Сценарий национального праздника "Шагаа"
материал (старшая, подготовительная группа) на тему

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение детский сад «Диинчигеш»

Улуг болгаш белеткел болуунге Шагаа байырлалы «Шагаам сузуглелим»

 Чайбар Нелля Алексеевна

Тоора-Хем- 2016г.

Шагаам сүзүглелим

 Байырлалдың чорудуу:

Удуртукчу: Харлыг кыштын адак айы тонуп турда

Хамык чоннун ооруп-хоглеп байырлаары Шагаа келди!

Амыр-менди аалчылар!

Амыр-ла бе ажы-толум!

Удуртукчу: Шаандагы огбелернин

Чанчылдарын сагывынаан,

Чаа чылдын байырлалы –

Шагаавысты эттирээли!

 -  Шагаа дээрге чогум чуу болду уруглар, ону канчаар билип турар бис?

Азиана: Шагаа дээрге Тыва чоннун

Чаа чылды уткууру, эрги чылды удээри деп,

Шагдан тура сагып келген

Чаагай улуг байыры-дыр.
Артем :Шагаа дээрге боктан-чамдан

Арыгланып чарлыры-дыр

Сагыш-сеткил чуден артык

Арыг-чаагай болуру-дыр.

Очур: Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук чанчылы –дыр

Айнын чаазын, хуннун эртезин

Алгап-йорээр байыры-дыр.

Анай-Хаак: Шагаа хуну уругларга

Шагнын чаагай байыры-дыр

Оюн-тоглаа, катку-чугаа

Ол хун черле узулбес-тир.

Кан-Демир: Кажык, даалы, тевек, шанак –

Хамык оюн оларда-дыр.

Маргылдажып, моорейлежип,

Мага хандыр хоглеп кээр-дир.

Вика: Амыр-менди чолукпушаан,

Ак чем амзап, йорээл салчыыл.

Алгы-дожек, шанак мунуп,

Артыы дагдан чунгулаалы.

Даалы, кажык, тевек ойнап,

Талалажып кагжыылынар.

Кан-Демир: Кажык, даалы, тевек, шанак –

Хамык оюн оларда-дыр.

Маргылдажып, моорейлежип,

Мага хандыр хоглеп кээр-дир.

Шагаа-дээрге тыва улустуң чаагай чанчылдары-биле холбашкан улуг байырлал.

Удуртукчу: Шагаанын эн баштайгы хунунде дан бажында оран-тандызынга санын салып, чажыын чажып чалбырыыр.

Удуртукчу: Амыр-ла бе!

Ак-Сал Ирей:- Амыр, амыр! Ажы-төлүм!

Удуртукчу:- Амыр, амыр!

удуртукчу: Сол менди-ле бе?

-Менди-ле!

 удуртукчу: А силер амыр-ла бе?

Амыр,амыр!

Ак-Сал ирей:  Айым чаазы, хунум эртези, оршээ!

Чаа унген дагаа чылым, чаагай чолдан хайырла-ла оршээ!

           Аарыг-аржык чагдавазын.

           аайыл халап таварбазын.

           Бурган башкы ыдыктап каан.

           Буян кежик бодаразын.

           Азыраан мал кодан долуп,

           Ак сүт сава сыңмас болзун.

           Арат чоннун ажы-толу

          кадык-шыырак озер болзун, оршээ!

          Улуг угаанныг болзун, оршээ!

          Улуг назылыг болзун, оршээ!

Уруглар: Йорээлинер дактаар-ла болзунам!

Удуртукчу: Байырлалдар уезинде

                         Каткы хоглел устур эвес,

                         Өгбелернин ырларындан,

                         Өткут кылдыр бадыраалы.  Ыры “Шагаа ыры”

 Удуртукчу: Шагаа дээрге Чоон чук улузунун байырлалы. Ол эрги чыл биле чаа чыл солужулгазынын уезинде болур. Делегейнин чыл эргилдези 12 чыл болгаш-ла катаптаттынып, солчуп турар. Оларга: куске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой, мечи, дагаа, ыт, хаван хамааржыр. Ол дириг амытаннарны кижиже чоокшулатырып деннээрге, оларнын аажы-чанында болгаш амыдыралында домей чуулдер бар болуп турар.

Ынчангаш бистин болуктун уруглары оюн-баштак одуруг-шулуктерин чылдарга хамаарыштыр чугаалап бээрин корээлинер.

Уе шагнын эргилдези 12 чылдар

Адын-Херел: Куске чылы – хамык чылдар эгези боор, куске чылын хундулээли.

Карыш четпес боттуг-даа бол, кучу ында могеели.

Куске чылдыг кижи болза, кузел соруу куштуг, бедик

Сургуул, эртем чедер дээнде, сундузу улуг дээр чуве.

Чаян: Ийиги чыл инек чылы - итпек, саржаг элбек болур

Ак сут берип, буян эккээр, ачылыг-ла амытан ол.

Инек чылдыг кижилерни, изиг дурген аажылыг

Олут орбас ажыл-ишчи, орлан-шоваа улус дижир.

Янжмаа: Пар чыл дээрге ушку чыл-дыр, база-ла бир онза чыл –дыр

Пар чылдыг эр улус - бардам-даа бол, шала таваар аажы-чанныг

Дилеп чорааш албан тывар, дидимнернин бирээзи ол.

Пар чылдыг кыс улус, база хоомай эвес деп, бил

Тоогуден алыр болза, дендии чараш улус дижир

Шириин ышкаш козулзе-даа, шиитпирлиг шынчы состуг.

Артыш: Тоолга бо-ла таваржы бээр, тоолай база чылда кирген

Шагдан бээр-ле чаштар оннуу - чаптанчыг-ла амытан ол.

Койгун чылдыг уругларны кортук дижир, ындыг эвес:

Тоолай чылдыг кыстар дээрге, шевер- чараш, ишчи-кежээ

Топтуг-эптиг аажы-чанныг, чогум шынчы улус ол-дур.

Амина: Улу чылы. Чуртталганын чурукчузу, чугаа-состун шынчы ээзи.

Чаагай сеткил, кадыкшылдын чаякчызы – Улу чыл ол.

Улу чылдыг чамдык улус, угааныг бол база хоктуг:

Улуг тура бардам сеткил, улу чылдыг оолдарда бар.

Улу чылдыг кыстар дээрге: угбай, акый, дунмай диген

Улус биле чугаа-дылдыг, ужур-чопту билир улус.

Начын: Чылан чылы. Чылда кирген чылан дээрге, чыргал оштаан амытан-дыр.

Бодалы-даа, угааны-даа, болбаан чаагай улус ол-дур.

Чылан чылдыг кижилернин шыдавас-ла чувези чок,

Ачы-буян кылырын-на алызындан бодап чоруур.

Усман: Аът чылы. Тыва кижи аътка ынак, тынын берген дижир чуве

Ынчалза-даа Аът чыл болза, ындыг амыр эвес чыл-дыр.

Аът чылдыг кыс улус, аажызы берге-даа бол

Ажыл-ишке тендии ынак, арыг-шевер чараш улус.

Эртине: Хой чылы. Хой дег чаагай сеткилдиг мал, ховар дээрзин бодаалынар

Хѳңнү биче, чаңы чѳрүү, хѳѳкуйну кээргээлиңер.

Хой чылдыг херээжен чон кончуг топтуг аажы-чанныг

Эки эжин чер-ле кагбас, эмин эртир шынчы улус.

Ачыты: Мечи чылы. Чугаа соске мечи амыр

Чугула-ла чуве ол-дур.

Аажы-чаны турум, быжыг

Амыдырал-ажыл дээнде

Аттыг кызыл, олут орбас улус ол-дур.

Сухбат: Дагаа чылы. Эртежи-ле болгай мен дээш, эртенин-не кыйгы салыр

Уйгужуга туразы чок, уран-ишчи Дагаажык ол.

Дагаа чылдыг херээжен чон, таан кончуг холу чемзиг

Ааскыр-соскур, тывызык-даа, аажы-чаны ажык-чарлыг.

Андрей: Ыт чылы. Ыт чылын алган кижи, ындындан-на кызымакай

Бичии-даа чуул халас ытпас, бир-ле чуулду кылган чоруур

Салган соруун чедип аар дээш, сагыш аарып чоргулаарлар.

Кижилернин шынчы ѳңнуу, хир-чам чер-ле коруй албас

Арыг-шевер сагаан чоруур, аттыг кежээ улус ол боор.

Динара: Хаван чылы. Эвилелдиг чылдарывыс, эн-не соолу хаван чыл-дыр

Кеми-даа чок, багы-даа чок кээргенчиг амытан-дыр.

Хаван чылдыг кижилер, кайгамчыктыг солун улус

Хамык чонну кайгаткылаар талантылыг база улус

Хырны дээнде аттыг кызыл, хыныыр-чазый дирти-даа бээр

Аажы-чаны чазык-чаагай, ажы-толге ынак улус.

Удуртукчу: Уруглар, чуу деп чылды удеп турар бис?

-Уткуп турар чылывысты кым билирил?

 Удуртукчу: Челер оюм челип орда,

Черде туман арый-ла бээр

Базар оюм базып орда,

Башкы туман арый-ла бээр.

Танцы-сам «Аъдым».

Тывалар Шагаа байырлалын кончуг чугула деп санаар, анаа кустен эгелеп-ле шагаа чемин тускайлап салып эгелээр. Шагаада догерер малды баш бурунгаар демдектей коруп, суттен кылган чаагай ак чемнерни элбээ-биле белеткээш шыгжаар. Ынчангаш шагаа чеми колдуунда белен болур.

Саржаг, чокпек, быштак, ээжегей, ааржы, курут…

Алдына: Эскен эъттин быдаа муну

Холбенейнип турар болур

Хоорем чокка узу-чары

Эриг алдын салдап турар.

Саша: Чуну мурнай хундуткелдин

Суттуг сарыг шайын кутту.

Тываларнын изиг турар

Дыка ынак суксуну бо.

Чайзат: Ааржы, саржаг уделгелиг

Арбай далган, чинге-тараа,

Чаагай кадык баштыннады

Шагаа чемин салгылады.

Шораан: Кадык дээрге шагаа хунде

Кайгамчыктыг хундулуг чем.

Саржаг, чигир согажалыг

Чайгаар боду чылбыраш дээр.

Удуртукчу: Шагаа үезинде янзы-бүрү мөөрейлер,  оюн-тоглаа болур чүве болгай.Тыва улустуң аас чогаалынга чүлер хамааржыр чүвел?(Уругларның харыылары).

    (тывызыктар,улегер домактар, дурген чугаалар, узун тыныш,көгудуглер,опей ырылар,кожамыктар).

Удуртукчу: Дурген-дурген

                      дурген-чугаа

Алдына: Дувуренчиг дурген-чугаа.

Билдим-билдим –

Биче-шынаа,

Шынаалаза –

Шыргай сериин,

Сериииннезе –

Сериин чайлаг,

Чайлаглаза – Чаагай сиген,

Чигеннезе –

Шими долар,

Доларлаза –

Доскаар хойтпак,

Хойтпактаза –

Хоолулуг чем.

Мариан: Ойназа ойназын

Оолдар шупту ойназын

Оолдар шупту ойнааштың

Ойнаарагын ойнатсыннар.

Чайзат: Билдим – билдим –

Биче шынаа,

Шынаалаза –

Шыктыг алаак,

Алаактаза –

Арбын суруг,

Суруглезе –

Суттуг инек,

Инектезе –

Икпек, хойтпак,

Хойтпактаза –

Дооза тодар,

Тодарлаза –

Тодуг-догаа.

Шораан: Кижини кижи дээрге

Кижини кижи кижи дээр

Кижини кижи кижи дивеске

Кижи кижини кижи дивес.

Шагаа хуну мөөрейлиг,

Адыш- чарыш маргылдаалыг,

Чарыш хөг-даа динмиттелир,

Солун оюн «Аскак-Кадай».

удуртукчу: Кожамыкка кандыг силер,

                        Кожа тыртып салыр бис бе? Кожамык

Удуртукчу:  Кожамыкка кончуг - дурлар

Кожа тыртып салыр тырлар тывызыкка кандыг силер тывыңар че салыылынар !

Усман: Буян талдынбудуу чус. (тараа)

Чаян: Оттунчектин оогун чежип чададым.(корунчукте дурзу)

Начын: Холу чокта, буду чокта,

Кончуг чараш чурук чураан. (соок)

Андрей: Ыяжынын чузу чок

Мокулчек кара тайгам (баш дугу, баш)

Кан-Демир: Ийи угбашкынын экти ден. (хачы)

Сухбат: Карак чивеш аразында

Каяа-даа чеде бээр.

Артем: Дээрбек карак,

Дээроттур корду.

Алдын-Херел: Ог иштинде алдын кадын

Ойнап-ойнап удуй берди.

Эртине: Самдар эвес хирезинде

Чамашкызы ковей.

Мариан: Даг кырындан чалатты,

Кызыл-дамыр чылытты.

Шораан: Ыракты ырак дивес –

Ылап чоруктуг.

Берт черни, берт межел дивес –

Бедик мербегейлиг.

Алдына: Кыдат кижи кылган ышкаш,

Хыл-биле чугурткен ышкаш, Уран кижи кылган ышкаш,

Удазын-биле кугурткен ышкаш. (ээремчик дузаа)

Чайзат: Чускук дег боттуг,

Сурун далай ыыттыг,

Эргек дег боттуг,

Эжен далай ыыттыг. (дуктуг-ары)

Янжмаа: Човурээ хааржак,

Човурээ хааржактын иштинде

Ыяш хааржак,

Ыяш хааржактын иштинде

Саазын хааржак,

Саазын хааржактын иштинде

Узум-чигир,

Узум-чигирде-ус.

Валерия: Кончуг семдер

Хоюг дуккур.

Кужур семдер

Кузун дуккур.

удуртукчу:Тывызыкка ындыг-ла-дыр.

Тыва тыртып кааптылар.

________________________ деп ырывысты

Дегийт чараш бадыраалы.

  Удуртукчу: Үлегер домакта нүгүл чок дээр-ле болгай, уруглар, үлегер домактан салыптар бис бе ? Че-ве.

Амина: Уран кыс ширтек сырып билир,

Ус оол монгун шуткуп билир.

Ачыты: Амыдыралга ынак – сегиир,

Ажы-толге ынак – байыыр.

Азиана: Шапты балды куш тодер,

Чалгаа кижи ажыл чылзыр.

Анай-Хаак: Сеткилге ак херек,

Ажылга шынар херек.

Эртине: Пашты тиккенде от салыр,

Состу соглээнде – эчизинге чедер.

Артыш: Дезигни аргамчы-биле тудар,

Тенекти когулде-биле тудар.

Очур: Ээремнин дуву ырак,

Эртемнин дозу ырак.

Валерия: Арт кырынга чажыын чаш,

Арат чонунга кужун киир.

Удуртукчу: Улегер домаккы шыдаар улуглар-дыр.

Вика: Шагаа хуну мөөрейлиг,

Адыш- чарыш маргылдаалыг,

Чарыш хөг-даа динмиттелир,

Солун оюн «Аскак-Кадай».

Удуртукчу: Чечен менде, чечек черде.

Чеченнежип ойнаптар бис бе, уруглар?

Динара, Саша:

• Сайзанактап ойнаалам.
•  Сайзанаан ырак бе?
• Шавар болза ырак эвес.
• Шавар аъдын багда бе?
• Баглаваан мен дазылында.
• Уваа чиктиин, билбейн-дир мен.
• Урук аът ийин, ам-даа кеспээн.

Сухбат, Вика:

• Улуг-Хемни канчап каштин?
• Хеме-биле кештим.
• Шапкын-дыр бе?
• Эскербедим.
• Кажан кештин?
• Кавайлыымда.
• Бээр кээрде кайыын келдин?
• Бээжинден бээр келдим.
• Ырак-тыр бе, чоок-тур бе?
• Ырлап чорааш эскербедим.

2 удуртукчу: Унуп орар дагаа чылда,

Чаяалганар будер болзун!

Ада-ие, ажы-толге,

Ачы-чолдуг башкыларга,

Эртем-оруу ажык болзун!

2 удуртукчу: Уткуп алган Дагаа чылы

Уттундурбас буян-кежиктиг,

Ууттунмас элбекшилдиг болзунам!

 Ыры: “ Шайывыс”.