Дыннадыг: "Даштар бистин амыдыралывыста"
статья (подготовительная группа)

Муниципалдыг бюджеттиг школа назыны четпээн ооредилге албан чери Барун-Хемчик кожуннун Кызыл-Мажалык суурнун холушкак хевирнин «Чечек» уруглар сады

Дыннадыг
темазы: «Даштар бистин амыдыралывыста»

Улуг болуктун
кижизидикчи башкызы:

 Хомушку С.А-Б.

Кызыл-Мажалык суур, 2019 ч.

Сорулгазы: 

- тыва кижинин амыдыралында даштарнын ужур -дузазын бичии уругларга чугаалап, даштар бистин тоогувустун бир кезээ деп билиндирер болгаш даштарга сонуургалды оттурар;

 - уругларга даштарнын ужур-дузазын тайбырлап тура, чараш чуулге, чаагай мозу-будушке кижизидер болгаш ооредиир;

- улусчу чанчылдар дугайында эге билиглерни хевирлээр.

        Тыва чурту - тураскаалдыг черлер, ада-огбелеривистин арттырып каан тураскаалдары: оваалар, базырыктар, хаяда чурумалдар, кожээлер-биле байлак онзагай черлернин бирээзи. Ол-ла бугу тураскаалдыг черлер - бистин тоогувус, тыва чоннун эрткен уези.

Ол дугайын эртемден  Зоя Самдан мынчаар бижип турар: Кайы-даа уенин тураскаалдары - кижи торелгетеннин чурттап эрткен тоогузунун херечизи, культуразынын чарылбас кезии, уелерни, салгалдарын тудуштуруп чоруур ужуу-дур.

«Херелденген чашкы үем»    /Демир Уйнук-оол/

Херелденген чашкы шаамың арнын ажып
Ойнап өскен өөрлеримни сактып кээр мен.
Оймак черге честек-каттап, айлап-бестеп.
Хемге эштип, аян-тээлеп чоруур ийик бис.

Амгы ышкаш компьютер, планшетер чок
Анаа-ла хей ора хүнзээр чүве турбаан
Инектерин үдеп «хай» дээн авам соомдан
Идиктерим шала кеткеш ыңай боор мен.

Калбак-ыяштан бооларны чазап кылгаш
Кажааларга чаштып, кедеп, аткылажып
Хемниң чараш даштарын чыып эдектепкеш
Хевис шыкка чада каапкаш ойнаар-даа бис.

Тыва улустун тоогулуг унелиг даштары: 

• Согааш дажы
• Сайзанак даштары
• Ожук дажы
• Кодурер- даш
• Оваа дажы
• Чонар –даш
• Хоюткулар
• Даш кожээ
• Бижиктерлиг,чуруктарлыг даштар

Сайзанак даштары –

уругларнын ойнаар  даштары

Сайзанактаары.

 Ол оюнну даш-биле ойнаар . Ол оюн болза , аал коданнын буруну-биле илередип , ону догерезин хевирлеп , дурзулеп тургаш кылган . Борбак – борбак сай даштары-биле аалдын мал – маганын шуптузун дурзулеп , ак – кара, улуг – биче аайы-биле ангылап турар . Ховар малдарны ( теве , сарлык) салбак даштар-биле дурзулеп кылыр . Ог иштин база

 калбак даштар-биле дерип , шыйып тургаш кылыр. Бо оюнну ойнап тургаш дыл-домаа сайзыраар, шупту чуулдерге ынакшылды, сонуургалды оттурар, эш оорун хундулеп билиринге ооредиир деп бодаар мен.

Ужурлуг даштар:

1) эдилел даштары;
2) төрел бөлүк улустуң даштары;
3) төөгү-тураскаалдыг даштар;
4) чурт-девискээр даштары;
5) ойнаар даштар;
6) көдүрер даштар;
7) суг даштары;
8) каасталга даштары.

Шай согаажынын  дажы: 

Ажыл-агыйга хамааржыр даш.Оон биле тыва шайны хоюду соктаар.Ынчангаш чараш шай хавынга уруп алыр.

Согааш дажын уруг сузу дээр. Кыс кижи согааш дажынга кончуг камныг. Кымга-даа бербес, чүгле уруу өгленгенде, аңаа белек кылдыр бүдүү сөңнеп болур. Согааш дажы тып алырга, аас-кежик деп санаар

Огбелернин угаадыглыг чугаалары:

Согааш дажын - уруг сузуу дээр. Кыс кижи согааш дажынга кончуг камныг болур. Кымга-даа бербес, чүгле уруу өгленгенде, аңаа белек кылдыр бүдүү сөңнеп болур. Согааш дажы тып алырга, аас-кежик деп санаар.

Ойнаар-кыс орнунга уруг деп ойнап чораан

Улегер домактар

Кыс берген черинге олурар,

Даш октаан черинге чыдар

Кавай уруг тургуспас деп тыва улустун чугаазы бар

Даш кажыктавас ада- иезинин малы тоне бээр

Ак даш тутпас авазынын эмии ыжа бээр дээр

Кавай дажы:

        Ол бичии салаа хире болгаш шөйбексимээр болур. Ындыг дашты хем эриинден ап алыр. Уруг-дарыг өзүп, кавай хереглевестей бээрге, ооң иштинге суп каар. Кавай уруг тургуспас деп тыва улустун  чугаазы бадыткалдыг бооп турар.

        Даштар биле таныштырып тургаш оларнын ажыктыын  билиндирип каар болзувуса уругларывыс торээн чуртунга ынаа, чоок улузунга хундуткели кодурлуур деп бодаар мен.

Чонунун культуразын келир уеге артырыпкаар бистин хулээлгевис.