аас чогаалын, төөгҥзҥн өөрениринге, чараш мөзҥ-шынарлыг хамааты бооп хевирлеттинериниң чепсээ болуп чоруур.

4

Төрээн дылынга чугаалап, кижилер-биле харылзажып тура, уруглар бодунуң чонунуң ѐзу-чаңчылдарының, чҥдҥлге-сҥзҥглелиниң ҥндезиннеринге кижизиттинер, октаргай-делегей, бойдус дугайын ханы билип өөренир. Амылыг бойдус болгаш ниитилел аразында харылзааларны хайгаараар, билии делгемчиир.

Дыл – чоннуң өртек чок эртинези. Төрээн дылын хҥндҥлеп ҥнелээр чорук ҥндезин чоннуң салым-чолунга хамаарыштыр сагыш салыышкынның эгези болур дээрзин уруглар бичиизинден медереп билип аар кылдыр тыва дыл Тыва Республиканың ҥндезин хоойлузунда кҥрҥне дылы деп

таныштырар, ук дылга хҥндҥткелди, ону салгалдарга арттырарының чугулазын, аңаа хумагалыг болурунуң дөзҥн салып турар ыдык ырны сайгарар аргаларны өөренип көөрҥн башкылар кичээнгейге алыр. Дыл чидер болза, нация чиде бээр дээрзин билиндирип, сагындырып чорууру чугула.

Уругларның тыва чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулгага хамаарыштыр чаа дилээшкинниг, чаа көрҥҥшкҥннҥг ажылдаары херек апарган. Чаш кижиниң угаан-медерелиниң сайзыралынга, бодалдарын хостуг дамчыдып өөрениринге, амыдыралче көрҥжҥ ханы, делгем болурунга төрээн дылы улуг салдарлыг. Чугаазы, шын, сөс курлавыры байлак болган тудум, кижиниң ниитилелге алдынып өөренири белен болур. Уругнуң хууда сайзыралынга, угаан медерелин байлакшыдарынга, чонунуң эрте-бурунгу чаагай чаңчылдарын өөрениринге, чери-чурту, чону дээш амы-хуунуң чоргааралын, ынакшылын бедидеринге, бот-медерелин делгем, ханы болдурарынга төрээн дылды өөрениринге ада-иени, аныяк-өскенни суртаалдаары чугула херек апарган. Чугаа культуразы бичии кижини хевирлээриниң, кижизидилгениң бир чугула угланыышкыны.

Бичии уруг бодунун төрээн дылын эки билир кылдыр өөренир. Уруг бичиизинде утказын билип, сактып алганы сөстерни дҥрген шиңгээдип, сөс курлавырынга ажыглаан тудум, ооң чугаазы хҥн бҥрҥде сайзыраар. Уруглар сөстерни шын адаарын, чугаага ажыглаарын ону долгандыр ниитилелден көрҥп, дыңнап, улуг улустуң чижээнден өөренир. Ада-иениң уруглары-биле харылзаазы кошкак болган тудум, уругларның аас чугаазы чедир сайзырал албайн баар дээрзин амыдырал бадыткап турар. Ада-иелер уруглары-биле хөй чугаалашпас, оларга планшет, компьютер-биле ойнаарын чөпшээреп турар. Уруглар колдуунда компьютер оюннарынга хаара туттуруп турар апарган. Ооң уржуундан бичии улустуң дыл-домаа чегей, долгандыр турар чҥҥлдерни шиңгээдир кичээнгейи кошкак, хостуг чугаалажыышкынның аргаларын болгаш дылдың шын нормаларын четче эвес шиңгээдип ап турар.

Төрээн дылын эки билири өске дылдарны шиңгээдириниң өзээ болур. Уругнуң угаан-медерел, мөзҥ-шынар болгаш мага-бот сайзыралынга, кижилер аразынга харылзаа тудуп өөрениринге ада-иениң, школа назыны четпээн албан черлерниң кижизидикчи, школаларның башкыларының демниг ажылы, сырый харылзаазы кончуг улуг ужур-уткалыг. Бичии уругларның төрээн (тыва) дылынга хамаарылгазының тодарадырап кээри ук ажылдан кончуг хамаарылгалыг болур. Төрээн дылының арыг чаражын,

5

байлаан, хөй уткалыг чажыт аргаларын билири дээрге кижиниң ниити культуразының бедиин, чугаазының чедимчелиин илередип турары ол болур.

Школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге тыва дылды өөредир айтырыглар ниити өөредилгениң уругларга төрээн дылын өөредириниң эге таваан салып турар.

ТР-ның ШНЧУАЧ-ге тыва дыл өөредириниң айтырыы кончуг чидиг байдалда, ылаңгыя ӨФКС-ның негелделерин кҥҥседиринге хамаарышкан тускай тыва дылды өөредир программа чок болганындан кижизикчи башкыларның мурнунда шиитпирлээр ужурлуг айтырыглар тургустунуп турар: тыва чугаа сайзырадырының чаа программазын, ук программага дҥҥштҥр өөредилге-методиктиг номнарны ажылдап кылыры; уругларның назы-харынга дҥҥштҥр чараш утка-шынарлыг номнар ҥндҥрҥглези дээш о.ө.

Уругларның тыва чугаазын сайзырадырының талазы-биле ӨФКС негелдезинге дҥҥштҥр ажылдап кылырын “Тыва дыл” деп программаны тургузарын авторлар оралдашкан.

II.Программа “Тыва дыл”

Школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге (ШНЧУАЧ) таарыштыр ажылдап кылдынган “Тыва дыл” деп чижек программаны өөредилге адырында ШНЧУАЧ угландырган өскерилгелерни болгаш негелделерни өөренип тургаш, ажылдап кылган.

Программа школа назыны четпээн уругларга тыва дылды, харылзаалыг чугааны өөредир, төрээн дылынга хумагалыг чорукту чажындан эгелеп өөредир, чугаа культуразынга кижизидер, дыл-домаан сайзырадыр сорулганы салгаш, ажыл-чорудулганы чоннуң бурунгу амыдыралынга даянып өөренип көөрҥн чугулага алган.

ӨФКС-тың негелделерин кҥҥседиринче, өөредилгениң шынарының тҥңнелдерин чедип алырынче ШНЧУАЧ угланыышкыннарының беш

адырларын (социально-коммуникативное, познавательное, речевое, художественно-эстетическое, физическое) тыва аян-хөөнче киирип ажылдаарын авторлар оралдашкан. Программада салдынган сорулгалар, ажыл-чорудулганың хевирлери ӨФКС-тың уругларның чугаазын сайзырадыр негелделерниң, чедип алыр тҥңнелдерниң эге таваан тургузуп турар.

Школа назыны четпээн уруглар албан черлериниң, эге болгаш ортумак школаның өөредилгелиг, кижизидилгелиг айтырыгларның аразында сырый холбаалыын чугулага алгаш, кижизидикчи башкы бодунуң ажыл-чорудулгазын программаның сҥмелээнин өөренип көрҥп, таарымчалыын шилип ап, эдилгелиг, чазылгалыг ажылдаар апаары билдингир.

Программаның кол сорулгазы:тыва чоннуң уруглар кижизидилгезиниң дуржулгазынга даянып, школа назыны четпээн уругларның тыва чугаазын хар-назыныга дҥҥштҥр сайзырадыр ажыл-чорудулганы боттандырарынга база башкыларга методиктиг дуза көргҥзериниң таарымчалыг байдалдарын ажылдап кылыры.

Сорулганы боттандырарының ажыл-чорудулгазы:

6

ШНЧУАЧ-га уругларның төрээн дылын өөрениринге сонуургалын оттурар байдалдарны өөренип көөр.

Уругларның тыва чугаазын сайзырадырынга өөредилгелиг, кижизидилгелиг ажыл-чорудулганы таарымчалыг эрттиреринге эргежок медээлерни чыып ажылдаар.

Уругларның назы-харын барымдаалап, чонунуң амыдыралының, кҥш-ажылының чаңчылчаан хевирлерин өөретпишаан, төрээн чериниң бойдус чурумалын, туружунуң онзагайы таныштырып, чугаа сайзырадыр ажылдар-биле холбап өөредирин кичээнгейге алыр, шилилгелиг ажылдаар арга-методтарны өөренир.

Тыва чоннуң амыдыралын уругларга таныштырып, аас чугаазын сайзырадырынга тыва улустуң оюннарын киириштирер аргаларны ажылдаар.

Уругларның угаан-медерели сайзыраңгай, тыва сөс курлавыры байлак, чедингир болурунче угланган мергежилгелерни ажылдап кылыр.

Төрээн дылынга ынакшылдыг, сонуургалдыг, хумагалыг кижини хевирлээриниң талазы-биле ажыл-чорудулганың тҥңнелдерин илередириниң аргаларын ажылдап кылыры.

II.1. Программаның принциптери болгаш кижизидилге ажыл-чорудулгазының угланыышкыннары

Программаны ажылдап тура, дараазында принциптерни чугулга алырын кичээнгейге алган [2]:

• уругларның сайзыралынга школа назыны четпээн ҥезиниң онзагайын деткиириниң принциви;

• чаш назынның ҥнезин болгаш кайгамчык чаражын кадагалап арттырарының принциви;

• уругну хөй-ниити амыдыралынга белеткээриниң принциви;

• уругларның ажыл-чорудулгазын хар-назын барымдаалап сайзырадып өөредириниң принциви;

• уругларның чугаазын сайзырадырын практика кырынга идепкейжидер принцип;

• интеграция, чаңчылчаан, ниити бөлҥктээн тематиктиг планнаашкынга даянып чорудар принцип;

• ажыл-чорудулганың аңгы-аңгы хевирлерин ӨФКС-тиң негелделеринге дҥҥштҥр чорудары болгаш аңаа уругларның болгаш ада-иелерниң идепкейлиг киржилгези-биле кады ажылдажылга принциви.

Уругларның хар-назынынга дҥҥштҥр башкының ажыл-чорудулгазының угланыышкыннары:

• тыва чугаа культуразын чедип алырынга өөредилге-кижизидилге ажылының янзы-бҥрҥ арга-мергежилдерин киириштирип, школа назыны четпээн уругларның мөзҥ-бҥдҥжҥн чараш кылдыр хевирлээринге, литературлуг дылдың нормаларын бичиизинден сагып өөредиринге, уругларның сөс курлавырын байыдарынга, аас чугаазын сайзырадырынга тыва чоннуң ажыл-амыдыралынга даянып, таарымчалыг байдалдарны ажылдап тургузары;

7

• уруг бҥрҥзҥнҥң сайзыралының арга-шинээн, бот-тускайлаң сонуургалын эскерип, деткип, сайзырадыр чаа ҥениң арга-методтарны шинчилеп, сайгарып, бот-тывынгыр ажыглап ажылдаары;
• ада-ие-биле кады ажылдажылганы сырый чорудары.

Ажыл-чорудулганың угланыышкыннарын боттандырарының байдалдары:

• язы-сөөгҥ, социал байдалдары хамаан чокка уругнуң долу кижизиттинеринге дең байдалды тургузары;

• эге ниити өөредилгениң чадазынче шилчилгелиг негелделерни кҥҥседириниң таарымчалыг байдалдарын тургузуп, сырый холбаалыын чогумчалыг болдурары;

• уругларның мөзҥ-шынарын хевирлээринге, дыл-домааның сайзыраарынга өөредилге болгаш кижизидилге ажылынга өг-бҥле, ниитилел хереглелин чаңгыс аай көрҥп, кичээнгейин углаары;

• литературлуг дылдың эге нормалары-биле уругларны таныштырып, оларның чугаазын, боданыр арга-шинээн сайзырадып кижизидеринге чаа ҥениң педагогиктиг угланыышкыннарын, технологияларны киириштирери.

Программаның кол негелдези: уругларның тыва чугаа сайзырадырынче угланган өөредилге болгаш кижизидилге ажылынга уругларның сайзыралын, кадыкшылын, назы-хар аайы-биле онзагай талаларын эскерип, ҥе-чадага хуваап, оларның аразында харылзаалыын тодарадып, чугаа сайзырадыр ажылды тыва чоннуң ҥндезин культуразынга, ѐзу-чаңчылдарынга, амыдырал-чуртталгазының онзагай талаларынга даянып харыысалгалыг чорудары.

Бо бҥгҥ салдынган угланыышкыннарга хамаарыштыр бичии кижиниң дыл-домааның сайзырап, шын чугаалап өөрениринге, аажы-чаңының хөй талалыг сайзыраарын чедип алырынга кижизидикчи башкы төрээн дылын боду эки билир болур.

Ие дылын эки билири херек дээрзин уругларны шын тайылбырлап, сонуургалын оттуруп, дылдың байлаан шиңгээттирер ажыл уругларның чҥгле дыл-домаан сайзырадырындан аңгыда, угаан-медерел, мөзҥ-шынар, мага-бот сайзырадырынга чугула дээрзин ада-иеге билиндирери база кол сорулгаларның бирээзи. Ада-иениң болгаш башкыларның демниг ажылының тҥңнели школа назыны четпээн уругларның ниити сайзыраарынга улуг идиг. Кол-ла чҥҥл башкының чогаадыкчы ажылы, уругларның ниити сайзыралының деңнелин, психология айтырыгларын, тыва чоннуң ѐзу-чаңчылдарын билири негеттинер.

Сагыш-сеткилди хайныктырар, сергедир, сорук киирер, өжээн кылыкты кҥштелдирер, ажыг-муңгаралды чавырылдырар, оожургадыр чечен сөстер, оюн-баштак чугаалар, уран-мерген домактар дамчыштыр уруглар төрээн дылын шиңгээдип алыр болганда, кижизидикчи башкылардан сагынгыр-тывынгыр ажылдаары чугула[9, ар 61].

II.2. “Тыва дыл” деп программаның ужур-утказы

Уруглар-биле ажылдаарынга“Тыва дыл” деп чижек өөредиглиг программа тыва улустуң амыдыралынга дҥҥшкек аян-хөөннҥг, угланыышкынынныг ажылдап кылдынган.

8

Тыва – онзагай байлак бойдус-чурумалдыг, агаар бойдузу тускай, даглар-биле хҥрээлеттинген адыш оюу дег туруштуг, бурун төөгҥлҥг чоннуң чурту (долгандыр даглар, ортузунда оргулааштар). Адыш оюу дег хензиг Тыва чурттуң чону кайгамчык узун бурун төөгҥлҥг, катаптаттынмас культуралыг, хөй талалыг ажыл-амыдыралдыг (мал, чер, аңчы, усчу-шевер...), делегей чонун кайгадыптар оолдар, кыстарлыг.

ШНЧУАЧ-ге таарыштырып кылган “Тыва дыл” программа бичии урулгарның төрээн черинге ынак болурунга, тыва чоннуң амыдыралын назы-харынга дҥҥштҥр бҥгҥ талалыг таныжып, өөренип, тыва чугааны сонуургап шиңгээдириниң айтырыгларын көдҥрген.

Уругларга төрээн черинге ынакшылды оттуруп, хамааты турушту кижизидеринге, тыва чугаазын сайзырадырынга чоннуң ажыл-ижиниң, чаңчылчаан ѐзулалдарының кезик чамдыын таныштырары бичии улуска, ылаңгыя хоорай уругларынга, чугула. Чҥге дэрге хоорайда уругларның чугаазы холумак, а чамдык таварылгада төрээн дылын шуут билбес. Ада-иениң талазындан уругларынга төрээн дылын өөредип алыксап турар улус хөй. Өөредилгениң кандыг-даа албан чери кҥрҥнениң, ада-иениң чагыын боттандырар, кҥҥседир деп ӨФКС-да айыткан болганда, уругларга төрээн тыва дылын өөредир программаны тургузары албан апарган.

Программа назы четпээн уруглар албан черлеринге тыва дылды чоннуң амыдыралынга ҥндезилеп өөредириниң айтырыгларын херек кырында канчаар чорудуп болурунуң аргаларын ажылдап кылырын оралдашкан чижек программа бооп турар.

Назы четпээн уруглар албан черлериниң башкылары ук программаның чедер, четпестерин илередип, ында кирген бодалдарны бодунуу-биле ажылынга боттандырып, ажыктыг хирезин боттарынга таарыштыр тургузуп ажылдаар аргалыг дээрзи чугаажок.

II.3.Тыва        чугаа        сайзырадырының        айтырыглары        болгаш

программада угланыышкыннар аразының холбаазы

Уругларның        чугаазын        сайзырадыр        ажыл-чорудулга        чҥгле        чаңгыс

“Чугаа        сайзырадыры”        деп        адырга        кҥҥсеттинери        болдунмас        дээрзи

билдингир. Программаларда өөредилге-кижизидилгениң угланыышкыннары аразында шупту сырый харылзаалыг. Ынчалза-даа уругларның сөс

«уран чҥҥл болгаш эстетиктиг сайзырадылга» (художественно-эстетическое), “ниитилел-харылзажылга” (социально-коммуникативное развитие) өзээ болуп, уругнуң сайзырадырының янзы-бҥрҥ ажыл-чорудулгазынга чугула дээштиг. Чугаа кижиниң сайзыралын тодарадыр кол демдек болганда, билигни шиңгээдирин, салым-чаяан сайзырадыры чаңгыс талалай болдунмас.

“Ниитилел-харылзажылгага        сайзырадыры”        (социально-

коммуникативное развитие) уругларны, бир дугаарында, ниитилелге (хөй улус аразынга) бодун шын алдынарын, кижилер-биле чугаалажып

9

өөрениринче кичээнгей салыры; ийиде, өске улус-биле харылзажырда, доктааттынган өй-чижек бар дээрзин билиндирери бооп турар. Ынчангаш

уругларның чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулга кайы-даа ҥгланыышкынның төвҥнде, кичээнгейинде турарының чылдагааны ол.

«Долгандыр турар билигни (чүүлдү) шиңгээдирин сайзырадыры» (познавательное развитие) болза, бичии уругнуң улуг улуска салып турар хөй

айтырыглары, харыыларның янзы-бҥрҥ талалыы, удур-дедир тайылбырлаашкын, кандыг-бир чидиг айтырыгны салыры база ону шиитпирлээри, тодаргайлаары, чижектер-биле бадыткап тайылбырлаары, номчуп бадыткаары чугаа сайзырадырының айтырыгларын шиитпирлеп турры билдингир.

“Күш-дамыр сайзырыдылгазы” (физическое развитие) кандыг-бир шимчээшкиннерни тайылбырап таныштырары, дҥрҥмнерни чугаалаары, удуртулгалар болгаш немелде тайылбырлар чокка кҥҥсеттинмес.

«Уран чүүл болгаш эстетиктиг сайзырадылга» (художественно-эстетическое) уран чҥҥлдҥң аңгы-аңгы хевирлери-биле таныжары, оларны тайылбырлаары, шын адап өөренири, оларга тайылбыр кылыры, шиңгээдип ап турарының деңнелин бот-илередири, шҥлҥк, чогаал сөзҥглелдерин өөренири чугаа сайзырадырының аргазы апаары билдингир.

Ниитизи-биле чугаалаарга, уругларның чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулга уругларны кижизидеринге, өөредиринге хамаарыштыр делгем уткалыг, харыысалгалыг ажыл бооп турар.

Өөредилгениң федералдыг кҥрҥне стандартында чугаа сайзырадырының кол сорулгазын айытканы мындыг: “Чоннуң литературлуг дылын ҥндезинге ап, аас чугааны сайзырадыры болгаш долгандыр кижилер-биле харылзаа тудуп өөренирин хевирлээри”.

«Чугаа сайзырылдылгазы» деп өөредилге угланыышкынынга хамаарыштыр ӨФКС-та мындыг кол бодал кирген: «ШНЧУАЧ-ге өөредилге программаларының кҥҥселдезин кҥрҥне дылынга (орус) чорудар...

Программа, орус дылды өөрениринге шаптык тургуспайн, Россия чоннарының дылдарынга кҥҥсеттинип болур…» [2, пункт 1.9.].

Өөредилгениң федералдыг кҥрҥне стандартызында айытканы-биле чугаа сайзырадырының кол сорулгазын боттандырар ажылдар:

• чугааны харылзажырының болгаш ниити культураның чепсээ кылдыр ажыглаары (бодунуң ҥе-чергези болгаш улуг улус-биле чугаалажып тура, бодлдарын шын, тода илередиринге бергедевейн, өскелер-биле билдингир кылдыр чугаалажып билирин уругларга хевирлээри);

• хөй ажыглалдың сөс курлавырын байыдары (уругда бар сөс курлавырынга даянып, кижизидикчи башкының болгаш ада-иениң идепкейлиг киржилгези-биле сөс курлавырын байыдары);

• харылзаалыг чугааны, грамматика талазы-биле шын тургустунган диалог, монолог чугааны сайзырадыры (кижиниң харылзаалыг чугаазы диалог, монологтардан тургустунуп турар. Ук чугааларның чедимчелиг болурунга сөс курлавырын байыдар, сөстерни, сөстер каттыжыышкынын

10

шын тургузуп билир болур, домактарның утказын долу дамчыдарын өөредири херек);

• бот-хуузунда чугааланырының аянын байыдары (уругларны бодунуң хуузунда кыска чечен чугааларны чогаадып өөрениринге, шҥлҥк чогаадырынга киржиринге, тоолга немей чаа, солун ҥзҥндҥлер чогаадырынга таарымчалыг байдалдар тургузуп бээри);

• «номнар делегейи-биле» таныжылга, номнарга хамаарылга, уруглар аас чогаалын номчууру, уруглар чогаалдары-биле таныжып тура, оларның аңгы-аңгы жанрларын ылгап билирин өөредири (өг-бҥлҥлерде ном номчууру чугула эвес апарганы чидиг айтырыгны тургузуп турар, бажыңга номчулганы чаңчыл болдурары – уругларга ном номчууру чугула дээрзин билиндирери);

• сөстерни, сөстерниң ҥннерин шын адаарын, домактарны шын тургузуп өөрениринге уругларны белеткээри (сөсте ударенилерни чугаа ҥезинде шын адаары, ажык эвес ҥннерни тодаргай адап, анныг номчулганы, шҥлҥктерни чараш номчуурунуң техниказын чедип алыры).

Чугаа сайзырадырының кол сорулгазын боттандырар ажылдарның (задачи) угланыышкыннарын тургузуп алган соонда, кандыг сөзҥглелдерни шилип алыры, сөзҥглелдерниң утка-шынары кандыг боорун кижизидикчи башкылыр боттары шиитпирлеп ажылдап кылыры билдингир. Ажыл-

чорудулганың аргаларын, методтарын ажылдаары, амыдыралга боттандырары кол сорулганы чедип алырының байдаларын тургузары башкыдан хамааржыр. Кол арга, методтарны катаптап аары артык эвес боор.

II.4. Уругларның чугаазын сайзырадырының аргалары Уругларның назы-харынга дҥҥштҥр чугаазының сайзыралының деңнели

аңгы-аңгы болур. Чижээ: 3-4 харлыг уругларның чугаазы тодаргай эвес, а чамдыктарының чиге, тода бооп болур. Бо байдал уругну бажыңга канчаар өөредип, харылзажып турарындан хамааржыр. Бо назынында уруглар өңнерни тодаргай эвес адап, домактарны тургузуп алыры берге, шулурткайнып чугааланыр боор. Тодаргай эвес адаарының бир чылдагааны уругнуң улуг улустан ук сөстерни дыңнап турарында бооп болур. Чамдык ада-ие уругларынга эмин эттир ынак болганындан олар-биле чҥгле эргеледиг, чассыдыг анынга чугаалажыр, ук байдал мындыг тҥңнелге эккээр.

Уругларның чугаазын сайзырадыр аргалар болгаш методтар хөй, башкы болгаш ада-ие кайызы таарымчалыын шилип ажыглаар, херек апарганда кезик-чамдыктап шенеп ажылдаар.

Уругларның назы-харын барымдаалап башкылар арга, мергежилгелерни тывынгыр ажыглап ажылдаар дээрзи билдингир.

Сөс-биле илередир методтар:

• чечен чогаалды дыңнааш, утказын дамчыдары;

• доктааткаш, чугаалаары;

• эдерти чугаалаары;

• тҥңнел чугаага киржири;

• даяныр сөзҥглел чок, чогаадып чугаалаары дээш о.ө.

11

Ажылды боттандырар методтар:

• дидактиктиг оюннар;

• дидактиктиг мергежилгелер;

• шиижиткен оюннар;

• сюжеттиг, ойнап кҥҥседир оюннар;

• сөстер ойнун ажыглап ойнаар оюннар дээш о.ө. Аас чугааның сайзыралын чедип алыр аргалар:

• уруглар биле улугларның аразында чөптҥг харылзажыры;

• ниитилелде доктааттынган чурум ңзугаар дылдың нормаларын сагып харылзажыры;

• төрээн дылынга харылзажыры;

• чечен чогаал номнары-биле таныжары, сонуургап дыңнаары, эдерти чугаалаары;

• уран чурулганың дузазы-биле чугаа сайзырадырының ажыл чорудулгазын чорудары;

• ыры-шоор, хөгжҥм-херекселдериниң дузазы-биле чугаа сайзырадыры;

• кино, мульфильм, шии көрҥлдезиниң соонда чугаа сайзырадыры. Уругларга долгандыр кижилер-биле харылзаа тудуп, хөй чугаалажыр

арганы тургузуп бээри уругларның аас чугаазының сайзырадырының дээштиг аргазы. Эрте назынындан улгаткыже чедир шын харылзажып билиринге өөредип каары дээрге ниитилелге кижиниң бҥгҥ назынында бодун алдынып билирин хевирлеп каары, бот-хуунуң ажыл-агыйын, алдар-адын чедиишкинниг тудуп шыдаарының магадылалын тургузуп бээр.

Кижилер-биле харылзаа тудары дээрге:

• кижилер аразынга бот-боттарынга хамаарылгазын илередириниң аргазы;

• медээ солчулгазының аргазы (медээни, ажыл-чорудулганы, ажылдың тҥңнелдерин, арга-дуржулганы солчур арга);

• ниитилелдиң дҥрҥмнерин шиңгээдип алганының аргаларын болгаш байдалдарын дамчыдар арга;

• улус аразынга удур-дедир медээ солчуп, ук медээге хамаарыштыр бодунуң туружун тудар арга;

• сагыш човаашкын азы хҥндҥткелдиң ңзузу-биле кижилерниң бот боттарынга хамаарылгазын илередириниң аргазы.

Бичии назынның уругларын эш-өөрҥ, өске кижилер-биле харылзаа тудуп өөредири өөредилге, кижизидилге ажылында нарын болгаш берге айтырыгларның бирээзи. Чугаа чаш уругнуң бодунуң төрҥмелинден аажы-чаңы болбас болганда, ооң кандыг байдалга өзҥп орарын хайгаараар, херек апарганда, эдип-чазаар. «Кижи хҥн бҥрҥде янзы-бҥрҥ таныыр болгаш танывазы кижилер-биле ужуражып, мендилежип, билбес чҥвезин айтырып, айтып берип, чамдыктарынга арга-сҥме кадып азы олардан сҥме ап, байырлажып, четтиргениниилередип, чалап, уткуп дээш оон-даа өске амыдыралчы харылзааларны олар-биле тудуп чоруур. Кижилер-биле чугаалажып тура, оларның кижизиттингени, аажы-чаңы, сеткилиниң улуу

12

азы бичези, хҥндҥлээчели, ниитизи-биле, кижини тус нацияның, культураның азы социал бөлҥктҥң, ажыл-мергежилдиң төлээзи болдуруп турар мөзҥ-шынар илереп кээр» [9, ар 204]. Кижиниң чугаазының сайзыралы ниитилел амыдыралының бҥгҥ адырларынга ажыглаттынып чоруурун чугулага алыр.

Улуг улустуң чугаазы уругларның аас чугаазының сайзыралынга салдары улуг, ынчангаш кижизидикчи башкылар болгаш ада-ие аразынга сырый харылзааны тудары чугула.

Башкының ҥлегер-чижээ кол болганда, ооң чугаазы чарт, тода, билдингир, баштак аянныг, овур-хевирлиг, дылдың лексика, фонетика, грамматика талазы-биле шын нормаларынга дҥгжҥп турар боору билдингир. Башкының чугаазынга хамаарыштыр кол-ла негелде уругларның хар-назыныга дҥҥштҥр чугааны чедингир, чөптҥг (эмин эрттир эртем дылын ажыглавайн), бөдҥҥн, болдурары болур.

Уругларның аас чугаазын байлакшыдарынга, сагыш-сеткил культуразын бедидеринге, иштики делегейин байыдарынга чечен чогаалдың, ыры-хөгжҥмнҥң, театр уран чҥҥлҥнҥң хевирлери кончуг улуг салдарлыг. Ылаңгыя чечен чогаал уругларга төрээн дылының байлаан, чаражын, онзагайын таныштырар, байлакшыдар.

Көргҥзҥглҥг методтар:

• херек кырында хайгаараары (харылзажып тура, чугааның сайзыралының деңнелин хайгаараары);

• кыдыындан хайгаараары (чҥвелерни, чуруктарны, ойнаарактарны хайгаарап көөрҥ).

II.5. Назы-харынга дүүштүр уругларның аас чугаазын сайзырадыр ажыл-чорудулга

1. Хостуг чугаалажып өөредириниң ажыл-чорудулгазы болгаш ужур-утказы.

Башкы, ада-ие, эш-өөр болгаш өске-даа улус-биле аразында хостуг чугаа кылыры уругларга өөредиглиг салдарлыг.

Бичии бөлҥктҥң уругларынга ужур-утказы:

• херек кырында көргҥзҥп, ойнап, өттҥнҥп тура хостуг чугаалажырын сайзырадыр;

• янзы-бҥрҥ хевирниң даалгаларын кҥҥсеттирип тура, улуг улус

болгаш эш-өөрҥ-биле хостуг чугаалажырынга таарымчалыг байдалды тургузуп бээр;

• уругнуң чугаалажырынга сонуургалын деткип, тургустунуп келген байдалдарга дҥҥштҥр бичии уругга чугаалажыр арганы бээр;

• ҥе-чергези-биле көрген, билир медээлериниң дугайында чугаалажыр сонуургалын деткиир;

• долгандыр турар хҥрээлел-биле таныжып ап, аңаа хамаарылгазын илередиринге таарымчалыг чугааны тургузар байдалды бээр.

Ортумак бөлҥктҥң уругларынга:

• болган таварылгага, көрген, дыңнаан медээге хамаарыштыр

13

бодалдарын илередип, улуг улус-биле чугаалажырынга таарымчалыг байдалды тургузуп бээр;

• ниити оюннарга киржип, ҥе-чергези-биле аразында сҥмележип, бөлҥглежип ойнаар арганы тургузар;

• сонуургак болурун сайзырадыр;

• долгандыр турар хҥрээлел-биле таныжарынга таарымчалыг чугааны тургузар байдалды бээр;

• бодунуң туружун илередип, ҥе-чергези-биле аңгы-аңгы темалыг чугаага киржип болур арга-биле таныштырар.

Улуг бөлҥк уругларынга:

• чугааны харылзажырының чепсээ болдуруп, аас чугааның сайзыраарынга таарымчалыг байдал тургузуп уламчылаар;

• уругну долгандыр турар хҥрээлелдиң онзагайы-биле таныштырар;

• эштери, кижизидикчи башкызы-биле сонуургаан темазынга хамаарыштыр бодалдарын ҥлежип, медээниң ҥнген дөзҥн илередир дээн кҥзелин деткиир;

• маргылдаалыг айтырыгларны шиитпирлежиринге база чөрҥлдээлиг байдалды сөс дузазы-биле чавырар арга-шинээн хевирлээр.

Школа баар белеткел бөлҥҥнҥң уругларынга:

• эш-өөрҥнге сонуургалын деткижеринге байдал тургузар;

• оюн азы кичээл ҥезинде уруглар аразынга диалог чугаа чорудуп демнежип өөрениринге идиг бээр;

• сөстҥң утказын шиңгээдип алырынга, дыңнап турары сөстерни, ҥннерни аяннаштыр адап чугаалаарынга сонуургалды улгаттырып, деткиир;

• чугааның ужур-утказын билип алырын сайзырадыр;

• уругларны «ҥн», «сөс», «домак» деп терминнер-биле таныштырар.

2. Аас чугаага сөстерниң (чугааның лексиктиг, грамматиктиг тургузуу болгаш шын адаарынының нормалары; харылзаалыг, диалог, монолог чугааны тургузары) шын ажыглалын чедип алырын сайзырадыры.

Бичии бөлҥктҥң уругларынга:

• долгандыр болуп турар болуушкуннарга, чҥвелерге хамаарышкан

чугааны уругнуңбилип алырын сайзырадыр, идепкейлиг сөс курлавырын байыдар;

• башкының дилээ-биле чҥвелерни тып, өңҥн, хемчээлинтодарадырын сайзырадыр;

• ажык болгаш ажык эвес ҥннерни шын адап, чараш, өткҥт чугаалап өөрениринчедип алыр;

• дылдың ҥннерин тода, өткҥт, шын артикуляциялыг адаарынга, шын тынып, дыңнапбилиринге чаңчыктырар;

• чугаа ҥезинде ҥнҥнҥң бедик, чавыс болурун таарыштырып алырын өөредир;

• бөдҥҥн болгаш элээн нарын айтырыгларга харыы тып өөрениринге

14

чаңчыктырар;

• бодунуң эки туразы-биле азы башкының дилээ-биле чурукту, чаа ойнаарактытаныштырарын, бодунуң кылып турар ажыл-чорудулга дугайында чугаалаарын деткиири;

• оюннар, көргҥзҥглер, инсценировкалар ҥезинде нарын эвес чугааны катаптаарынулуг эвес хемчээлдиг чечен чугааларны дыңнап өөренирин хевирлээр.

Ортумак назынның уругларынга:

• чуруктарда чҥвелерниң аттарын, шынарын, бҥдҥжҥн ниити ат-биле илередип турарсөстерни, удурланышкак утказын илереткен сөстерни (антонимнерни) тыварынга, чурукка, чугаага даянып таныштырар;

• сөстер адаарынга киржилгелиг органнарны билип алырынга байдал таарымчалыгбайдал тургузар;

• ҥннҥ дыңнап өөренирин өөредир (ниити адап турарындан тодарадыр ҥннҥ дыңнапбилири);

• дылдың ҥннерин тода, өткҥт, шын артикуляциялыг адаар, ажык болгаш ажык эвесҥннерни тода, өткҥт, шын адап чаңчыктырар;

• сөстҥң кезектеринге ударениени шын салырын, сөзҥглелге логиктиг шынударениени, ҥн доктаашкынын кылырын, херек өйде бедик азы чавыс адап өөренирин сайзырадыр;

• сөстерни чугааның аянынга өскертирин (санга, арынга, падежке) билип алырынөөредир;

• боду сөстерни шын тургузуп өөренип ап турарын деткиир;

• чҥвелерниң болгаш болуушкуннарның аразында харылзааныилередип, бөдҥҥндомактар тургузуп өөренирин сайзырадыр.

Улуг бөлҥктҥң уругларынга:

• сөстҥң утказынче кичээнгей салырын, аас чугаазын синоним,

антоним, хөй уткалыгсөстер-биле байыдарын, чугаазынга деңнелгелерни, диригжидилгелерни;

• эпитеттерни идепкейлиг ажыглаарын өөредир;

• интонация дузазы-биле домактың төнчҥзҥн шын, аянныг чугаалаарын деткип,өөредир;

• ҥннер адаарынга чугаа органнарының сула шимчээшкиннерин кылып, шын адап,өөренирин чаңчыктырар;

• ҥннерни шын адаарын сөстер оюнунга ажыглап, дҥрген чугаа чугаалаарынга,шҥлҥктер доктаадып өөрениринге катаптап өөредир;

• ҥннерни тода адаарынга, темпизин, бедик, чавызының өй-чижээн, ҥн доктаашкынын таарыштырып билиринге өөредир;

• нарын сөстерни өөрениринге деткимче көргҥзер;

• кылыг сөстериниң, чҥве аттарының, демдек аттарының тургустунуп турарын,чугаага ажыглаарын өөредир;

• аңгы-аңгы хевирниң домактарны боду тургузуп өөренирин чедип алынын деткиир;

• улуг кижиниң айтып бергени-биле азы бот идепкейи-биле чугаа

15

чорударындеткиир;

• тоолдуң, чуруктуң утказын, бодунуң арга-дуржулгазынга даянган хайгааралдыдамчыдып өөренирин деткиири, сайзырадыр.

Школа баар белеткел бөлҥҥнҥң уруглары:

• ажыл-агыйжы, бойдус болгаш ниитилел амыдыралынга хамаарыштыр сөскурлавырын байыдарын уламчылаар;

• сөстҥң утказынга соонургалын деткиир;

• аас чугаазының утказын, сорулгазын илередиринге чугаа кезектерин ажыглаптөрээн дылда ҥннерниң шын адалгазын чедип алыр;

• чугааның техниказын, сөстерни, сөстер каттыжыышкыннарын шиңгээдипалырынга эки дикциялыг болурун чедир ажылдаарын деткиир;

• «Ө”, “Ҥ”, “Ң” кирген сөстерниң шын адалгазын чедип алыр;

• эки дикцияны шҥлҥк, дҥрген чугаа чугаалап тургаш чедип алырын сайзырадыры;

• мергежил сөстериниң тыптып келгенин сонуургап турарын деткиир (чылгы+чы,чурук+чу);

• бөдҥҥн домактарны тургузарын деткип, нарын домактар тургузуп өөрениринге,аас чугаазынга ажыглап өөрениринге дуза көргҥзер;

• кижизидикчи башкы, эш-өөрҥ, танывазы улуг, биче кижилер-биле диалогтургузуп, эвилең-ээлдек, чөптҥг чугаалажырын улам сайзырадыр;

• литературлуг сөзҥглелдерни тода, билдингир эдерти чугаалаарын, сюжеттигоюннарга шиижидип ойнаарын сайзырадыр;

• чуруктуң утказынга дҥҥштҥр чугаалаарын, ниити чуруктарга таарыштыр чеченчугаа тургузуп өөренирин улам сайзырадып, чедип алыр;

• чечен чугааның планын чугааның ужур-утказын өскертпейн дамчыдыпчугаалаар араг-дуржулгазын сайзырадыр, быжыглаар;

• бодунуң ниити хайгааралынга ҥндезилээн чечен чугааны тургузуп өөренирин сайзырадыр;

• бердинген темага кыска тоолдарны чогаадып өөрениринсайзырадыр, деткиир.

3. Чечен чогаал шиңгээттирери Бичии бөлҥктҥң уругларынга:

• программада  сҥмелээн  чечен  чугааларны  катап-катап  номчуп

бээр;

• уран номчулганы ойнаарактар, чуруктар, кукла театрының киржикчилерин оюнтоглаазы болгаш өске-даа көргҥзҥг материалдарын ажыглап тургаш, дыңнап өөредири база кандыг-даа көргҥзҥг матералдары чокка номчуп бээр;

• улуг эвес шҥлҥк чогаалдарын оюннар дузазы-биле номчуп таныштырар;

• сюжеттиг чуруктардан таныыры чҥвелерни тып, адаарын деткиир,башкыныңдилээ-биле бөдҥҥн айтырыгларга харыы бээрин чедип алыры: “Бо кымыл?”, “Чҥнҥ кылып тур?”;

• номну боду ажып, сонуургап турар уругларны кичээнгейге ап, деткиир;

16

• уругларга  сөстҥ  төндҥр  адаар  арганы  бээр,  башкы  номчулга

кылырга,

таныырысөстери таваржы бээрге, кады адап олурар байдалды тургузуп бээр;

• уругларның ынак, таныыры чечен чугааларын катап номчуп бээр;

• чаа тоолдарны, чечен чугааларны, шҥлҥктерни, дыңнап ора, чогаалдаболуушкуннуң хөгжҥлдезиниң сайзыралын билип орар, маадырлар-биле кады хөлзеп, дҥймеп, сагыш аарып чоруурун кижизидер, Чогаалда маадырларның кылдыныгларын, ооң тҥңнелдери кандыг болурун тайылбырлап бээр;

• уруглар-биле өй-өйлеп чуруктарлыг номнарны көөрҥ, оларны тода,сонуурганчыгкылдыр уругларга чугаалап бээри, чугаалаан чҥҥлҥнҥң утказын уруглардан катап дыңнаар.

Ортумак назынның уруглары:

• уругларга тоолдарны, чечен чугааларны, шҥлҥктерни кичээнгейлигдыңнаарын уламчылаар;

• дыңнаан тоолунга, чечен чугаазынга, маадырларынга хамаарыштырбилип алганчҥҥлҥн уругларның шиңгээдиринге дузалаар;

• уругнуң дилээ-биле тоолдан, чечен чугаадан, шҥлҥктен ҥзҥндҥнҥ номчуп бээр,дыңнаан чогаалынга бодунуң хамаарылгазы илереп келгиже дуза кадар.

Улуг назынның уруглары:

• чечен чогаалга сонургалын оттурарын улаштыр сайзырадыр;

• тоолдарны, чечен чугааларны, шҥлҥктерни кичээнгейлиг болгаш сонуургалдыг дыңнарын өөредир;

• аңгы-аңгы тускай аргаларның, методтарның дузазы-биле номчулгагасонуургалды улам ханыладып чаңчыктырар;

• уран чечен чогаалдарны сагыш-сеткилиниң хҥлээп алыышкыны-билехҥлээпөөренирин хевирлээр;

• чогаал маадырының ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр бодунуңхамаарылгазынилередип чугаалаарын идепкейжидер;

• чогаалда маадырларның чажыт аажы-чаңын илередиринге дуза

кадар.

Школага белеткел бөлҥҥнҥң уруглары:

• чечен чугаага сонуургалын бедидерин улаштыр сайзырадыр;

• чогаалда чуруктарны көрҥп, номчувааны эгени номчуп бээр дилээндеткиири,номда чуруктарны болгаш каастап кылганын сонуургаанын деткиир;

• чогаал маадырларынга хамаарыштыр энерел сеткилди, кады өөрҥп,кудараарбайдалды кижизидер, таарышкан маадырының аажы-чаңын өттҥнҥп өөрениринге таарымчалыг байдалды тургузуп бээр;

• номчаан чогаалының каттырынчыг сюжеттерин ажыглап, баштак аажы-чаңга кижизидер;

• чугааны аянныг, тода кҥҥседирин чедип алыр, шҥлҥктҥ аянныг

17

номчуур,шиижидип ойнаарын (шын сеткил-биле сагыш-хөлзээшкинниг, тускай интонациялыг, арын-баштың, холдарның шимчээшкиннерин көргҥзҥп, чечен чогаалдың сөстерин ажыглап кҥҥседир) өөредир;

• чогаал жанрының хевирлерин:тоол, чечен чугаа, шҥлҥктерни ылгапөөренирингедуза кадар.

4. Үннү шын адап өөренириниң ажылдарын чорудары Улуг бөлҥк уругларынга:

• бичии уругларның ажыл-чорудулгазынга дҥҥштҥр шын чугаазын хевирлээр;

• сөстҥ адап турда, ҥн тургузуунда кандыг өскерилгелер барын сайгарып чугаалажырынга уругларны белеткээр (тыва дылда өк-биле адаар сөстер, узадыр адаттынар ажык ҥннер...);

• тыва дылда ҥннерни («ажык», «ажык эвес», «дҥлей, ыыткыр», “өк-биле адаар”)адаарының онзагайын илередиринге ажыл-чорудулганың янзы-бҥрҥ хевирлерин ажыглап өөредир;

• ук ҥннерни бижикке илередириниң аргаларын уругларга (чижээ, ажык ҥннер кызыл өңнҥг, ажык эвес ҥннер – көк өңнҥг дээн хевирлиг) таныштырар;

• ажык болгаш ажык эвес ҥннерниң ҥжҥктери-биле таныштырар.

Школа баар белеткел бөлҥҥ:

• домак дугайында оюннар ажыглап таныштырар;

• домак тургузарынга аас-биле мергежилгелер кылдырар;

• слогтардан сөстер тургузуп өөредир;

• нарын сөстерни кезектерге чардырып өөредир;

• бөдҥҥн сөстерде ҥннерниң чыскаалын илередип тыварынга дуза көргҥзер.

18

Программаның күүселдезинге сүмелеп турар өөредилге-методиктиг хандырылга

1. Алдын-оол А.Х., Назытпай Г.Т. Школа назыны четпээн уругларның чугаа сайзырадырының программазы. - Кызыл, 2008.

2. Веракса Н.Е., Веракса А.Н. Познавательное развитие в дошкольном

детстве: учебное пособие. - М., 2012.

3. Дамба Н.Ч., Саая Л.С., Ооржак Э.К. Школа назыны четпээн уругларның тыва (төрээн) чугаа сайзырадырының программазы. - Кызыл,

2010.

4. Дамба Н.Ч. Улустуң аас чогаалының чамдык хевирлери-биле ажылдаарынга методиктиг сҥмелер. - Кызыл, 2011.

5. Дамчай О.М. Уйнук-оол Е.С. Культура традиционной тувинской семьи. - Кызыл, 2014.

6.Ермолова Л.И. Игры, занятия и упражнения математического содержания. - Иркутск, 2000.

7. Матпаадыр. Уругларга аас чогаалы. Тургузукчулары С.М. Орус-оол, Р.С.Чакар. -Кызыл, 2010.

8. Монгуш К.Ш. Бойдус ҥжҥглели. - Кызыл, 2014.

9. Монгуш Б.М. Номчулга ному. – Кызыл, 2015 ч.
10. Рамазанова М.А. Кҥскежик (орус дылдан Монгуш К-Л, А Шоюн

очулдурган). - Кызыл, 1992.

11. Самбуу И.У. Тувинские народные игры. - Кызыл, 1978.

12. Саая Л.С., Ооржак Н.О., Сат М.К. Ортумак бөлҥкке төрээн (тыва) чугаа сайзырадылгазы-биле ажыл. - Кызыл, 2011.

13. Сувакпит О.Ө., Кара-Кҥске Ч.К., Монгуш Б.М. Тыва уруглар ясли-садтарынга номчулга ному- Кызыл, 2001.

14. Уруглар садынга өөредилге болгаш кижизидилге программазы. Тургузукчулары К.-К.К.Чооду, Ч.М.Доржу, З.Ш.Соян, Б.М.Монгуш, А.Х.Алдын-оол. – Кызыл, 1986, 182 ар.

15. Тыва  улустуң  тоолдары.  Тургузукчузу С.М.  Орус-оол.  -  Кызыл,

2012.

16. Тыва улустуң тывызыктары. Тургузукчузу А.Т. Дугаржап. - Кызыл,

2011.

17. Тыва уруглар ясли-садтарынга номчулга ному. Тургузукчулары О.Ө.Сувакпит, Б.М.Монгуш, Ч.К.Кара-Кҥске. – Кызыл, 2001, 279 ар.

18. Школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге тыва чугаа сайзырадылгазының программазы. – Кызыл, 2010 ч.

19

20

ЧИЖЕК КАЛЕНДАРЬ-ТЕМАТИКТИГ ПЛАННААШКЫН

1-ги бичии бөлүк (2-3 харлыглар) Тема: «Мээң өг-бүлем»

Сорулгазы: 2-3 харлыг уругларның ниити сайзыралының болгаш чугаазының сайзыралынга дҥҥштҥр өг-бҥле темазынга хамаарышкан тыва сөстер-биле уругларны таныштырары база аас чугаазынга ажыглап өөредири, медерелдии-биле сактып алырынга таарымчалыг байдалдарны тургузары. Уругларга чоок төрелдерин танып, оларның чүнү канчап турарын, санын тодарадып, чурттап турар черин билиринге база чҥвелер аттарын шын адаарынга өөредири. Тоолдарны дыңнап билир, үлегер домактарның утказын билип, сайзыралынга дҥҥштҥр чугаалап өөренирин сайзырадыры.

25

2-ги бичии бөлүк (3-4 харлыглар) Тема: «Төрелдерим ажыл-ижи»

Сорулгазы: уругларның чоок кижилериң ниити болгаш хуу аттарын адап, айтып билир, улуг-бичии кижилер аразында хҥндҥткел ѐузузун сагып билиринге даянып, тыва улустуң чаңчылчаан ажыл-ижинге хамаарышкан чаа сөстерни шын адап, утказын билип, аас чугаазынга ажыглап өөрениринге, сөс курлавырын байыдарынга таарымчалыг байдалдарны тургузуп бээри. “Малчын, чылгычы, кадарчы, саанчы, хойжу...” деп сөстерниң уткаларын билип турар болгаш янзы-бҥрҥ оюннар ҥезинде сөстерини ажыглап, сактып ап, шын адап турарын чедип алыр.

Дидактиктиг мергежилгелер дузазы-биле чечен чугааларны дыңнап, эдерти чугаалаар, шээжи-биле доктаадыр арга-шинээн сайзырадыр. Тыва улустуң аас чогаалынын дузазы-биле чоннуң сагылгаларын сайзыралының аайы-биле шиңээдирин кижизидер.

өөреникчи

Ортумак бөлүк (4-5 харлыглар)Тема: «Мээң чурттап турар черим»

Сорулгазы: уругнуӊ бодунуң чурттап турар чериниң тус-тус онзагайы-биле таныжарынга, оларның ужур-утказын билип, тайылбырлап өөрениринге таарымчалыг бапйдаплдарны тургузуп бээри.Бодунуң ат-сывын, фамилиязын, адазының адын долузу-биле адап, бажыңының адрезин ыяк билир кылдыр өөредири. Тараа, кат-чимис болгаш өске-даа культураларның ажык-дузазын билип алырын чугаалап бээр, ҥнезин оюннар, чуруктар болгаш өске-даа ажыл-чорудулга дузазы-биле билиндирери.Уругларны бичиизинден тура ажыл-ишчи, эрес-кежээ, кҥш-ажылды ҥнелеп билиринге өөредир болгаш кижизидер.