Консультация "Тоолдарнын уругларга ужур-дузазы"
консультация (средняя группа)

Чаа-Хол кожууннун Чаа-Хол суурда «Чодураа» уруглар сады

ада-иеге

II-ги бичии болуктун кижизидикчи башкызы Шоюнчап А.С.

Чаа-Хол

1.  «Рукавичка» деп тоолду уруглар ойнап коргузер.
2. Консультация «Тоолдарнын уругларга ужур-дузазы». Шоюнчап А.С.

Тоол дээрге ниитилел амыдыралында, кижилернин амыдыралында, аажы-чанында чуулдерни фантастиканын хой янзы аргаларын ажыглап коргускен тоожуушкун хевирлиг жанр болур.

Утка-тургузуунун аайы-биле тоолдарны 4 болукке чарар:

1. дириг амытаннар дугайында
2. хуулгаазын тоолдар
3. анаа тоолдар
4. эпос маадырлыг тоолдар

1. Дириг амытаннар дугайында тоолдар. (Сказки о животных). Кол

маадырлары дириг амытаннар болур. Дириг амытаннар дугайында тоолдарга кижилернин аажы-чанында четпес талаларын коргузер. Дириг амытаннар дугайында тоолдарга кол ажыглаар уран чурумалдыг арга аллегория (ойзу чуруп коргузери).

Дириг амытаннар дугайында тоолдар «Койгунак», «Куске биле чаан», «Репка». «Колобок», «Теремок» дээш оон-даа оске тоолдар хамааржыр. Колдуунда бо тоолдарда амытаннарнын хевир-дурзузун (признаки) коргускен. Чижээ: дилги-кажар, адыг-куштуг, кот-умный, заяц-боязливый дээш оон-даа оске. Уругларнын чугаазы боттарынын чугааланыры ышкаш болуп турар. Чижээ ам чаа уругларнын коргускени «Рукавичкада» «Я зайчик-побегайчик», «Я мышка норушка».

2. Аас чогаалында хуулгаазын тоолдар (волшебные сказки) база

онзагай черни ээлеп турар. Хуулгаазын тоолдарга болуушкуннар 3 катап катаптаар. Хуулгаазын тоолдарны утка-тургузуунун аайы-биле 3 болукке чарар:

1. Кол маадыр бойдустун куштеринге удур демисежир. Бойдустун

куштери-хуулгаазын дириг амытаннар. Чижээ: Чылбыга, Шулбус, Амырга-Моос, Мангыс, Змей-Горыныч, Леший, Кикимора дээш оон-даа оске.

2. Ядыы чоннун байларга удур демиселин коргускен тоолдар хамааржыр.

Чижээ: «Оскус-оол биле алдын дангына» дээш оон-даа оске.

3. Ооредиг суртаал уткалыг тоолдар. Кижилернин аажы-чанында четпес

талаларын коргускен тоолдар болур. Чижээ: «Ирей кадай болгаш алдын кушкаш», «Оскус-оол биле Дилгижек-оол».

        Хуулгаазын тоолдарга хуулгаазын чуулдер кол черни ээлээр. Чижээ: чугурук идиктер, чылан отпес шыргай арыг, дээрде шаштыккан демир хая, хуулгаазын чускук, хуулгаазын дулгуур, хуулгаазын шкатулка, хуулгаазын палочка дээш оон-даа оске чуулдер болур.

3. Улустун тоолдарында эн нарын тургузуглуг, улуг хемчээлдиг, хой

болуушкуннарны коргускен тоолдар болза маадырлыг тоолдар болур. Колдуу ол тыва маадырлыг тоолдар болур. Тыва маадырлыг тоолдарны-маадырлыг эпос деп база адап турар. Утка-тургузуунун аайы-биле 3 болукке чарар:

1. Кол маадыр алдын дангына тывар дээш аал-оранындан унгеш, янзы

буру бергелерни эртип маадырлыг чоруктар кылыр тоолдар хамааржыр.

Чижээ: «Бокту-Кириш, Бора-Шээлей», «Танаа-Херел».

2. Кол маадыр ийи ангы демиселге киржир тоолдар хамааржыр.

а) алдын дангына дээш демисел

б) аал чуртче халдаан дайзыннарга удур демисел

в) кол маадыр эжелекчи дайзыннарга удур демиселин коргускен тоолдар

хамааржыр. Чижээ: Кангывай-Мерген».

 Маадырлыг тоолдарнын аттары кол маадырнын ады-биле азы адазынын ады-биле адаттынган болур. Маадырлыг тоолдарга улустун ырлары, улегер домактар хой таваржыр. Эпостун маадырлары эрес-дидим эр кижилер, ынчалза-даа кол маадыр херээжен кижи кылдыр коргустунген чангыс тоол «Бокту-Кириш, Бора-Шээлей». Маадырлыг тоолдарнын дылы аажок чечен деннелгелер, диригжидилге, гипербола хойу-биле ажыглаттынар.

4. Анаа азы кара тоолдар.

Анаа тоолдарнын утка-тургузуу, чечен-мерген талалары оске болуктернин тоолдарындан ылгалдыг. Оларда колдуунда ядыы кижилернин амыдыралында болуушкуннар, байлар биле ядыыларнын, дарлакчылар биле дарлатканнарнын аразында харылзаалар илереттинген болгулаар.

        Тоол маадырларынын кижизиг бот-шынарларын, эр чолу, эр ёзунун сагыглары база кирген:

1. Тоолдарда эр кижинин шынчы будуштуу, оннук-тала болганда, эжинге

кажан-даа оскерилбези.

2. Эр кижинин чангыс состуу.
3. Эр кижинин толептии, хундулээчели (огбелерин, ада-иезин

хундулээри).

4. Эр кижинин ат-алдары, арын-нууру, ёзу-толептии (моорейлерге эн

шынчызы, биче сеткилдии).

5. Эр кижини эрсиг будужу-улусчу чанчылдарны сагып билиринде, ада

чуртунга ынаа.

        Эр кижинин дугайында дыка хой сагыгларны тоолдарда коргузуп турар.

        Улустун аас чогаалынын улуг хевири –тоолдар дамчыштыр уругларнын мозу-шынарын кижизидер, делегей коруушкунун делгемчидер.

        Тоол бурузу ооредиглиг утка-шынарлыг, кижизидикчи улуг рольдуг.

        Тоолдар бисти эвилен-ээлдек чорукка, куш-ажылга ооредип турар. Дириг амытаннар дугайында тоолдарда кижини бойдус-биле харылзаазын коргузуп турар.

Хуулгаазын тоолдар кижинин чараш кузелдерин хуулгаазын чуулдер-биле чоокшуладып турар.

Анаа тоолдарда келир уеже бузурелин, сузуглелин синниктирген.

        Ынчангаш тоол болза ооредиглиг, кижизидикчи улуг рольду ойнап турар болуп турар.