Открытое занятие Тыва далган
материал (средняя группа)

Муниципалдыг бюджеттиг школа назы четпээн уруглар өөредилге албан чери «Тыва Республиканыӊ Бай- Тайга кожууну» муниципалдыг районнуӊ Кара- Хөл сумузунуӊ «Сайзанак» аттыг уруглар сады

Ортумак бөлукке чугаа сайзырадыр болгаш билигни (чаа чүүлдү) шиӊгээдирин сайзырадырынга ажык кичээл

Темазы: «Тыва чемим - Тыва далган!»

Кичээлди тургускан кижизидикчи  башкы: Соян Чаяна Жораевна

2021-2022 өөредиле чылы

Темазы: «Тыва чемим - Тыва далган!»

Кичээлдин хевири: чаа тема

Кичээлдиӊ эртемнер-биле бөлуктээшкини: чугаа сайзырадылгазы, куш-культура, билип алыышкын сайзырадылгазы, уран-чүүл сайзырадылгазы.

Сорулгазы: Тыва улустуӊ чаагай чаӊчылдарынга даянып алгаш, тыва далганны кылырыныӊ дугайында билигни уругларга билиндирер.

Өөредилгелиг сорулгазы: Тараадан тыва далганны соктаарын уругларга өөредир. Уругларга тыва улустуӊ эдилелдерин танып, ылгап өөредир, ооӊ ажык-дузазын билиндирер. Уругларнын долу, шын бодалдарын илередиринге өөредири.

Сайзырадыр сорулгазы: Айтырыгларга тода болгаш долу харыыларны бээрин өөредир; чувени сактып алырын, даап бодаарын, дыл-домаан сайзырадыры, словарь ажылын чоргузуп, сөс курлавырын байыдары. Тыва эдилелдерни бойдустуӊ кезектеринден кылып ап турар деп чүүлдү билиндирер.

Кижизидиглиг сорулгазы: Тыва чаагай чыӊчылдарны сагып чоруурунга, эт-сепке камныг чорукка кижизидер. Бойдуска камныг, аӊаа ынак болурунга кижизидер.

Сөс курлавыры: Согааш, бала, деспи, былгааш, дээрбе, тараа, алгый.

Дерилгези: Проектор, согааш, бала, деспи, былгааш, дээрбе, аяк, тыва далган, чиг таара, бышкан тараа, хоорупкаан тараа, саржаг, сугуу, сүттүг шайлыг хөнек, чигир, ааржы, өгнуӊ хевири (хана, хараача, улуннар)

Кичээлдин чорудуу

-Уруглар, бөгүн  билип алыышкын сайзырадылгазынныӊ кичээлин эртирер бис. Сандайларже таарыштыр олургулап алыӊар. Ам силерге шүлүк чугаалап берейн, утказын кичээнгейлиг дыӊнанар.

Арбай – тараам – чаагай тараам    Алдын – кыс Септел.

Тыва чоннуӊ бурун шагдан

Тарып, ажаап, чемишчиткен,

Аъштыӊ – чемниӊ дээжизи боор

Арбай – тараам – чаагай тараам

Шагаа байыр үезинде

Саржаг, чөкпек, далган – тараа,

Ак чем элбек – тавак долу

Аъш – чемни делгептер бис.

Тыва кижи тараа чемин

Дыӊгылдайга алгап чораан:

«Тараам турда, тодуг – ла мен,

Таӊдым турда, таӊдаш – ла мен»

Слайд 1 (Уругларга тараа соктап турарыныӊ дугайында кыска фильмни экранга көргүзер).

-Уруглар, чүнү кылып турарын көрдүвүс?

-Уруглар, ынчаарга чугаалап көрүӊерем, тыва далганны кайыын ап турарыл?

-Эр-хейлер, тыва далганны тараадан соктап ап турар.

-Тыва далган чииринге ынак силер бе?

-А тыва далганны канчаар кылып алырын билир силер бе?

-Тыва далганны канчаар соктаарын билип алыксап тур силер бе?

-Ынчангаш бөгүнгү кичээливисте тыва далганны тараадан канчаар соктап кылырын өөреннир бис.

 -Тарааны соктаарынга кандыг херекселдер херек-тир, баштай билип алыылыӊар. Ам мээн-биле кады адаӊар.

Слайд 2 (Чуруктарын көргускеш, ададыр.)

-Бо дээрге тарааны хоорар алгый паш-тыр. Алгый паш, деп адаӊар. Алгый паш өске паштардан көөрде чуга болур,  чүге дизе тараа быжыӊгыр болзун дээш ажыглаар. Өске кылын баштарга хоорар болза тараа чедир бышпайн кадып калыр.

- Бо дээрге чуу-дур, уруглар?

- Согааш, бала, адаӊар. Согааш, бала-биле хооруп алган тараанын дүгүн дүжүр соктаар.

- Бо эдилелди кижи бүрүзү таныыр бе? Кым билирил, адаптыӊарам? –Деспи

-Шын-дыр, деспиге тарааныӊ дүгүн дүжүр челбиир.

-Бо дээрге дээрбе-дир. Дээрбе, деп адаӊар. Дээрбе-биле тарааны хоюдур далганнаар. (Уруг бүрүзунге база ададыр)

-Деспи, бала, согааш, дээрбе дээрге тыва улустуӊ эдилелдери-дир. Тывалар бо эдилелдерин дыка камныг эдилеп чораан, оларны кылып алыры берге. Бо эдилелдерни кылырыӊга чүүлдерни кайыын ап турарыл?

- Бо эдилелдер кымныӊ өөнде барыл?

- Эр-хейлер, уруглар!

-Уруглар, ам тарааны боттарывыс соктап көөр бис бе?

-Ынчаарга өгче бараалыӊар. (Өг иштинге келир)

-Дөрже эртип олуруӊар уруглар. (Уруглар чартык төгериктей дискектенип олуруп алыр)

-Уруглар, удавас чүү байырлалы кээрил?

-Шагаа байырлалы дээрге чүү чүвел?

-Шагаа байырлалында чүнү канчаарыл?

-Кандыг тыва чемнер белеткээрил азы турарыл?

-Ынчаарга ам меӊээ шагаа байырлалынга белеткенип тыва далган соктаарынга дузалажыр силер бе?

-Тарааны соктаарыныӊ мурнунда бичии дыштаныптаалыӊар.

Сула шимчээшкин «Арбай тараам амданныг»

(Уруглар «Деӊ-деӊ» деп ырыныӊ аялгазынга тарааны соктап турарын танцылап көргузер)

-Бо чүү-дүр, уруглар? –Тараа

-Баштай тарааны канчаап алырыл?

-Тарааны хоорар мурнунда, тараа поктуг болза ону аштап – арыглап алыр.

Дидактиктиг оюн «Тарааны арыглаалы»

- Уруглар стол кырында поктуг тараа бар. Ооӊ чүгле тараазын ангылаар силер.

-Ам уш бөлүкке чарлып алыр бис. (Уругларны чарып алыр)

- 1-2-3, эгелеӊер! (Уруглар аразында чаржып тарааны аӊгылаар)

-Эр-хейлер! Ам арыглап алган тараавысты суугууга алгый пашка хоораалыӊар. Тарааны хоорарда суугууга хоорар, аӊаа бажыӊ иштинде печкага тараа хоорбас. Бир эвес суугуунуӊ оду улгадыр болза тараа өртенип болур, ынчангаш тараа өртенмезин дээш, ону үргүлчү былгааш-биле былгап турар.

-Чаа,  хооруп алган тараавысты деспиге уруп алыылыӊар.

-Ам деӊнеп көрээлиӊер, чиг  тарааныӊ өӊу кандыг-дыр?

-Чиг тарааныӊ даштын топтап көруӊердаан, кандыг-дыр?

-А хооруп алган тараавыстыӊ өӊү кандыг-дыр?

-Кажан тарааны хооруптарга тараа бышкаш даштында дүгү хоорлуп, божай бээр. Ынчангаш ону согаашка дүгүн дүжүр соктаар. Соктаалыӊар че.

(тарааны согаашка ургаш, оолдарга соктадыр)

- Бо согааштыӊ балазы –дыр, күштүг улус оолдар соктазын. Баштай мен айтып берейн. (Көргүзер)

-Тарааныӊ дүгүн дүжүр соктаарда саннап тургаш дүктээр. Ынчаарга 20 катап соктаар бис. Бир оол-ла 5 согар. Уруглар санаалыӊар. Майдыр эге-ле че.

(Оолдарга тарааны соктадыр)

-Эр-хейлер, ам дүктеп алган тараавысты кайнаар уруп алыр бис? (Деспиже урар)

-Тараавыс кандыг апарган-дыр? - Дүктүг

-Деспиге уруп алгаш, тарааныӊ дүгүн дүжүр челбиир. (Көргузер)

- Бо көруӊер даан, дүктүг турган тарааныӊ дүгүн дүжүр челбип кааптарга тараа кандыг-дыр? (Өске тавакта тарааны көргузер) –Дук чок арыг.

-Ам арыглап алган тараавысты дээрбеге тырттар бис. Дээрбени чүнүӊ-биле кылган-дыр, уруглар?

-Шын-дыр, даштан кылган. Аар даштыӊ аразынга тараа эки чуурлуучал болур. Тырттып көрээлиӊер. 

-Бо дээрге дээрбени долгаар дээрбениӊ ыяжы-дыр. Дээрбениӊ кырында оӊгар черин – дээрбениӊ аяаа дээр, тарааны уруп алгаш, дээрбени долгаар.  Адаанда далган дозар черинде чуу бар -дыр, уруглар?

- Тывалар боттарыныӊ азыраан дириг амытыннарыныӊ кештерин пөс орнунга ажыглап, эдилээр турган. Алгы пөстен быжыг бооп турар. (Уругларга тырттырар)

-Көруӊерем, тараавыс дээрбениӊ аразындан чүү болуп үнүп турар-дыр?

-Бо-ла-дыр-ла тыва далганывыс белен. Эр-хейлер!

- Силер тыва далган чиген силер бе?

-Тыва далганны чүнүн-биле булгап чиир бис?

(Уругларга тыва далганны булгаарын көргускеш,амзадыр.)

-Соктап алган тыва далганывыс чаагай-дыр бе?

-Чыды кандыг-дыр?

Кичээлдиӊ түӊнели:

-Ам силерни тарааны чунуӊ-биле канчаар кылырын билип алганыӊарны хынаптайн.

Оюн. «Кандыг эдилел чок-тур?»

Сорулгазы: Уругларныӊ тарааны кандыг эдилелдер-биле кылырын сактып алганын хынаар сорулга-биле ойнадыр.

Бис бөгүн кандыг эдилелдер өөрендивис, уруглар? Кым чугаалаптарыл? –Ам оюндан ойнаптаалыӊар. Бо чурукту эки сактып көрүп алыр. Карааӊар шийип алыӊар кым-даа көрбес.

Слайд 3 (Экранга эдилелдерниӊ чуруктарын көргүскеш, бирээзин чидир базыптар) -Чуу чок тур, тывыӊар?

- Бо эдилелдерни чүнү канчаарда ажыглаар ийик, уруглар? (Тараа соктап чиирде)

- Тарааны соктап чиирде баштай чүнү канчаарыл? (Погун, дажын аштаар, оон соонда хоорар)

- Каяа уруп алгаш чүнүӊ-биле хоорарыл? (Пашче ургаш былгааш-биле хоорар)

- Хооруп алгаш канчаарыл? (Согаашче ургаш бала-биле соктаар)

- Соктап алгаш канчаарыл? (Челбиир)

- Кая уруп алгаш челбиирил? (Деспиге уруп алгаш челбиир)

- Челбип алгаш канчаар бис? (Дээрбеге тыртар)

- Дээрбеге тыртып алырывыска чүү үнүп келирил? (Тыва далган)

- Тыва далганны канчаар чиир бис? (Сүттээш саржаглап чиир)

Улегер домак: Тараадан халбактанган – тодуг

                          Малдан халбактанган – каас.

-Эр-хейлер, уруглар! Бистин кичээливис доозулду, дыштаныӊар.

Муниципалдыг бюджеттиг школа назы четпээн уруглар өөредилге албан чери «Тыва Республиканыӊ Бай- Тайга кожууну» муниципалдыг районнуӊ Кара- Хөл сумузунуӊ «Сайзанак» аттыг уруглар сады

Ортумак бөлукке чугаа сайзырадыр болгаш билигни (чаа чүүлдү) шиӊгээдирин сайзырадырынга ажык кичээл

Темазы: «Тыва чемим - Тыва далган!»

Кичээлди тургускан кижизидикчи  башкы: Соян Чаяна Жораевна

2021-2022 өөредиле чылы

Темазы: «Тыва чемим - Тыва далган!»

Кичээлдин хевири: чаа тема

Кичээлдиӊ эртемнер-биле бөлуктээшкини: чугаа сайзырадылгазы, куш-культура, билип алыышкын сайзырадылгазы, уран-чүүл сайзырадылгазы.

Сорулгазы: Тыва улустуӊ чаагай чаӊчылдарынга даянып алгаш, тыва далганны кылырыныӊ дугайында билигни уругларга билиндирер.

Өөредилгелиг сорулгазы: Тараадан тыва далганны соктаарын уругларга өөредир. Уругларга тыва улустуӊ эдилелдерин танып, ылгап өөредир, ооӊ ажык-дузазын билиндирер. Уругларнын долу, шын бодалдарын илередиринге өөредири.

Сайзырадыр сорулгазы: Айтырыгларга тода болгаш долу харыыларны бээрин өөредир; чувени сактып алырын, даап бодаарын, дыл-домаан сайзырадыры, словарь ажылын чоргузуп, сөс курлавырын байыдары. Тыва эдилелдерни бойдустуӊ кезектеринден кылып ап турар деп чүүлдү билиндирер.

Кижизидиглиг сорулгазы: Тыва чаагай чыӊчылдарны сагып чоруурунга, эт-сепке камныг чорукка кижизидер. Бойдуска камныг, аӊаа ынак болурунга кижизидер.

Сөс курлавыры: Согааш, бала, деспи, былгааш, дээрбе, тараа, алгый.

Дерилгези: Проектор, согааш, бала, деспи, былгааш, дээрбе, аяк, тыва далган, чиг таара, бышкан тараа, хоорупкаан тараа, саржаг, сугуу, сүттүг шайлыг хөнек, чигир, ааржы, өгнуӊ хевири (хана, хараача, улуннар)

Кичээлдин чорудуу

-Уруглар, бөгүн  билип алыышкын сайзырадылгазынныӊ кичээлин эртирер бис. Сандайларже таарыштыр олургулап алыӊар. Ам силерге шүлүк чугаалап берейн, утказын кичээнгейлиг дыӊнанар.

Арбай – тараам – чаагай тараам    Алдын – кыс Септел.

Тыва чоннуӊ бурун шагдан

Тарып, ажаап, чемишчиткен,

Аъштыӊ – чемниӊ дээжизи боор

Арбай – тараам – чаагай тараам

Шагаа байыр үезинде

Саржаг, чөкпек, далган – тараа,

Ак чем элбек – тавак долу

Аъш – чемни делгептер бис.

Тыва кижи тараа чемин

Дыӊгылдайга алгап чораан:

«Тараам турда, тодуг – ла мен,

Таӊдым турда, таӊдаш – ла мен»

Слайд 1 (Уругларга тараа соктап турарыныӊ дугайында кыска фильмни экранга көргүзер).

-Уруглар, чүнү кылып турарын көрдүвүс?

-Уруглар, ынчаарга чугаалап көрүӊерем, тыва далганны кайыын ап турарыл?

-Эр-хейлер, тыва далганны тараадан соктап ап турар.

-Тыва далган чииринге ынак силер бе?

-А тыва далганны канчаар кылып алырын билир силер бе?

-Тыва далганны канчаар соктаарын билип алыксап тур силер бе?

-Ынчангаш бөгүнгү кичээливисте тыва далганны тараадан канчаар соктап кылырын өөреннир бис.

 -Тарааны соктаарынга кандыг херекселдер херек-тир, баштай билип алыылыӊар. Ам мээн-биле кады адаӊар.

Слайд 2 (Чуруктарын көргускеш, ададыр.)

-Бо дээрге тарааны хоорар алгый паш-тыр. Алгый паш, деп адаӊар. Алгый паш өске паштардан көөрде чуга болур,  чүге дизе тараа быжыӊгыр болзун дээш ажыглаар. Өске кылын баштарга хоорар болза тараа чедир бышпайн кадып калыр.

- Бо дээрге чуу-дур, уруглар?

- Согааш, бала, адаӊар. Согааш, бала-биле хооруп алган тараанын дүгүн дүжүр соктаар.

- Бо эдилелди кижи бүрүзү таныыр бе? Кым билирил, адаптыӊарам? –Деспи

-Шын-дыр, деспиге тарааныӊ дүгүн дүжүр челбиир.

-Бо дээрге дээрбе-дир. Дээрбе, деп адаӊар. Дээрбе-биле тарааны хоюдур далганнаар. (Уруг бүрүзунге база ададыр)

-Деспи, бала, согааш, дээрбе дээрге тыва улустуӊ эдилелдери-дир. Тывалар бо эдилелдерин дыка камныг эдилеп чораан, оларны кылып алыры берге. Бо эдилелдерни кылырыӊга чүүлдерни кайыын ап турарыл?

- Бо эдилелдер кымныӊ өөнде барыл?

- Эр-хейлер, уруглар!

-Уруглар, ам тарааны боттарывыс соктап көөр бис бе?

-Ынчаарга өгче бараалыӊар. (Өг иштинге келир)

-Дөрже эртип олуруӊар уруглар. (Уруглар чартык төгериктей дискектенип олуруп алыр)

-Уруглар, удавас чүү байырлалы кээрил?

-Шагаа байырлалы дээрге чүү чүвел?

-Шагаа байырлалында чүнү канчаарыл?

-Кандыг тыва чемнер белеткээрил азы турарыл?

-Ынчаарга ам меӊээ шагаа байырлалынга белеткенип тыва далган соктаарынга дузалажыр силер бе?

-Тарааны соктаарыныӊ мурнунда бичии дыштаныптаалыӊар.

Сула шимчээшкин «Арбай тараам амданныг»

(Уруглар «Деӊ-деӊ» деп ырыныӊ аялгазынга тарааны соктап турарын танцылап көргузер)

-Бо чүү-дүр, уруглар? –Тараа

-Баштай тарааны канчаап алырыл?

-Тарааны хоорар мурнунда, тараа поктуг болза ону аштап – арыглап алыр.

Дидактиктиг оюн «Тарааны арыглаалы»

- Уруглар стол кырында поктуг тараа бар. Ооӊ чүгле тараазын ангылаар силер.

-Ам уш бөлүкке чарлып алыр бис. (Уругларны чарып алыр)

- 1-2-3, эгелеӊер! (Уруглар аразында чаржып тарааны аӊгылаар)

-Эр-хейлер! Ам арыглап алган тараавысты суугууга алгый пашка хоораалыӊар. Тарааны хоорарда суугууга хоорар, аӊаа бажыӊ иштинде печкага тараа хоорбас. Бир эвес суугуунуӊ оду улгадыр болза тараа өртенип болур, ынчангаш тараа өртенмезин дээш, ону үргүлчү былгааш-биле былгап турар.

-Чаа,  хооруп алган тараавысты деспиге уруп алыылыӊар.

-Ам деӊнеп көрээлиӊер, чиг  тарааныӊ өӊу кандыг-дыр?

-Чиг тарааныӊ даштын топтап көруӊердаан, кандыг-дыр?

-А хооруп алган тараавыстыӊ өӊү кандыг-дыр?

-Кажан тарааны хооруптарга тараа бышкаш даштында дүгү хоорлуп, божай бээр. Ынчангаш ону согаашка дүгүн дүжүр соктаар. Соктаалыӊар че.

(тарааны согаашка ургаш, оолдарга соктадыр)

- Бо согааштыӊ балазы –дыр, күштүг улус оолдар соктазын. Баштай мен айтып берейн. (Көргүзер)

-Тарааныӊ дүгүн дүжүр соктаарда саннап тургаш дүктээр. Ынчаарга 20 катап соктаар бис. Бир оол-ла 5 согар. Уруглар санаалыӊар. Майдыр эге-ле че.

(Оолдарга тарааны соктадыр)

-Эр-хейлер, ам дүктеп алган тараавысты кайнаар уруп алыр бис? (Деспиже урар)

-Тараавыс кандыг апарган-дыр? - Дүктүг

-Деспиге уруп алгаш, тарааныӊ дүгүн дүжүр челбиир. (Көргузер)

- Бо көруӊер даан, дүктүг турган тарааныӊ дүгүн дүжүр челбип кааптарга тараа кандыг-дыр? (Өске тавакта тарааны көргузер) –Дук чок арыг.

-Ам арыглап алган тараавысты дээрбеге тырттар бис. Дээрбени чүнүӊ-биле кылган-дыр, уруглар?

-Шын-дыр, даштан кылган. Аар даштыӊ аразынга тараа эки чуурлуучал болур. Тырттып көрээлиӊер. 

-Бо дээрге дээрбени долгаар дээрбениӊ ыяжы-дыр. Дээрбениӊ кырында оӊгар черин – дээрбениӊ аяаа дээр, тарааны уруп алгаш, дээрбени долгаар.  Адаанда далган дозар черинде чуу бар -дыр, уруглар?

- Тывалар боттарыныӊ азыраан дириг амытыннарыныӊ кештерин пөс орнунга ажыглап, эдилээр турган. Алгы пөстен быжыг бооп турар. (Уругларга тырттырар)

-Көруӊерем, тараавыс дээрбениӊ аразындан чүү болуп үнүп турар-дыр?

-Бо-ла-дыр-ла тыва далганывыс белен. Эр-хейлер!

- Силер тыва далган чиген силер бе?

-Тыва далганны чүнүн-биле булгап чиир бис?

(Уругларга тыва далганны булгаарын көргускеш,амзадыр.)

-Соктап алган тыва далганывыс чаагай-дыр бе?

-Чыды кандыг-дыр?

Кичээлдиӊ түӊнели:

-Ам силерни тарааны чунуӊ-биле канчаар кылырын билип алганыӊарны хынаптайн.

Оюн. «Кандыг эдилел чок-тур?»

Сорулгазы: Уругларныӊ тарааны кандыг эдилелдер-биле кылырын сактып алганын хынаар сорулга-биле ойнадыр.

Бис бөгүн кандыг эдилелдер өөрендивис, уруглар? Кым чугаалаптарыл? –Ам оюндан ойнаптаалыӊар. Бо чурукту эки сактып көрүп алыр. Карааӊар шийип алыӊар кым-даа көрбес.

Слайд 3 (Экранга эдилелдерниӊ чуруктарын көргүскеш, бирээзин чидир базыптар) -Чуу чок тур, тывыӊар?

- Бо эдилелдерни чүнү канчаарда ажыглаар ийик, уруглар? (Тараа соктап чиирде)

- Тарааны соктап чиирде баштай чүнү канчаарыл? (Погун, дажын аштаар, оон соонда хоорар)

- Каяа уруп алгаш чүнүӊ-биле хоорарыл? (Пашче ургаш былгааш-биле хоорар)

- Хооруп алгаш канчаарыл? (Согаашче ургаш бала-биле соктаар)

- Соктап алгаш канчаарыл? (Челбиир)

- Кая уруп алгаш челбиирил? (Деспиге уруп алгаш челбиир)

- Челбип алгаш канчаар бис? (Дээрбеге тыртар)

- Дээрбеге тыртып алырывыска чүү үнүп келирил? (Тыва далган)

- Тыва далганны канчаар чиир бис? (Сүттээш саржаглап чиир)

Улегер домак: Тараадан халбактанган – тодуг

                          Малдан халбактанган – каас.

-Эр-хейлер, уруглар! Бистин кичээливис доозулду, дыштаныӊар.