Развитие речи детей посредством произведений устного народного творчества
методическая разработка по развитию речи

Оос чӱмдемел ажыра балдардыҥ тилин байыдары

Шокшланова Л.М.,

Экинурдагы болчомдордын

 садынын таскадаачызы

«Улаганныҥ укаалу сӧзи» деп бичикте алтай калыктыҥ, бу айдылган аймакта jуртаган улустыҥ оос чумдемелин сӱреен jилбиркеп кычырадыс, болчомдордыҥ садында ӧткӱрип турган ижисте база тузаланадыс. Темдектезе, баланы jаштаҥ ала оос чумдемелдердиҥ мындый жанрларыла: алкыштар, кеп сӧстӧр, модор сӧстӧр лӧ таныжарын jеткилдеп, тилин темиктирер амадула бу jуунтыдаҥ В.П. Темдекова деп кижиниҥ «Асканымды тамзыктап чачуутырган от энем! Алганымды тамзыктап, салуутырган от энем!» М.П.Табакаева-Юстукова айткан. «Аржан-кутук суузын Адам болуп амзаткан, эмдӱ-томду суузын энем болуп эмискен». Кеен-jараш Улаган деген алкыштарыла таныштыс.  Балдар мындый алкыш сӧстӧрди айдып, сӧстӧрди чокум, jарт, эрмектерди толо айдарына темигет.  Анайда ок баланыҥ кӧрӱм-шӱӱлтези суу-алтай болорына база jарамыкту.

Бу ла jуунтыда кеп сӧстӧрдӧҥ балдардыҥ jажына,  оҥдоор кемине келиштире тузаланганыс мындый:«Jалку кижи jыртык тоолор». Н.Д.Чулунованын айтканыла  «Калбактазаҥ капка толор, айактазаҥ арчымакка толор. Кысканганы – кызыл ийт, карамдаганы - кара ийт». Кеп сӧстӧр ажыра кижиниҥ кылык-jаҥы керегинде куучындажып, баланыҥ jакшы кӱӱн-санаазын, кӧрӱм-шӱӱлтезин таскададыс.  Кеп ле укаа сӧсти айдып береле кийининеҥ jурукты келиштире тузаланып, билгенин, оҥдогонын быжулап ийзе jакшы. 196 букте айдылган модор сӧстӧрдӧҥ кичинек болчомдорго jарагадыйы Р.А.Мадрашеваныҥ «Jугурип-jугурип бараадала», А.Б.Санинаныҥ «Кайда-куйда барып келдин?», Сандяеваныҥ А.Б (jабак соокту).«Кырда, кырда от куйет», Башкуш сууныҥ jанында, Бее-бее, Беденке».  Бу модор сӧстӧрди балдар тӱрген эске ӱренип айткылайт. Анчадала, табыштарды чокум-jарт айдып болбой турган балдарга модор сӧстӧр ӱретсе jакшы. Кандый табышты айдарга кӱчсинип турган, ондый ла табышка тӧзӧлгӧн модор сӧстӧр айтырып темиктиредис.

Анайып, элдин оос поэзиязына тайанып, балдарды тӧрӧл тилине jилбиркедип, оныҥ байлыгын, сӱрлӱзин, чеченин оҥдоорго ууландырылган ишти откӱредис. Бу бичикте jуулган материалдарда табышкактар jок эмтир.

 Улаган аймактыҥ солун, угулбгаан табышкактары болгон болзо сӱреен jакшы болор эди. Бичиктиҥ авторына быйанысты айдып, ижи оноҥ ары jедимду болзын деп куунзейдис.