Развлечение «Тывызыксыг тыва чонум»
материал (старшая группа) на тему

Хоглээшкин

«Боодей огнун иштинде тыва кижи чурттап чоруур»

Темазы: «Тывызыксыг тыва чонум»

Сорулгалары:

1.        Тыва чоннун байырлалы- Шагааны уругларга билиндирип ооредир

2.        база улустун аас чогаалын кайы-хире билирин хынаар.

3.        Уругларны чараш аажы-чанга, мозу-шынарга кижизидер.

4.        Уругларнын сагынгыр-тывынгыр чоруун сайзырадыр.

Дерилгези: аян-шинчилиг каастаан зал, чылдарда кирип турар 12 дириг амытаннарнын чуруу,

тыва огнун дериг-херекселдери, чуруктар, ханаларда улегер домактар, тыва аъш-чем дээжизи,

тос-карак, артыш, тыва оюннарга: кажыктар,тевек,  чагы, аргамчы, Тыванын гимн ырызы «Мен тыва мен», тыва аялгалар.

ЧОРУДУУ:

I.        Организастыг кезээ:

1.        Амырлажып-чолукшууру.

Башкарыкчы: Огже кирип моорланар! Дорже эртип олурарынарны чалап тур бис!  Огже чон: ада-иелер кирерлер.

Башкарыкчы:

Амырлажып-чолукшуулунар!

Шагнын чаагай эргилдези,

шагаа хуну унуп келди.

Чанчыл ындыг-амыр солчур,

Чалыы-кырган шупту мендээ!

Огнун ээлери: уруглар оларны чолукшужуп уткуп алырлар.

Шагаалаарда хамыктын мурнунда кижи бойдузу, оран-тандызы, эш-оору, чону, ада-иези- биле чолукшуур.

Чолукшууру- чаагай кузээшкиннер-биле амыр- мендизин «Амыр-ла!» дээш, ийи холун сунуп айтыржыры- дыр. Чолукшуурда хол куруг болбас, ылангыя улуг назынныг огбелеринге кадак сунары чаагай чанчыл-дыр. Канчаар чолукшуур ийик бис, ада-иевис- биле кончуг таптыг ам база чолукшуп мендилежиилинер, уруглар!                             ( уруглар ада-иези-биле чолукшуурлар).

Башкарыкчы:                                                                          

   Ч.Кара-Куске «Шагаа хуну»

Шагаа хуну ургуларга-

Шагнын чаагай байыры- дыр.

Оюн-тоглаа, каткы, чугаа

Ол хун черле узулбес-тир.

2.        Шагаа дугайында беседа

Башкарыкчы: Шагаа дугайында беседазы:

Шагаа- тыва чоннун шаандан тура эрги чылды аткарып удээр

болгаш унуп келген чаа чылды уткуур ыдыктыг чанчылы байырлал-дыр.

Ыдыктыг чанчылдырны сагыырыдээрге торээн дылын утпазы-дыр,

торээн чуртун чуртсунуп чурттаары-дыр, ада-огбелеринин арыг адын камгалаары-дыр,

хамнаан хамнын эткир дунгурунун уянгылыг аялгазын таалап дыннаары-дыр.

Тываларнын ыдыктыг чанчылы- огбелернин ыдыктыг чагыы, ёзулалы-дыр.

Шагаа-

чыл уе эрткенинин санаашкыны байырлал.

Ол санаашкынны тыва чон 1

2 чылдын эргилдезин барымдаалап эрттирип турган.

Оларнын чыскаалы бо:

куске, инек, пар, кодан, улу, чылан, аът, хой, сарбашкын, дагаа, ыт, хаван.

Чылдарнын бо дес-дараалашкан чуруму кажан-даа оскерилбес база чыл бурузу 12 чыл болгаш катаптап эргилер.

3.        Ак-Сал ирейнин йорээл салып келири.

А-И:  Мендээ-ле бе, эргим уругларым,

хундуткелдиг ада- иелерим база  садиктин ажыл-ишчилери!

Айым чаазы, хунум эртези Ак чаламавыс азып алган.

Ажы- чемивис делгеп алган. Чаа чылывыска оргуп

Чамбы дипке чалбарып тур бис, оршэээ!

Чыл бажы келди Чылан бажы туледи.

Эртип турар Улу чылы эки эртти,

Манаанывыс Чылан чылы маажым моорлап унуп келди, оршээ!!!

Шупту: Курай-курай!

А-И: Уругларым,  силерге мен эки йорээлдерим салбышаан, ада-иелеринернин мозулуг толдери, а башкыларынарнын эки ооренир угаанныгбайлары болурунарны кузевишаан, мында олуруп турар силерге шуптунарга кан кадыкты, оорушку-маннайны кузедим. Ынчангаш ажыл-ижим аайы-биле баар уруглар сады хой, улаштырып чоруптайн, уругларым, байырлыг!

4.        Чажыг чажары.

Башкарыкчы:

Тыва кижи эртеннин-не чаа хайындырган шайынын устун

Устуу Дээрлерже чалбарып чажар чаагай чанчылдыг.

Шайынын устун чажып тура:

Тос дээрим, оршээ! Долаан бурганым, оршээ!

Алдын хунум, оршээ! Айдын айым, оршээ!-

деп йорээп-чалбарыыр чанчылдыг. Бурунгу тываларнын бодалы-биле алырга,

Устуу оран чер кырында болуп турар бугу-ле чувенин шуптузун коруп, дыннап, билип турар.

Ынчангаш, оларга эртенги чаа шайын чашпас болза, кижинин кежии дудаар дижир чораан.

Башкарыкчы:  Чажыг чажары- биле Чажармаа угбавысты чалаан бис, ол  биске аалдап чедип келди, уткуп алыылынар. (кирип келир)

Чажармаа: Алдын-сарыг чылыг хунум, оршээ!

Аалым болур ортемчейим, оршээ!

Чуктер саны бажы бедээнСуур ыдык тандыларым, оршээ!

Уруг- дарыгга думаа- ханаа турбазын, оршээ!

Улус чонум, амыр- тайбын чурттазыннар, оршээ!

Шупту: Оршээ-оршээ, ындыг-ла болзунам, йорээлдер доктаар-ла болзунам, оршээ!

5.        Уругларнын кууселдези- биле

тыва улустун тоолу

«Хой, серге, молдурга»

6.        Тыва оюннар-  эн-не солун, хоглуг аваангырлар моорейи.

Б: Шагаа хуну моорейлиг,

Шагдан тура маргылдаалыг,

Чадан адаал, багдан кагал,

Адааннажып тевек тевээл!

Тыва оюннарнын аразындан: Эн-не солуну, болгаш адаанныы- баг кагары; эрлернин эрези ойнаар оюн- шыдыраа, даалы, хорул, хендирбе сый шавары, кажык, хуреш; эн-не шииткелдиг оюннар- аржыыл кагар, чинчи чажырар, ок чугуртуру, тывызыктажыры; эн-не хоглуу – ийден чунгуулаары, аът чарыштырары,.

Аныяктарнын оюннары- ойтулааш, ак-ыяш, эдек туттунчуру, ок чугуртуру, чинчи чажырары, аржыыл какчыр;  элээди оолдар- кууйлу, мербегей оюн, адыр-бут; бичии уруглар- сайзанактаар, бодалгалажырыуннер ундурер, салаалар бажынга ойнаар оюннар , чыдыг-кодан, алагатай,

Оюн «Аргамчы октаар», «Тевектээри», «Хуреш», «4 бергени салыр».

Башкарыкчы:

Ыры-хогжум узулген бе

Кожамыкка чижиилинер.

Ада-иелер-биле уругларны 2 аалдын уругларынга чарып алгаш, тыва улустун аас чогаал хевирлеринге моорейлежир.

7. Тыва улустун

аас- чогаалынга моорей.

Улегер домактар, тывызыктар, кожамыктар,

дурген чугаа, чечен мерген состер, узун тыныш.

8. Викторина

Башкарыкчы:

Ам уруглар, силерге шагаадугайында айтырыглардан салыптайн, кым кончуг хойну билир эвес.

1.        Чаа унуп турар чылдын ады? (сарбашкын)

2.        Сарбашкын чылы  12 чылдын каш дугаарында турарыл?

3.        Шагаа деп чул?

4.        Шагаага кажандан тура белеткенип эгелээрил?

5.        А кажан шагаа хуну чоокшулап келгенде кандыг ажылдарны кылыр ужурлуг бис? (кактаныыр, ширбиттинер, аъш-чем белеткээр)

6.        Шагаанын ёзулуг чиге хунунде чуну кылыр бис? (аъштанып-чемнениир, ойнаар)

7.        Шагаада кандыг оюннарны ойнаарыл?

8.        Шагаада кандыг езу- чанчылдар бар болду?

9.        Тыва улустун хогжум херекселдеринден аданар

10.        Тыва улустун аас чогаалынын кандыг хевирлерин билир силер? Адаар.

9.        Танцы «Челер-ой»

Че, ам «Челер-ой»- дан чыдып калба,

Чындыннадыр самнап тевээл!                         (шупту челер-ойну теп самнаар).

10.        Шайлаашкын

Тыва аъш-чем дээжизин делгевиткеш,

Сагыш ундур хоорежип шайлаалынар.

II.        Туннел.