Тыва тоолдар
книга по развитию речи (младшая группа)

Доос куш биле Аскыр-Дагаа
(Тыва тоол)

    Бир черге Аскыр-Дагаа өөрүн эдертип алгаш чоруп чораан. Мурнуу чүктен салбар кара Куш ужуп келгеш хонупкан. Чугаалажып таныжа берген. Оон: “Кай баарың ол?” – деп айтырган. “Соңгу чүкте улуг наадым болур, ынаар барайн, тонум багай, тонуң берем, Дагаа” – деп дилеп-тир. Аскыр-Дагаа кончуг каас тоннуг турган. Оозун уштуп берген. “Эртен болза эртен, кежээ болза кежээ эккеп бээр мен” – дээш, кедип алгаш, соңгу чүкче чоруй барган. Ол ояар барган.

     Ам Аскыр-Дагаа эртен болза эртен, кежээ болза кежээ: “Доос куш, тонум эккел!” – деп эдип-ле турар апарган.

Морзук

(Тыва тоол)

                                                      Морзук суг ижер деп чорааш, хем кыдыынга Бугага ужуражы бергеш шоодуп, каттырып-ла эгелээн.
   – Бо чүү, кандыг адам, элдептиг, каттырынчыг амытан сен! Бажы калчан, карактары алараңнаар, думчуу шүжүлээн, артында-ла чүзүнү чок. Дүрзү-түрүзүн оскундур семирип алган, сиген тырып каан барба-ла – дээш, чер дырбап, кара баары каткыже каттырып, чуглуп туруп берген.

   Буга Морзукту ыыт чок көрүп туруп-туруп:
  – Бодун боду билинмес, морзук калчанын билинмес, элдептиин аа – дээш, оруун уламчылап чоруп каап-тыр. “Бодун боду билинмес, морзук калчанын билинмес” – деп үлегер чугаа ам-даа уламчылавышаан.

Борбак далган
(Орус улустуң тоолу)

   Эрте бурун шагда ирей-кадай улус чурттап чораан чүвең иргин. Бир-ле катап ирей олура, кадайындан дилеп-тир: 

   – Кырган, меңээ борбак далгандан быжырып берем. 

   – Далган бар эвес, чүнүң-биле быжырар мен.

   – Эх, чөнүкпейим, аңмаардан ширбип, артынчыдан кактазыңза болу-ла бээр ыйнаан.

   Кырган-даа чүзү боор, аңмаардан ийи адыш далган кактап алгаш, ажыткыны өремеге холааш, борбак далган туткаш, саржагга хаарыпкаш, соодары-биле
соңга караанга салып каан. Борбак далганга шак ынчаар чыдары эпчок болган: ол соңгадан дүшкеш, хар овааже чайылгаш, оон сиген кырынче халааш, сиген кырындан орукче чуулгаш, олап дукпуртуланып чоруп каап-тыр эвеспе. Борбак далган орукка чуглуп олурарга, аңаа уткуй койгун халып келгеш:

   – Борбак далган, Борбак далган сени чиптейн деп!

   – Чок, майышкакпай, мени чиве, харын сеңээ кандыг ырны ырлап бээримни дыңна даан.

Койгун кулаан сүүрертипкеш, дыңнаалай берген. Борбак далган ырлап дүжүрүпкен:

Аңмаар иштин ширбип тургаш,
Артынчыларны кактап тургаш,
Саржаг-биле холуп тургаш,
Чаза хаарып быжыргаштың,
Соңга орта соодуп кагган,
Кырган-ачам, кырган-авам –
Кырганнардан дезип үнген.
Борбак далган бодум-дур мен.
Койгун сенден дезе бээрим,
Кончуг берге эвес деп бил.

   Ынча дээш, Борбак далган чүгле караш дээн, ону чүгле койгун шала-була көрүп четтикен.

   Борбак далган борбаңайнып, арга ишти кокпа-биле чуглуп орда, аңаа уткуй бөрү бо-ла чедип келген:

   – Борбак далган, Борбак далган, сени таптыг сыырыптайн!

   – Мени чиве, көк бөрү, сеңээ ырдан ырлап берейн.

   Ынчангаш Борбак далган ырлап бадырыпкан:

Аңмаар иштин ширбип тургаш,
Артынчылар кактап тургаш,
Саржаг-биле холуп тургаш,
Чаза хаарып быжыргаштың,
Соңга орта соодуп кагган,
Кылчаң дагыр койгунактан,
Кырганнардан дезип үнген,
Борбак далган бодум-дур мен.
Көк бөрү сенден база,
Көргей-ле сен, дезе бээр мен.

   Ынча дээш, Борбак далган чүгле шимеш дээн, ону чүгле бөрү эскерип чыдып каан.

   Борбак далган ол-ла ынчап аргалап чуглуп олурда, аңаа уткуй адыг бо кел чыткан.

   – Борбак далган, Борбак далган, сени чиийн деп!

   – Машпак, сен мени канчап чиир сен! Ооң орнунга мээң ырым дыңна!

   Борбак далган ырлап эгелээн, а адыг ийи кулаан далбайтыпкаш, дыңнап олурупкан:

Аңмаар иштин ширбип тургаш,
Артынчылар кактап тургаш,
Саржаг-биле холуп тургаш,
Чаза хаарып быжыргаштың,
Соңга орта соодуп кагган,
Бодум туткан кырганнарга,
Бо-ла бөрү, койгунакка
Алдыртпайн дезип үнген
Борбак далган бодум-дур мен.
Адыг сенден дезе бээри,
Амыр чүве болбазыкпе.

   Ынча дээш, Борбак далган караңнадыр чуглуп чорупкан, адыг чүгле ооң изин көрүп чыдып каан.
Борбак далган ол-ла ынчап борбаңайнып чуглуп чорда, аңаа уткуй дилги бо-ла чедип келген:

   – Экии, Борбак далган! Паа, чаражыңны але, артында-ла долбанналчак!

   Борбак далган мактаашкынга өөрүп, бодунуң ырызын ырлап эгелээн, а дилги ону дыңнавышаан, улам-на чоокшулап олурган.

Аңмаар иштин ширбип тургаш,
Артынчылар кактап тургаш,
Бодум туткан кырганнарга,
Бо-ла койгун, адыг, бөрээ
Алдыртпайн дезип үнген,
Борбак далган бодум-дур мен.
А сен база бырашпас сен!

   – Кайгамчык-ла ыры-дыр! – деп, дилги чугаалаан. – Багай-ла чүвем – кырааным-дыр ийин, күжүрүм, дыңнаарым база хирелиг дивес сен бе. Хаайым кырынга олурупкаш, катап база ырлай каавыдам.

   Борбак далган ооң ырызын, мактап турар боорга, аңаа амырааш, дилгиниң хаайынче халый бергеш, ырлап-ла эгелээн:

   – Борбак далган бодум-дур мен…

   А дилги “хап” дээн соонда, сыыра каапкан.

Адыг биле хөөрүк

(Хакас улустуң тоолу)

   Январь айны хакастар Хөөрүк айы деп адаар. Бир-ле катап кыш ортан үезинде үнүп келген айда чеже хонук барын Адыг Хөөрүк-биле маргыжып-тыр. Чаңгыс-даа хүн ижээнинге чыдары Адыгга кончуг күзенчиг эвес болган. Ынчангаш ол чоон үнү-биле алгырып-тыр: 

   – Үжен, үжен!..

   – Үжен бир, үжен бир! деп, Хөөрүк маргышкан.

   Адыг хорадай бергеш, дыргактары-биле Хөөрүктүң ооргазындан сирбектеп алган. Хөөрүк дезип ыңай болган. Оон бээр-ле ооң ооргазы шокарарып артып калган. Январь ай дөмей-ле үжен бир хонуктуг болуп арткан. Күш-биле кажанда-даа шынны тиилеп шыдавас сен деп, чон анаа эвес чугаалажып турар болгай аан.

ИЙИ ДАМЫРАК

(шоор улустуң тоолу)

   Аргага улуг хая адаандан ийи Дамырак тыптып келген. Алышкыларның бот-боттарынга дөмейи аажок. Чүгле аажы-чаңы аңгы: бирээзи хөглүг болгаш экииргек, а өскези чалгаа болгаш харам.
   Хөглүг Дамырак долгандыр көргеш: 
   — Дүү ол дөңгеликтер артында чүү бар эвес, барып көрээлем — деп бирээзинге чугаалап-тыр.
   — Хөңнүм чогул — деп, чалгаа Дамырак харыылаан.
   — Ырак ыйнаан, орук ара хамык суум төнүп калза канчаар.
   — Ынчаарга балыктарлыг болуулам! — деп, хөглүг Дамырак саналдаан. — Оларның-биле кады ойнаай-ла бис!..
   Ынчалза-даа чалгаа Дамырак тургаш:
   — Балыктарга мээң суумну бээр деп бе? Черле хей. Суг мээң бодумга херек — дээш, чөпшээрешпээн.
   Хөглүг Дамырак кайгай бергеш:
   — Бүгү назыныңда дөңгеликтер чанынга чорууруңга чалгааранчыг-ла болгай! — дээн.
   Чалгаа Дамырак тургаш:

   — Мында шыпшың болгаш чылыг-дыр. Удуксап тур мен! — деп-тир.
   — Ындыг-дыр, маңаа артып каг — деп, хөглүг Дамырак муңгак чугаалаан. — А мен халып чоруптум. Байырлыг, дуңмам!
   … Ооң соонда алышкылар кажан-даа ужурашпааннар.
   Чалгаа Дамырак улуг дөңгелик чанынга шимчевейн турупкан. Удаваанда ол тулаа апарган. Ооң суу балар-биле бүргели берген. Аңаа ыргак-сээктер биле пагалар чурттай берип-тир.
   А хөглүг Дамырак дидими-биле бурунгаар маңнап-ла орган. Кажан ол мурнунга таваржып келген даштарны ажа халыырга, оон шуралгактар тыптып турган. Аңаа дораан-на кадыргылар хөглүг ойнай бээр болган. Хат хөглүг Дамырактың суун шиви, хадың, пөшче чажарга, олар мөңге ногаан апарганнар. Оруунуң төнчүзүнде, Дамырак чоогага чедип келгеш, дээр дег көк дириг суглуг дыка чараш даг хөлү болу берген.
   А тулаа апарган чалгаа Дамырак ону билбээн.

ДИЛГИ ЧҮГЕ КЫСКЫЛ АПАРГАНЫЛ ?

(тыва улустуң тоолу)

   Дилги эң-не баштай кара турган чүвең иргин. Бир-ле күскелеп чорааш, ам эртен бак Мезил-биле чаржыр деп бодап ап-тыр.

   Даартазында даң бажында Дилги хем кыдыынга маңнап келген:

   — Бак Мезил, бар сен бе? — деп айтырарга, Мезил: — Бар-ла мен — деп-тир.

   Дилги тура:

   — Даарта эртен бо хемни өрү чаржыр бис — дээн.

   Мезил чөпшээрежип каан. Дилги чоруй барган. Мезил ол хүн хемниң мезилдерин эргий маңнап тургаш:

  — Даарта эртен хем эриинге үнүп туруп алыңар. Дилги маңнап келгеш, бак Мезил бар сен бе дээрге, аа деп турар силер — деп чагып каан чүвең иргин.

 Эртенинде Дилги маңнап келгеш:

  — Бак Мезил бар сен бе? — дээрге:

  Ийе, бар мен — деп-тир.

   — Че бис бе — дишкеш, Дилги-даа салыпта-ла берген. Мезил-даа хеминче мойт кылдыр халый берген иргин. Дилги шаанга киир маңнап-маңнап:

   — Бак Мезил бар сен бе? — дээрге, ырак мурнунда-ла «аа!» дээр болган. Дилги чедер черинге маңнап кээрге, Мезил сугдан үнүп келген:

   — Бак Мезилек мени безин эртип шыдавас, кара дилги адың чок-тур — деп, кыжырып турган-дыр эвеспе.

   Дилги ыяткаш, шупту боду кыскыл апарган чүвең иргин.

КУШКАШ БИЛЕ ДИЛГИ

(тыва улустуң тоолу)

   Кушкаш уязынга үш оглун азырап турган чүве-дир. Бир-ле хүн Дилгижек маңнап келгеш

   – Оглуң бирээзин бер, кушкаш – дээн.

   Кушкаш:

   – Оглум бербес мен – дээн.

   Дилгижек:

   – Бербес болзуңза, борбак арыың өрттендир маңнаар мен, борбак талың чара үзер мен – деп кыжаны берген. Кушкаш корткаш оглунуң бирээзин каап бээрге, Дилгижек чипкеш чоруй барган. Даарта эртен Дилгижек база-ла чедип келгеш:

   – Оглуң бирээзин бер – дээш туруп берген.

   – Берген мен, ам бербес мен – дээн.

   Дилгижек:

   – Бербес болзуңза, борбак арыың өрттендир маңнадым-на, борбак талың чара үстүм-не – деп барган.

Хөөкүй кушкаш база-ла бир оглун берип каан, ам чаңгыс оолдуг арткан. Муңгарааш ыглап олурда, күске маңнап келген.

   – Чүге ыглап ор сен, кушкаш? – дээн.

 – Үш оглумнуң ийизин Дилгижек чипти, ынчангаш ыглап ор мен – дээн.

   – Чүге бердиң? – деп айтырган.

   – Борбак арыың өрттендир маңнаар мен, борбак талың чара үзер мен дээрге бердим.

   Күске тургаш:

   – Ам эртен дилгижек маңнап кээрге, борбак арыымны өрттендир маңнаар дуюуң кайыл, борбак талым чара үзер мыйызың кайыл дээш чаңгыс оглуң бербес сен – деп мынчанган.

   Эртен Дилгижек маңнап келгеш:

   – Чаңгыс оглуң эккел, кушкаш! – дээн.

   – Борбак арыымны өрттендир маңнаар дуюуң кайыл, борбак талым чара үзер мыйызың кайыл? Чаңгыс оглум бербес мен – дээш, кушкаш чоргаар олурган.

   – Мындыг чүвени маңаа кым айтып бергени ол – дээш Дилги хорадап, талды долгандыр маңнааш, бир көөрге күске маңнап бар чыткан. Бо-ла сөгледи ийнен дээш, күскени пактай тыртып алган.

   Күске:

   – Бо хүн айның саны кажыл, Дилгижек хаан? – дээн.

   Дилгижек айның санын адаар дээш аксын аазадыптарда, күске ушта халааш, дазыл адаанче бурт-ла диген.

   Дилгижек куруг арткаш, ыятка дүшкеш, ховузунче салып чоруй барып-тыр оо!