Сценарий к празднику Шагаа
материал

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение детский сад «Дамырак» Баркун-Хемчикского района РТ

Ак чолдуг Шагаа – 2021

Адывар Айлана Радионовна,

с. Кызыл-Мажалык – 2021 год

Сорулгазы: Тыва улустун национал аас-чогаалынга ундезилеп, уругларга ырыны, кожамыктарны тода, уннерин шын адап ырлап ооредири. Сагынгыр, тывынгыр болзун дээш тывызыктарны, улегер домактарны, узун тыныштарны ажыглап тургаш байырлалды эртирери.

Дерилгези: Тайга сынныг арга, аал-кодан девискээри, чартык ог, оон иштинде дериг херексел.

Киржикчилери:

Башкарыкчы: А. Радионовна

Хам: С. Хомушкуевна

Хаан: С. Николаевна

Кадын: Ч. Адыгжыевна

Чалча: А. Кызыл-оолвна

Оскус-оол: Ш. Генадьевна

Ийи ала-сааскан: И. Олчей-ооловна и Ж. Кара-ооловна

Дангына: М. Ролландовна

                        Уруглар оожум аялга – биле кирер

Башкарыкчы: Экии, уруглар! Бо хун бистер мында Шагаа хунун уткуп чыглып келгенивис ол. Шагда тыва чонувус мендилежип экиилежирде «Чолукшуур» чораан. Амыр-мендивис солчуп чолукшуулунарам, уруглар.

Шупту: Амыр-ла, амыр.

Башкарыкчы:

Шагдан тура манаанывыс

Шагаа хуну унуп келди

Шагаа хуну ургларга

Шагнын чаагай байыры-дыр

Оюн-тоглаа, каткы чугаа

Ол хун черле узулбес-тир.

 Шагаа  дээрге - улуг  бичии чоннун  байырлалы. Аңаа   баш  удур  белеткенир,  мал  семис  турда-ла  кончуг  иртти  дөгергеш, өреме, саржаан,  чодураалыг,   үүргенелиг  чөкпээн,  үүже-хырбачазын  белеткеп  алыр.

           Шагаа  үези  чоокшулап  олурда,  аал  чоогунуң,  өг      иштиниң,  бажың  балгатың  соңга-хаалгазын – шупту   эт-херекселде  эрги  чылдың  хир-чамын  аштап,  арыглангаш,  кижи  бодунуң  сагыш-сеткилин  боданып, арыглап кылган ижин сайгарып боданыр. Ол  дээрге  үнген  чаа  чылдан  эгелеп  кижи  бодунуң  чуртталгазын  эки  талаже  углап-баштап,  ачазының,  акызының,  дуңмазының  эки эжи,  дузалакчызы,  чөлеңгиижи  болуп,  төрел  чонунга  харыысалгалыг  болуру-дур. Шагаага эрги чылды удээр, чаа чылды уткуур, ынчангаш Шагаанын будуу хунунде улус шупту удувас, хондур ойнап-хоглеп, тывызыктажып, улегер домактажып, дурген-чугаага, кажык дээн ышкаш оюннарга чижип тура хонар турган. Чаа  чылды  уткуурда  саң  салыр, савага  делгеп  белеткеп  алган  ажы-чеминиң  дээжизин  алгаш,  хүн  үнер  чүкче  углай  салгаш,  чемниң  дээжизин  өртедир. Ол чүнү илередип  турарыл  дээрге,  чаа  үнүп орар  чылды  чалап, уткуп ап турарывыс ол. Даң  аткан,  хүн  херелдери-биле  Шагаа  байырлалы  эгелээр. Тускайлаң  чымыштыг  ажыл-иштен  дыштанып,  төрел  чонун  чалап, чаладып,  чаа үнген  чылды  йөрээл сөстер-биле  уткуп  алыр.

Шагаа дээрге чуу байырлалы болду? Кандыг оюннар билир силер?

Уруглар: Кажык, тевек, баг дыртары, аът шалбалаар, хуреш, баг кагары, ча адар дээш оон-даа оске.

Башкарыкчы: Тыва улустун аас-чогаалынга чуу хамааржыр?

Уруглар: Тывызыктар, улегер домактар, дурген чугаа, чечен чугаа, узун тыныш, шулуктер, йорээлдер.

Башкарыкчы: Шагаавыс уткуп тоол оранынче кым барыксап, уруглар?

Уруглар: Бис барыксап тур бис!

Башкарыкчы: Ынчаар болза карактарвыс шийип алгаш, тоолдар оранынче торгу хээлиг хевис кырынга олурупкаш чоруп каалынар.

Бурунгуну тоолу дээш

Бужурганы бербес силер

Огбелернин артырып каан

Ооредиглиг тоолу чуве

Ыдар тоолум хону кирди

Ыыташпайн – шыян, ам – деп ораалынар.

Шыян ам, эртенгинин эртезинде, бурунгунун эртезинде, бурунгунун мурнунда, буга-деге мыйызы буступ дужуп, ирт-серге мыйызы ирип дужуп турар шагда, каргыраа хемнин унунга Кара-Кадын олуруп тур оо.

        Уруглар карактарын ажыдар. Кадын олуруп-тур

Башкарыкчы: Экии, кадын! Чуге мында олур сен?

Кадын: Мээн дын чангыс дангына уруум аарып, аъш-чем-даа чивейн, ай-айы-биле чыдыптыр (ыглап турар). Мээн уруумнун сегииринге дузалажып корунерем, уругларым.

Башкарыкчы: Дузалажып бээр бис бе уруглар? Бис бээр Шагаа байырлалы уткуур дээш чедип келдивис. Ыры, шулук дээш билир-ле чувевис хой. Ыры шулук бараалгадыпсывысса канчап билир, сегип туруп кээр-даа чадавас бистин-биле Шагаалаар дээш.

Уруглар: Ийе, дузалажыылынар!

Кадын: Ынчаарга, мээн оомче бараалынар!

Огге кээрге Хаан орар, чалчазы база кыдыында. Амыр-менди солчуур

Кадын: Ууруглар Шагаа уткуп, бистин Дангынавыска дузалажып, ыры шулук ыдып бээр дээш келген-дир,Хаан.

Башкарыкчы: Чеве, уруглар, шулуктеривис бараалдгадып берээлинер.

Уруглар шулуктээр

М. Айран: Шагнын чаазы келди,

               Шагаа хуну унду.

               Санывысты салыыл,

               Чаламавыс чалаалы.

М. Алдар: Кадак сунар, ак чем оргуур,

               Хамык улус белен тур бис,

               Улуг улус сандан салып

               Айдызап-ла корунерем!

М. Угулза: Тыва чонум чанчылдары

               Тывызыксыг аажок чараш

               Шаандан тура чанчыл болган

               Шагаа деп бир байырлал бар.

У. Хургулек: Шагаалаал, шагаалаал

                Чаа-чыл-биле шагаалаал!

                Чамбы дипке чалбарыыл,

                Чажыывысты чажаалы

Артыжанып, айдызанып

Арыг кузел сущуглээл.

С. Сырат: Салгын-хатка бичи чаштар

              Чарыштырып чунгуулаал.

              Хорек чурек холзедир

              Хоглеп ойнап алыылы!

                        Шупту алгап-мактап турар уругларны

Башкарыкчы: Эр-хейлер, уруглар! Улаштыр Шайывыс деп ырывыс бараалгадып бээлинерем!

Ыры «Шайывыс»

Башкарыкчы: Бистин ыры, шулуувус-даа дузалавас канчап барган уруг боор.

Хаан: (чалгазынче хорадап) Че, ам чуге аксын ажыдып алган олур сен! Ачылыг-Ойда саадаан Ак-Хамны барып чалап эккел!

Чалча: Чаа, Хааным! Бардым-бардым. (чоруй баар)

Башкарыкчы: Хам келгиже ам база Хаан Кадыннын Дангына уруун аргалап корээлинерем, уруглар.

Тывынгырлар кымнар эвес,

тывызыктан ыдаалынар!

Шупту аразында тывызыктажыыр

Башкарыкчы: Улаштыр дурген чугааларывыс база чугаалап бээринерем. (Алия, Соруктуг,Саглаш (дурген чугааларын чугаалаар)

Хаан: Тывызыктар, дурген чугаага-даа кончуг-ла-дыр силер, уруглар.

Башкарыкчы: Ам дараазында солун оюндан ойнааалынар, оолдар кыстар бээрленер!

Оюн «Ортеннежиир»

Оюн соонда Хам кирип кээр

Хам: Хаан амыр, кадын амыр! База шупту амыр-ла, амыр!

                                        Шупту мендилежиир

Хаан: Чаа, Хам-оол, чангыс уруум аараан, ынчангаш сени келдиртим, дурген дузуалап кор. Чалча! Дурген аъш-чемин сал, Хамны ашкарып чемгер.

Хам шайлаан соонда, артыжаар, хамык чуулун кылып тургаш алганыр

Кадын: Че, чуу билдине-дир, канчап барган уруг-дур?

Хам: Шыырак аараан уруг-ла дыр.

Хаан: Ам ынчаарга бугу чуртка чарлык ундурер болган-дыр мен (бижитинип танмалааш чалчазынга бээр). Бо чарлыкты дурген тарат!

Чалча: (ыыткылдыр номчуп) Дыннанар-дыннанар! Караты-Хаан чарлык ундуруп тур! Мээн чангыс уруум аар аараан. Уруумну сегидип каар кижи болза эдим ортузундан эт, малым ортузундан мал, чангыс уруум кадай кылдыр бергеш, хаан дужулгемден-даа болза дужуп бээр мен.

                        Шупту чуул болуп турар аразында

Оскус-оол: (ырлап кирип кээш) Каргыраа хемнин бажынга чедир ам-даа ырак, орук ара хонар болган-дыр мен (шиви дооразынга удуп чыдып алыр)

2 кускун ужуп келир (аразында чугаалажып)

1ги кускун: Мен-даа амырап хунзедим, Караты-Хаанын чангыс уруу аараан, оран делегейге чалбарып, аъш-чемнин дээжизин салып хунзээн, оон-на чемненип хунзедим. Чарлык ундуруп калган уруун сегиткен кижээ.

2ги кускун: Сен бодаарынга канчаан аараан уруг-дур ынчеш?

1ги кускун: Ында кижи билип чадаар чуу боор, шыкка ойнап чыдырда, кулаанче улуг ээремчик кире берген уруг диин.

2ги кускун: Ынчаарга ону уштуур аргазы чуу чуве ирги?

1ги кускун: Ындыг ээремчик, шимээн дааштан коргар болур чуве, дунгур даажы дыннаар болза ола дораа уне халый бээр.

2ги кускун: Че, эртер дужер орук аксы чер-дир бо, кайы хамаан чок чуве чугаалап болбас, улус дыннап кааптар. Моон чоруулу (дээш ужуп чоруптарлар)

Оскус-оол кускуннарнын чугаазын дынааш сагыш сеткили сергек туруп келгеш

Оскус-оол: Эртелеп чоруп олурар-дыр. Караты-хаанын уруун камгалап аптар ирги мен бе? (дээш чоруптар)

Аалче чоокшулап орда ыт ээрер. Чалча корупкааш хаанга чугаалаар.  

Чалча: Аал адаанда чадаг кижи чоруп олур, Хааным.

Оскус-оол огге кирип келир

Оскус-оол: Хаан амыр, Кадын амыр! База шупту амыр!

Шупту мендилежир

Хаан: Кайыын келдин? Кайнаар углап бар чор сен оол?

Кадын: Аалын чурттун кайдал? Адын-шолан кымыл?

Оскус-оол: Мээн ада-ием-даа чок, аал чурттум-даа чок, аалдап кезип чоруур багай Оскус-оол мен ийин. Силернин чарлыынар дыннааш, дуза-даа кадыптарым чадавас дээш чоруп олурдум. Аарыг уруунар кайыл?

Хаан: Аарыг уруумну сегидип каар арган чул? Корген билгенин чул, оглум?

Оскус-оол: Хамык улусту шеглээр болза эки-дир, мен коруп корейн.

Хаан: Ында чуу боор, оглум, мен ундуруптейн.

Огден улус уне бээр

Оскус-оол: (дааш ан кенгиргени, уругнун кулаанга чийтиннедир тутсуп-ла туруп тур.  Уругнун кулаандан ээремчик уне халып кээр. (ээремчикти туткаш шупту улуска коргузер коргузер)

Дангына: (аштаарымны, авай-ачай, соок чуведен беринерем! (деп алгырып чыдар, Хаан, кадын бугу-далаш-биле кире халчып кээр. Соок сускун бээрге  канн-кадык тура халып келир.

Дангына: Ажы-толдун аалчыларнын хойун, кайыын келген чаштар боор бо?

Хаан: Бистин аалда аалдап келген чаштар-дыр уруум. Бистин-биле катай Шагаа байырлаар дээш келгеннер.

Дангына:  Ындыг болза, Шагаа байырлалы болганда ойнап-хоглеп, самнаалынар!

                                     Танцы «Быйырлыг ажыдыышкын»

Башкарыкчы: Танцылап ойнап турда таан чараш уруглар боор ийин. Ам ырывыс база ырлажыылынар.

Ыры «Шагаа»

Башкарынчы:                                                                                                                                         Улегер состе нугул чок

                                                Уер суунда балык чок.

Улегер домактардан чугаалап корээлинерем  уруглар.

Тарааадан халбактанган – тодуг

Малдан халбактанган – каас (С. Сырат)

        Оттулбаска – хайынмас,

        Олурарга – бутпес (М. Айран)

                Балды чокта ыяш чардынмас,

                Башкы чокта, эртем билдинмес. ( М. Даш=Демир)

Ааржы барда, аштадым дивес (К. Ай-Херел)

        Кижи озер, кидис шойлур (М. Алдар)

                Чернин чаражы – чечекте,

                Чемнин дээжизи _Шагаада (О. Олчей)

Сеткилге ак херек,

Ажылга шынар херек (О. Сайын-Белек)

        Эштигде хоглуг, эптигде куштуг (О. Адыяна)

Аът болуру кулунундан, кижи болуру чажындан (К. Алия)

        Чону чоорган, хойу хойлен (У. Хургулек)

                Чадаг чорба аъттыг чор, чааскан чорба эштиг чор (С. Саглаш)

Куш уязынга ынак

Кулун иезинге ынак (О. Аланды)

                Эки кижээ эш хой

                Эки аътка ээ хой(Х. Соруктуг)

Башкарыкчы: Чараштарын, уругларнын!

Чинчи-шуру чажырары

                Чиге солун оюн ол-дур

                Ону манаа ойнаалынар,

                Оолдар, кыстар, бээрленер.

Оюн «Чинчи чажырары

Оскус-оол: Мээн камгалап каан дангынамга шулуктерден чугаалап беринерем.

О. Адыяна: Шагаа дээрге тыва чоннун

                Чаагай сузук чанчылы-дыр

                Айнын чаазын, хуннун эртенин

                Алгап йорээн байыры-дыр.

М. Даш-Демир: Обычаи нашего народа

                        Загадочны и красивы

                        Среди этих традиций

        Есть праздник Шагаа

                Шупту шулуктээр «Манчы тудуп чиилем, авай»

Башкарыкчы: ам ырыдан ырлаптаалынар.

                                Ыры Бистин Тыва»

                                Танцы «Аъдым»

                                Шулук «Шагаа хуну»

Оюн «Юрта, юрта круглый дом»

 Оюн « Баг дыртар» (2 ангы болук: Хаан- биле Оскус-оол)

Хаан: Чаа, Оскус-оол, оглум. Мээн уруумну камгалап калганын дээш чарлаан чарлыымга ээ болуп, хаан дужулгемден база дужуп бердим (торгу тонун оскус-оолга уштааш кедирип бээр)

Оскус-оол: Четтирдим, Хаан!

Хаан-биле Кадын болгаш уруу: Дыка-ла чараш ооолдар кыстар-дыр силер ийин, амырап хоглеп алганывыска четтирдивис, уруглар!  

Унуп орар Инек чылда

Чаялганар будер болзун,

Ада-ие, ажы-толге,

Ачы чолдуг башкыларга,

Эртем оруу ажык болзун!

Эге оруу бурун болзун!

Ада Хунге, ие Черге,

Ак-кок Дээрге, Отка, Сугга,

Айдыс кылып, чажыг чажып,

Авыралдап чудуулунер!

Башкарыкчы: Оскус-оол ам- даа хой мал-маганныг болзун дээш ырыдан ырлап берээлинер, уруглар!

Ыры «Анайлар»

Башкарыкчы: Дыка-ла солун чараш байырлалывыс эртирдивис. Четтирдивис Хаан, кадын, база шуптунарга! Ам бис дедир садиивисче карактарывыс шийип алгаш, хевиске олурупкаш чоруптаалынар (караан шиггеш, садигинче чоруур)

Башкарыкчы: (уруглар караан шийип алгаш турар арада: Оскус-оол-даа чуу боор, Хааннын уруун алгаш, оюн-оя, чириин-чире чурттап чоруй барып тур , оо!

Башкарыкчы: (садикке чедип кээр) Ам бис уруглар, Инек чылын уткуп, Куске чылын удептивис. Байырлалывыс моон-биле доозулган, бугуле чуулдерге экини кузедивис!

Оршээ хайыракан!

Эрги чылды удеп,

Чаа чылды уткуп тур бис.

Чыл бажы келди,

Чылан бажы союлду,

Ажыл-ишчи, шудургу,

Оожум топтуг инек чылы

моорлап келди, курай-курай!

Дайын – чаа турбазын,

Бойдустун айыыл-халавы чок болзун, оршээ!

Арат –чонум амыр-тайбын, аас- кежиктиг болзун, оршээ!

Аарыг- хамчык турбазын,

Аш – чут турбазын, Оршээ!

Ак-кок дээр кезээде аяс турзун,

Алдын хунум улам чырык- чылыг болзун, оршээ!

Амыдырал улам хогжуп, чечектелзин, оршээ!

Оран- чуртум сайзыразын,

Оглу- кызы ковей болзун, оршээ!

Чыл чаагай, чон кежиктиг болзун, оршээ!

Ак судум чажып чалбарып тур мен, оршээ!

Арат чонум амыр-тайбын чурттазын, оршээ!