Буклеты для педагогов и родителей при работе в изучении башкирского языка
консультация

(здравствуйте), hау булығыҙ (до свидания), рәхмәт (спасибо), иҫән бул (будь здоров), зинһар өсөн (пожалуйста) и т.д.

4. Отвечать на вопрос «какой?» (по форме, цвету, вкусу, величине, свойству и т.д.)

5. Считать до 10.

6. Называть слова в единственном и множественном числах.

7. Отвечать на вопрос «что делает?» (основные виды движений: стоит, сидит, играет, бежит, прыгает, пишет, читает, говорит, спит, летает и т.д.)

8. Из слов составлять предложения.

9. Из простых предложений составлять маленький рассказ.

Основные фразы. Фекерҙәр

• Сәләм! — Привет!

• Һаумыһығыҙ! — Здравствуйте! (Обычно используется для приветствия старших)

• Һаумы! — Здравствуй!

• Хәйерле иртә! — Доброе утро!

• Хәйерле көн! — Добрый день!

• Хәйерле кис! — Добрый вечер!

• Рәхим итегеҙ! — Добро пожаловать!

• Һау булығыҙ! — До свидания! ; Будьте здоровы!

• Һау бул! — До свидания! ; Будь здоров!

• Яңынан осрашҡанға тиклем! — До новой встречи!

• Иртәгәгә тиклем! — До завтра!

• Иртәгә күрешербеҙ! — Увидимся завтра!

• Тыныс йоҡо! — Спокойной ночи!

• Сәләм тапшырығыҙ! — Передайте привет!

• Рәхмәт! — Спасибо!

• Ғәфү ит! — Извини!

• Ғәфү итегеҙ! — Извините!

• Yпкәләмәгеҙ! — Не обижайтесь!

• Онотмағыҙ! — Не забывайте!

• Иҫән булығыҙ! — Счастливо оставаться!

• Беҙгә тағы ла килегеҙ! — Приезжайте к нам еще раз!

• Һеҙҙе байрам менән ҡотлайым! — Поздравляю Вас с праздником!

• Хәйерле юл! — Счастливого пути!

«Балалар баҡсаhында башҡорт теленə өйрəтеʏ».

«Обучение башкирскому языку в ДОУ».

Ата-әсәләр өсөн кəӊəштәр. 

Рекомендации для родителей.

Обучение башкирскому языку в ДОУ основывается на принципе коммуникативности. Поэтому все методы обучения направлены на изучение башкирского языка, как  средства общения.

Обучение башкирскому языку ставит перед собой следующие задачи:

1. Обогащение словарного запаса.

2. Правильное произношение звуков, свойственных только башкирскому языку.

3. Составление предложений.

4. Развитие связной речи.

5. Ознакомление детей с башкирской литературой и фольклором, культурой башкирского народа (традициями, национальной одеждой, праздниками, декоративно-прикладным искусством и т.д.).

Изучение башкирского языка начинается с запоминания отдельных слов, правильное их произношение и умение использовать их в предложении. Материал объясняется с помощью демонстрационного материала (картин, игрушек, муляжей), наглядных пособий, мимики, жестов и телодвижений.

Как известно, в жизни детей дошкольного возраста главный вид деятельности – игра. Поэтому на занятиях башкирского языка для закрепления знаний и умений используются различные игры (словесные, дидактичекие,

сюжетно-ролевые, подвижные и т.д.) Например, изучая темы «Посуда», «Части тела», «Продукты» целесообразно организовывать сюжетно-ролевые игры «Семья», «Больница», «Магазин».

При изучении темы «Семья» используются пальчиковые игры. Например, «Был бармаҡ…» («Этот пальчик»):

Был бармаҡ – олатай,

Был бармаҡ – өлəсəй,

Был бармаҡ – атай,

Был бармаҡ – әсәй,

Был бармаҡ – мин,

Исемем минеӊ ʏҙем!

На различные темы можно испльзовать дидактические игры: “Если назовешь, отдам», «Что делает?», «Один – много», «Большой-маленький», «Что изменилось?», «Из какой сказки?», «Что лишнее?», «Чего нет?» и т.д.

Подвижные игры: «День – ночь», «Карусель», «Ветер дует», «Покажи-ка мне, дружок».

Например:

Күрhәт әле, үҫкәнем, (покажи-ка мне, дружок,)

Нисек елдәр иҫәләр? (как дует ветер)

Бына шулай, бына шулай, (вот так, вот так)

Шулай елдәр иҫәләр. (вот так дует ветер)

Курhәт әле,үҫкәнем,

Нисек япраҡ ҡойыла? (как листья падают)

Бына шулай, бына шулай,

Шулай япраҡ ҡойыла.

Күрhәт әле, үҫкәнем,

Нисек ҡоштар осалар? (как летают птицы)

Бына шулай, бына шулай,

Шулай ҡоштар осалар!

Технические средства также играют немаловажную роль в изучении башкирского языка. Песни желательно прослушивать на магнитофонной записи. Это развивает у детей эстетический вкус и любовь к природе. Также прослушивая мелодии разных народов, дети учатся узнавать их национальные особенности.

На сегодняшний день есть сборник мультфильмов на стихотворения великого  поэта Г.Тукая. При изучении его творчества просмотр мультфильмов позволяет лучше запоминать содержание произведений и повысить интерес у детей к творчеству поэта.

К концу года у детей должен быть следующий набор знаний, умений и навыков по татарскому языку:

1. Уметь отвечать на вопросы по теме «Знакомство»: Как тебя зовут? Сколько тебе лет? Где ты живешь?

2. Отвечать на вопрос: Кто это? Что это? (среди десяти предметов)

3. Знать вежливые слова: иҫәнмеhегеҙ

Битенә һандал һөртмәгән,

Күҙенә һөрмә тартмаған

Сәғиҙә атты* ҡыҙ кәрәк! -

Исемен ишеткәс тә Сәғиҙә шәп итеп бара ла, ҡаршы рәттәге ике ҡыҙ араһын өҙөп үтә (Ҡул менән беләккә өҙә һуға). Өҙә алһа, ике ҡыҙҙы үҙе алып китә, өҙә алмаһа үҙе ҡала ҡаршы рәттә. 3-4 ҡыҙ ҡалғансы шулай алмашлап уйнайҙар.

"Шалҡан" уйыны.

Бабай түтәлгә шалҡан сәсә. Шалҡандар үҫеп сыға. (Балалар, шалҡан булып, бер-береһенең арҡаһына ҡарап тотоношоп ултыралар. Бабай алда ултыра).

Малай бабайға шалҡан һорарға килә.

— Бабай, шалҡан бир әле?

— Өлгөрмәгән әле, — ти бабай.

Малай өсөнсө тапҡыр килгәс, әйтә:

— Иң ситтәгеһен генә ал, ҡара уны, тамырҙарын ҡуҙғатып ҡуйма!

Малай иң ситтәге "шалҡан"ды тартып алырға уйлай. Балалар, бер-береһенә ныҡ тотоноп, айырылмаҫҡа тырыша. Малай тартып-тартып та ала алмаһа, "шалҡандар", шаулашып, ян-яҡҡа һелкенә.

— Тамырыбыҙҙы ҡуҙғатты, тамырыбыҙҙы ҡуҙғатты!

Бабай малайҙы ҡыуып ебәрә, икенсе малай килә.

Бөтә шалҡандарҙы ла алып бөтөргәнсе уйын дауам итә.

Осто-осто.

Уйынсылар теҙелешеп ултыра йәки баҫып тора. Алып барыусы оса торған һәм осмай торған нәмәләрҙе буташтырып әйтә лә ҡулын күтәрә:

-Осто-осто – торналар осто.

-Осто-осто – тырмалар осто.

-Осто-осто – ҡарғалар осто.

-Осто-осто – арбалар осто.

Башҡалар тик осоусы әйбер әйтелгәндә генә ҡул күтәрергә тейеш. Кем осмай торған әйбер әйтелгәндә ҡулын күтәрә, шул йә алып барыусыны алмаштыра, йә уйындан сығарыла, йә берәй “яза”ға тарттырыла: йырлай, бейей, шиғыр уҡый һ.б.

«Балалар баҡсаhында

башҡорт йолаларына həм уйындарына өйрəтеʏ».

«Обучение башкирским обрядам и играм в ДОУ».

Тәрбиәселәр өсөн кəӊəштәр. 

Рекомендации для воспитателей.

«Ҡояш саҡырыу» йолаһы.

Ямғырҙар оҙаҡҡа һуҙылһа, элек башҡорттар «Ҡояш саҡырыу» йолаһын үткәргәндәр.

Был йола үҙендә шулай уҡ тимер көсөнә ышаныуҙы сағылдыра: тимерҙән эшләнгән һауыт-һаба, ураҡ, салғылар тышҡа сығарылған.

Артабан ҡояшҡа өндәшкәндәр:

Ҡояш апай, ҡалҡ, ҡалҡ!

Һалҡын еҙнәй, кит, кит!

Һимеҙ тәкә һуйырмын,

Майын һиңә бирермен!

"Ямғыр саҡырыу" йолаhы.

Ямғыр яу, яу, яу,

Майлы бутҡа бирермен,

Тәтәй ҡашыҡ бирермен,

Тәтәй ҡашыҡ баҙарҙа,

Майлы бутҡа ҡаҙанда!

Дождик, лей, лей, лей,

Кашу с маслом дам,

Красну ложку дам,

Красна ложка на базаре,

Каша с маслом в казане!

*«майлы бутҡа» («каша с маслом») означает пожелания богатства и изобилия.

«Ер һыҙыу» йолаһы.

«Һабантуй» байрамының әлегә тиклем ҡайһы бер райондарҙа һаҡланып

ҡалған «Ер һыҙыу» тигән йолаһы бар.

Ҡар иреп бөтөп, тәүге үлән күренә башлағас та, ауыл ҡарттары байрам үткәреләсәк урынды һайлар булғандар. Урын шулай түңәрәк менән билдәләлнеп, уртаға таяҡ ҡуйылғас, урынды ат менгән кеше урап сыҡҡан. Урын шулай билдәләнеп, магик көскә эйә була. Ошо рәүешле ҡояш хәрәкәтен хәтерләтеп йыйындарҙа ат сабыу, ярыштырыу нигеҙендә мул уңыш булырына ышаныу ята.

«Ҡарға бутҡаһы» йолаһы.

Тәбиғәтте ололау «Ҡарға бутҡаһы» йолаһында ла асыҡ сығылған.

Яҙ башланып, ҡоштар ҡайта башлағас халыҡ мәжлескә әҙерләнә башлай.

Ҡарға бутҡаһы йолаһында бер яҡтан яңы уянған тәбиғәт менән бәйләнеш булдырыла, икенсе яҡтан тәбиғәттең иң изге йәндәренә махсус мөрәжәғәт итеп, мул уңыш, именлек булыуына теләк әйтәләр:

Эй, ҡарғалар, ҡарғалар,

Ҡаңғылдашып килегеҙ,

Киләһе йыл уңышы өсөн

Доға ҡылып ҡалығыҙ!

Ер әсәне олоҡлауға бәйле йола.

Иң боронғо башҡорт йолаларының береһе – һабантуй йолаһында Ер культы асыҡ сағылған. Был йола Ер әсәне олоҡлауға бәйле. Яҙ етеп, тәбиғәт уяна башлау менән башҡорт халҡы тәбиғәткә сығып һабан туйы үткәрер булған.

Боронғо йола буйынса халыҡ Һабантуй йолаһында Ер әсәгә теләктәр әйтеп, ерҙең мул уңыш биреүен теләгән,

төрлө ярыштар үткәреп, Ер әсәгә ҡорбандар биреп, уның ризалығын яуларға тырышҡан:

«Ер әсә! Беҙҙең ҡорбандарҙы ҡабул ит, ергә уңышлыҡ бир...

Бына ата-бабаларыбыҙҙан ҡалған һабан,

Ләкин уның менән Ер әсәнең күкрәгенә теймәҫбеҙ,

Ер беҙҙең өсөн изге йән эйәһе... ».

«Аҡ тирәк, күк тирәк» уйыны.

Ике рәткә теҙелеп ҡапма-ҡаршы тораһың (алтышармы, һигеҙәрме унда, күпме ҡыҙ бар, шунса). Рәттәр араһында йүгереү өсөн бер 15-20 метр урын ҡалырға тейеш. Теҙелеп бөткәс, бер яҡ рәттән күмәкләп ҡысҡыралар:

— Ҡабыр, ҡабыр, ҡабырсаҡ,

Ат арҡаһы кимерсәк.

Аҡ тирәк, күк тирәк,

Беҙҙән һеҙгә кем кирәк?

Икенсе яҡ рәттән:

— Аҡ тирәк, күк тирәк,

Ҡашаяғын йыумаған,

Түләкте Асылыкүл аҫтынан яр ситенә сығарып ташлатҡан. Заятүләк күл ситендә ҡайғырып, ҡайҙа барырын белмәй торғанда, аҡ һаҡаллы ҡарт килеп:

– Эй, улым! Бер ҙә ҡайғырма! Балҡантауға бар! Хоҙай Балҡан тауын һинең өсөн яратҡан,– тигән.

Һыуһылыу, Заятүләккә ҡарап:

– Эй, йәнем, тау башына менеп етмәй тороп, бер ҙә артыңа әйләнеп ҡарама! Ҡараһаң, бергә эйәреп килә торған мал-тыуарҙы харап итерһең,– тип әйткән.

Түләк атына менеп, Һыуһылыу әйткәнсә, артына әйләнеп ҡарамай, тауға ҡарап йүнәлгән. Балҡантауға етер саҡта, күңеленә ҡурҡыу төшөп, тауыш сыҡҡан яҡҡа әйләнеп ҡарай. Күл төбөнән бик күп мал сығыуын күргән ул. Әммә Заятүләк әйләнеп ҡарағас та, ҡурҡышып, Асылыкүлгә кире сумғандар. Ҡалғандары бик аҙ ҡалған.

Бына шул ваҡыттан бирле Сәрмәсән һәм Дим йылғалары буйындағы малдарҙы Һыуһылыуҙың артынан сыҡҡан һыу йылҡыһы, тиҙәр.

Ҡалған малдары менән улар Балҡантауға барып ғүмер итә башлағандар.

«Балалар баҡсаhында башҡорт телен өйрəтеʏҙə легендалар ҡулланыу».

«Использование легенд в обучении башкирскому языку в ДОУ».

Ата-әсәләр həм тәрбиәселәр өсөн кəӊəштәр. 

Рекомендации для родителей и педагогов.

Ағиҙел.

Ҡарт Уралдың Ағиҙел исемле ҡыҙы булған. Тирә-яҡта даны таралған Шәкенең күҙе төшкән уға. Үҙе лә бик сибәр, ти, егет. Әммә бәғере ҡаты булған. Йөрәге урынында таш икән. Шуға ла Ағиҙел уны ятһынған.

— Барыбер мин теләгәнсә буласаҡ, — тигән егет һәм Ағиҙелде урлап, үҙ ауылына ҡарай сапҡан.

Ҡыҙ аттан ысҡынып төшөп ҡасҡас, Шәке уның юлына арҡыры ҡарсығаһын осора.

— Атай, ҡотҡар мине, зинһар, — тип ялына Ағиҙел.

— Береһе лә һиңә ярҙам итмәйәсәк. — тигән дә Шәке Ағиҙелде ҡамсылаған.

Ҡарт Урал бик асыуланған һәм Ағиҙелде йылғаға әүерелдергән, ти. Ул матур, саф һыулы йылға булып ағып киткән. Ҡарсыға төшкән урында тау ҡалҡа. Уны Ҡоштау (Ҡуштау) тип атайҙар. Шәке, асырғанып, күкрәгенән йөрәген йолҡоп, ҡыҙҙың юлына ырғыта. Ағиҙел, "аһ" итеп, йөрәктәге урап сыға ла артабан йүгерә. Ул инде, бик теләһә лә, туҡтай алмай... Ә егеттең йөрәге — Йөрәктау, кәүҙәһе Шәкетау булып ҡалҡҡан, ти.

Бик күп башҡорт йырҙарында маҡталып, риүәйәттәрҙә һоҡланып телгә алына Ағиҙел.

Көмөштәй аҡ был йылға Көнъяҡ Уралда урынлашҡан Ирәмәл тауы тирәһенән баш ала. Ул Башҡортостандағы иң ҙур йылға һәм төп һыу юлы.

Белорет, Бөрйән ерҙәренән Урал тауҙары, ҡаялар араһынан ағып сығып, уң ҡушылдығы Нөгөштө юлдаш итеп китә биргәс, үҙәне яйлап киңәйә. Ҡариҙел ҡушылғандан һуң Ағиҙел тигеҙлектәрҙән йәйрәп аға. Оҙонлоғо — 1420 км. Ағиҙелдең иң ҙур ҡушылдыҡтары: Нөгөш, Эҫем, Ҡариҙел, Танып, Ашҡаҙар, Дим, Ҡармасан, Сәрмәсән һәм Сөн. Ә үҙе Кама йылғаһына ҡоя.

Ағиҙел буйында бихисап ауылдар, Белорет, Мәләүез, Салауат, Ишембай, Стәрлетамаҡ, Өфө, Благовещен, Бөрө, Дүртөйлө, Ағиҙел ҡалалары урынлашҡан.

Асылыкүл.

Асылыкүл Башҡортостандағы иң ҙур күл. Уның тәрәнлеге 5 метрҙан ашыу.. Буйы 8 километр булһа, киңлеге 5 километрға етә.

Күлдең борон Ҡаратабын күле, Ер упҡан, Ер батҡан тигән атамалары ла булған. Йөҙө тымыҡ — көлөп баҡҡан Ҡояш аҫтында бик ҙур түңәрәк көҙгөләй ялтлап ята ул. Асылыкүлдең тирә-яғында шырт еҙүлән, аҡтамыр, быуын япраҡлы шалфей, сел үләне кеүек һирәк осрай торған үҫемлектәр һаҡланып ҡалған.

Күл буйҙары дүңгәк-дүңгәк,

Күл һыуҙары күк-күңгәк — тип йырланыла йырҙа.

Башҡорт халҡының Заятүләк менән Һыуһылыу эпосында ла Асылыкүл телгә алына.

Бына шул Асылыкүлдә – билдәһеҙ заттан бер әҙәм ханлыҡ ҡылған, ти. Исеме Сәсуар. Был Сәсуар хандың, сикһеҙ матур бер ҡыҙы булған. Исеме Һыуһылыу икән. Ҡыҙ, һәр көн иртә менән күлдең ситенә сығып, сәсен тарап, үреп китер булған.

Бер көн шулай Түләк Һыуһылыуҙы күреп, ғашиҡ булған. Ҡыҙҙың да уға күҙе төшкән. Һыу аҫты батшалығына төшөп һөйгәне менән тормош көтә башлағандар.

Бер ваҡыт Сәсуар хан, Түләк менән ҡыҙы Һыуһылыуҙы үҙенең йортона саҡырып:

– Һеҙ бында тора алмаҫһығыҙ, инде ер йөҙөнә сығығыҙ. Мин һеҙгә күп итеп мал бирермен,– тигән. Һыуһылыу менән