Кичээл «Тыва хептин онзагай хевирлери»
план-конспект занятия (младшая группа)

Тыва Республиканын Барыын-Хемчик кожуунун Кызыл-Мажалык суурунун

«Чечек» аттыг муниципалдыг автономнуг школа назыны четпээн уруглар сады

Ажык кичээл бичи болуктун уругларынга

темазы: «Тыва хептин онзагай хевирлери»

Кижизидикчи башкы:

Монге Чаймаа Кожайовна,

бирги категориянын башкызы

Кызыл-Мажалык суур, 2020 чыл

Кичээл «Тыва хептин онзагай хевирлери»

Сорулгазы: Тыва хеп – тыва кижинин чоргааралы, оон шаанда сезон аайы-биле даарап, кедип чораанынын онзагай хевирлери-биле таныштырар.

Дерилгези: Тыва хептин онзагай хевирлеринге чуруктар, улегер домактар:

1) Эки аданын оглу сергек, эки иенин кызы шевер

2)Уран кыс ширтек сырыыр, ус оол монгун шуткуур.

3) Уран кыс ужукка ораашпас.

Делгелгеде: Тыва бортернин, тоннарнын кадыг идиктернин дерилгези, хорагайлар.

Словарлыг ажыл: билдинмес состерни бижиткеш, утказын тайылбырлап бээр.

Хорагайлар, чалама, дошка, маак, чалаа, тайжы.

 I Организастыг кезээ

Башкынын беседазы:

Уруглар, шаандан тура тыва чоннун кедип чораан хептеринин янзы-буру хевирлери-биле оон, кажан, каяа кедерин билип таныжар бис.Тыва тоннарнын янзы-буру хевирлернинге доктаап, борт,  идик дугайында чугаалажыр бис. Тыва тон дээрге тыва кижинин чылдын дорт эргилдезинде кедип чоруур хеви. Ажыл-иштин, амыдыралынын байдалы-биле кедер тоннарны дараазында болуктерге чарар.

 Презентация.

Таблица (Шыва тон, ховенниг тон, негей тон, хураган кежи, ошку кежинден кылган чолдак тон. Оон  бичи чаштарнын кедип чоруур тону – чучак. Бо тоннарнын чамдыызы силерге билдинмес база бооп болур.

Шыва тон – терен дуктуг хой кежинден кылыр, соок кыжын аът мунуп алгаш, чер чоруурда кедер тон.

Сесирге кежи – семдер хураган кежинден кылган. соокта кедер тон.

Ой тон – чайын кырган хойнун дугу дескиленип унуп келгенде кежинден даараан, ажылдаарынга эптиг тон..

Шээживек – ошку кежинден кылган, хар оъжук  дужерге отпес, даг ору уннерде кадарчылар, анчылар андара кедиптерге сериин чиик тон.

Хураган кежи тон – ак, кара, шокар хураган кежинден туулеп тургаш чыггаш, оннештир даарар. Бо тонну байырлалдарда, найыр-дой уезинде каастанып кедер, даштындан торгу биле додарлап алыр..

Шыва тон – чайын кедер. Мону ситец, сатин постен даарап алыр. Шаанда бай кижилер торгудан даарап кедер, оон кыдыгларын хорагайлар-биле каастаар.

Чучак тон – бичи чаштарнын кедер тону. Ону чаш хураган кештеринден кылыр.

Ховенниг тон – часкы, кучку уеде ажылдаарынга эптиг, чиик, сырып тургаш кылган тон.

Уруглар, улегер домакта чуге «хойлуг кижи каас дээнил?»

-Чуге дээрге тоннарнын хой кезиин, хой хураган кежинден кылган.

II Борттер (Кышкы борт, чайгы борт, довурзак, хаптыга, чинзелиг борт, кыс борт, тумак)

Тывалар шаг-шаандан тура алды кожуун турган . Ынчангаш тыва бортернин  алды талазын алды кожуунга тураскааткан. Ол алды талазынын кырынга алды тайжы алдынналчак, монгуннелчек чувелерден кылдынган болур. Оон каасталгазы хорагайлар. Ол хорагайларда бойдуста челээштин чеди чеди ону шупту турар. Кырында от-козун коргускен кызыл дошка бар. Бойдуста шупту чуве ийи эжеш. Мынчап кээрге борт база ийи ийлиг. Огленмээн оол довурзак борту каастанып кедер. Эр кижинин боргунун артынга ийи кызыл маак турар. Аогленмээн кыс кижинин боргу борбак. Бортун артында чалаа дээр кызыл удазын ахы хендирлер турар. Оон утказы олчейлиг аас-кежикти кузээр, багай чуулдерден камгалаар.

Тывызыкты  тывынарам уруглар?

- Элеп туреп-даа чорааш, эдержип чоруур алышкылар (ийи идик)

III Идиктер.

Кадыг идик – колдуу эр улус кедер, иштинде кидис ук бар. Идиктин бажы думчуктуг. Ол тыва кижинин черинге, бойдузунга хундуткелдиин илереткен.

Хап (чымчак идик) – ажыл-агыйга эптиг, аннаар, хой кадарарда кедер, уктап кедер.

Думчуктуг чымчак идиктер – колдуу херээжен улус кедер.

Бопук – бичи чаштарнын идии.

Кожамыктар

Кызыл-Тайгам кырынайда

 Кышкы хары чаай берди,

Кырган-авам, ынак авам

Кышкы тонум даарап берди

 Хор-ле Тайга кырынайда,

Хортук харын чаай берди,

Кок-ле баштыг кырган-авам

Хоректээжим даарап берди

Музыкалыг пауза.

«Чучак» деп ыры.

V Туннел

Ооренген чуулун катаптаар.