Тыва чемим.
консультация (старшая группа)

Шагаанын мергеннери.

Школага белеткел болуунун уругларынга эрттирер чижек сценарий.

        Моорейнин сорулгазы: тыва улусчу билиглерни, чанчылдарны школа назыны четпээн уругларга угаадыры (таныштырып ооредир), улуг улустарны хундулеп, эвилен-ээлдек чараш чанга болгаш ёзу-чанчылдарны сагып билиринге чанчыктырып кижизидер. Тыва улустун аас-чогаалын ажыглавышаан, дыл домаан сайзырадыр. Сагынгыр, тывынгыр, дурген боданырынга ооредир. Шагаа Тыва улустун Чаа чыл уткаан байырлалы деп билиндирер.

- Моорейжилер. Шагаа дугайында айтырыглар салыр.

        Айтырыг бурузунун шын харыызын бир кажык-биле демдеглээр.

Киржикчилери: Устуу аалдын уруглары, авазы, Ак-кыс угбай-биле аалчылар уткуур. Алдыы аалдан келген аалчылар. Авазы Ажыкмаа, уруглары, Оскус-оол (тоолдан маадыр). Хой чылы. Мечи чылы.(сарбашкын).

        Дерилгези: огнун эт-херексели, ханаларны тип каан, чуък, орун, согааш-бала, дээрбе, барба, тос-карак, аяктар, ыяш шопулактар, деспи. Ширээ, аъш-чем дээжизи. Ойнаар-кыс Оюмаа, кавай, оюннарга херек чуулдер.

Моорейнин чорудуу:

«Эзир кара» деп ырынын аялгазы -биле залче аът мунган улус оттунуп кирип кээр. Аъттарывыс мунупкаш Ак-Кыс угбайнын аалынче шагаалап чоруптаалынар. Огде Ак-Кыс угбай уруглары-биле шыдыраалаан, кажыктаан, ойнап олурарлар.

Аъттарывыс баглаашка баглап кааш огже кирээлинер.

1.  Огже киреринин сагыгларын сактып чугаалажыптаалынар:

-Өг чанынга келгеш чедип келгенивисти канчаар медээлер бис? (Чөдүрген улус өттүнер).

-Өгже кирерде чүнү канчаар ужурлуг бис? (идиктерин кактаар).

-Өгге аалчылар кайы талазынга олурар ийик? (Чүък талазынга олурар, солагай талазы).

-Дөрге эр ээзи- эң-не улуг хүндүткелдиг кижини дөрже чалаар.

-Оң талазынга өгнүң херээжен ээзи, уругларнын иезиниң олурар олуду.

-Өгге канчаар олурар чүвел? (Оолдар маспактанып, уруглар сөгедектей).

Ак-Кыс угбай: - Мендилежиринин ёзулалын коргузер

- Амыр-ла бе? Уругларым?

Авазы: Амыр-Амыр!

- Силер эки тур силер бе?

- Мал маганынар - онча-ла бе?

- Кышты хур аштынар бе?

                Ак-Кыс угбай– Онча-менди, кышты эки хур аштывыс.

                                - Силер кайы хире тур силер?

                                Ажыкмаа: - Бис база эки тур бис.

                                Ак-Кыс: Аалга кирген кижи,

                                        Аяк эрни ызырар.

                                2.Танцы «Аяк-шайым.»

3. Ак-кыс

(Шагаа үезинде Йорээлди чугаалавышаан аалда ажы-төлдү артыжып, айдызаар.)

           Аарыг-аржык чагдавазын.

           аайыл халап таварбазын.

           Бурган башкы ыдыктап каан.

           Буян кежик бодаразын.

           Азыраан мал кодан долуп,

           Ак сүт сава сыңмас болзун.

Артыжымның чаагай чыдын

Айдызанып челбенир мен.

Ак чүм харга аңдаштанып,

Арыгланып кактаныр мен.

Эрги чылды үдеп тура,

Экизин ап айызаар мен.

Чаа чылды уткуп тура,

Чаагай кежик сүзүглээр мен.

4.Ажыкмаа: Шагаанын сузуглелдиг ужурларынын дугайында шулуктер билир силер бе?

Сузуглелим             (Уруглар, оолдар шулукту чугаалаарлар)

Тываларнын тыны тудуш

                                                     Сузуглели чогум чудел ?

                                                     Тыва кижи чоргааралы

                                                    Сулде - куду ыдыы чудел?

                             Авыралдыг Тандызында,

                           Арттарынын оваазында,

Аржааннарда, сыннарында,

                           Айдызаныр артыжында.

                                                 Сагыызын дег хумагалыг

                                                 Чанчылдарда, ужурларда.

                                                 Бурун шагнын Шагаазында,

                                                 Буян оргээн шагаазында.

                   1. Шагаа дээрге тыва чоннуң

                 Чаагай күзел чаңчылы-дыр.

                  Ай чаазын, хүннүң эртенин

                  Алгап-йөрээн байыры-дыр.

2. Шагаа дээрге сүрээ боктан

            Арыгланып чарлыры-дыр.

            Амыр-чыргал, буян сиңген

                Чаагай ыдык сүзүглел-дир.

            3 .Шагның чаагай эргилдезизи.

               Шагаа хүнү байырлалда

                Сүзүглээниң чүү-даа чүве

               Чүмү-биле арыг, ак боор.

4.             Аяс дээр-даа ак-көк өгнүг

                Аал чурт-даа ак хар хептиг.

                Амырлажып чолукшуурда

                Ак кадаан солчуп сунчур.

           5. Чаламага аггын баглаар.

                 Чажыг чажып, ак сүт өргүүр

                 Чалбарыглар, йөрээлдерге

                  Чагаай кежик курайлап аар.

            5. Адыг-чарыш мөөрейлиг.

                 Амданныг чем найыр-дойлуг

                  Ада-өгбем ыдыкшылы-

                  Ак чолдуг бурун Шагаам.

6.        - Өгбелерим ыдыы-Шагаам.

                Өндүр бедик сүзүглелдиг.

                Чаңчыл езу ужурларын

  Чаңгызын-даа кагбас дээн мен.

Весел: Шүлүк.Байырлалдар уезинде

                         Каткы хоглел устур эвес,

                         Өгбелернин ырларындан,

                         Өткут кылдыр бадыраалы.

3.Ыры: Шагаа ыры.        

Ак – кыс: Тывызыкты тывынарам :

     Ада - иези даа чок,

     30-шаа ошкулуг,30-шаа Инектиг,30-шаа Чылгылыг

     Оол чурттап чораан ( Кымыл ол?).Тоолдун адын тывынарам.

«Уш чуул эртемниг оол» - деп тоолдун  кол маадыры.   Оскус –оол.                                                                Музыка дынналыр.Тоолдан аалчы чедип келир.

Оскус-оол–Менди –ле бе?

    Ак-кыс угбай – Менди –ле дир. Силерниинде амыр тайбын ,менди – ле бе?

        - Ак-кыс угбай, солунун байырлалда тоол маадыры «Уш чуул эртемниг оол база келген, ады кым ийик уруглар? (уруглар харыылаар)»

Оскус-оол:        Улуг байырлал Шагаада, шииткекчи болуп силер-биле моорей эрттирер дээш келдим.

        Шагаа дугайында силернин кайы-хире билиринерни, тыва улустун ужурларын, ёзу-чанчылдарын, оюннарын ойнап, тыва аас-чогаалынга моорейлежип, 2 команда болуп алгаш маргыжар силер бе?  Ак-Кыс угбайнын уруглары-биле, алдыы аалдан келген аалчыларны коруптээлинерем, черле кайызы кончуг эрес-кашпагай, угаангыр сагынгыр эвес.

2. – Оскус-оол: - ийи команда болуп алгаш эгелээлинер. (олуртуп алыр).

Тыва улустун аас-чогаалынга маргыжыптар бис бе? (Шын харыылаарынарга-ла 1 кажык салыр, кайы команданын кажыктары хой болурул, ол команда тиилээн -деп билип аар бис.)

3. Тыва улустун аас-чогаалынга чулер хамааржырыл? (Тывызыктар, улегер домактар, когудуглер, тоолдар, кожамыктар.) Шын-дыр, эр хейлер!

1. Оскус-оол: Тывызыкка кандыг силер, догааштырып корунерем чээ.

А) Ак-Кыс угбай: Мээн уругларымнын тывызыктарын тывынарам чээ.

1.Уне калбан,       Кире калбан,

(Эжик)        

2. Дорт булун,    Донгур аас

(Аптара)      

3.Чартыы чок хоюм чыда семирди.

(Деспи)

4.Кара ыдым, Хаалга кадарды

(шооча)

Тывызыым дытта, тоолум дошта.

 (Диин, балык).

                        Оскус-оол.( Шын харыылааны дээш кажыктарын салып турар.)

Б) Аалдыы аалдын уруглары харыылап турар. Авазы уругларын мактаар: «Эр хейлер!»

        Ажыкмаа:Ам мээн уругларымнын тывызыктарын тып корунерем.

1.Хурен бугам,  хуннун кузар(Хонек)

2. Кызыл, кара ийи инек чылгажып тур (Паш, от)

3. Уш алышкынын экти ден. (ожук)

4. Карак чивеш аразында каяа даа чеде бээр.(Бодал)

5. Нарын дырбааш (дыргак).

        Оскус –оол(шын харыылааны дээш командага кажыктарны салыр.)

Оскус-оол:

Тывызыктаарынар – даа кончур-дур, эр хейлер! Кайы-даа аалдын уруглары шыдаар-дыр.

Ам улегер домакка кандыг силер?

А) Ак-кыс угбайнын уругларын дыннаптаалынар.

        Бодун кижизидер дизе                        Кежээнин мурнунда хунду,

        Боданыр херек.                                        Чалгаанын мурнуда кочу.

                (Ак-кыс угбай улегер домактарынын утказын тайылбырлап бээр.)

                        Б) Алдыы аалдын уруглары чеве, улегер домаанар.

        Ада-созун ажырып болбас                        Сеткилдин бичези херек,

        Ие-созун ижип болбас.                                 Эртемнин улуу херек.

                                (Авазы база-ла тайырбырлаар).

2. Оскус-оол: Улегер домактар дыка-ла ханы уткалыг, бичиизинден эгелеп угаап билип алыры артык эвес, эр хейлер. (Кажыктарны командаларга салыр).
3. Дурген санаар:

Аганак, Сылдыса

Чангыс – Чангыс чагы

Ийи  - Ийи идик.

Уш – Уш мыйгак.

Дорт- Дорт мочу.

Беш – Беш салаа .

Алды- Алды дип.

Чеди – Чеди  Чеди-Хаан.

Сес – Сестеп орээн кымчы.

Тос – Тос аржаан .

Он – Он деп сан билир сен бе?

 Оош!

4.Бичии опеяа ыглааны дынналыр.

        Оскус-оол: Ой, кавайда опеяа ыглай берди, когудуп корунерем.

                Ак-кыс угбай: Даяна когудугден чугаалай каавыт уруум.

Чаптанчыгбай ыглава

Чаагынны аштап берейн,

Карак чажы чудек,

Калдар апаар хаван-чуук.

        Оскус-оол: Опеяа ам ыглавайн барды. Аштааш ыглап турган эвеспе, когудуп чемгерип корунерем. Алдыы аалдын аалчыларындан кым когудуптерил че?

                        Авазы: Болат когудуп корем оглум.

Аван-ачан чемненди,

Акын, угбан база-ла

А сен мыяа кадыктан

Ам, ам деп кор хензигбей,

Амданыын, амданыын

Ам, ам деп кор хензигбей.

Чемин тондур чипти кордун бе, эр хейлер.

(Кайы даа команда 1-1 кажыктар чаалап алган.)

Оскус-оол: Опеяага оюнувус коргузээлинер.

5.Оюн: «Кажыктар чарыжы» - кажыктар болуп хуулуп алгаш чаржыптар бис бе?

        Ийи аалдын уругларынын, эрес кашпагайын хынаптаалынар.

                        Алдыы аалдын уругларынын авазы Ажыкмаа

6.Опеяа уйгузурай берген, опей ырыдан ырлаптаалынар, баштай бис оон алдыы аалдын уруглары.

                Авайымнын оой                                        Аа судун оой,

                Опей ырын оой                                        Эмзиргештин оой.

                Тааланчыын оой,                                              Азырап каан оой,

                Дыннаалынар оой.                                Авам кужур оой.

                   1-ги команда.                                            2-ги команда.

                                                Оскус-оол:

7. Кожамыкка кончуг-ла бис кожа тырткаш салыр-ла бис.

                        (Ийи аалдын уруглары одажып каар силер бе?)

1. Кезек, кезек талдар унген        1. Борбак, борбак талдар унген

        Хемчик уну чурттумайны        Бо-ла чарык, ол-ла чарык

        Хемчик уну чурттумайны            Борбак талдыг чурттумайнын

        Хензиг чараш оолдары бис        Борбак чаактыг кыстары бис

2. Авай, авай, авайымны                2. Опей, опей, опей

        Аатынган кавайымны                     Ооренген кавайымны

        Аатынган кавайымдан                     Ооренген кавайымдан

        Артык ынак садигим                  Ондур ынак садигим.

3. Инек малдыг мээн авам.        3. Алаак черде ангыр эдер

        Итпектеп-ле алган-на боор,            Торуп алган ангыр-ла боор

        Итпээнейнин хоюг черин            Алдыы аалда аъттар турар

        Менээ салып олур-ла боор            Аалчылар келген чоор бе?

                                                   Шупту:

Ийи айнын эгезинде

Ончалажып чыглыылынар,

Чечек садик залынга

Четтинчипкеш ойнаалынар.

8.Оюн: «Чылдар оюну».

9. Шагаа дугайында айтырыгларга харыылап корунерем.

             1-ги командага айтырыглар:

1. Шагаа деп чул? (Шагаа дээрге тыва улустун Чаа-Чыл уткаан байырлалы)
2. Сан деп чул? (Шагаанын ыдык сузуглелдиг одаа. Анаа чуну сагыырыл? (Аш-чемнин дээжизи, артыш-шаанак салыр))
3. Чалама деп чул? (Чагыда хергеш чендирге баглап каан дадаазын постер)
4. Чолукшулга деп чул? (Чаа-Чылда улуг-биче кижилернин чаагай кузээшкиннер солчур ёзулалы).
5. Чуу-деп чылды удеп турар ийик бис?(Хой чылын.)

                                2-ги командага айтырыглар:

1. Азырал малга чылан хамааржыр бе?
2. Тыва улустун 9 чузун малын аданар. (Хой, ошку, аът, инек, иви, теве, сарлык, хаван, ыт)
3. Аалчыны канчаар хундулээрил? (Эн хундулуг аалчыга ужа салыр, дараазында хундулуг аалчыга тош, оон соолунде кижиге чарын салыр.)
4. Тыва огнун эн ыдыктыг чери? (от, ожук).
5. Чуу деп чылды уткуп турар ийик бис?  (Мечи чылы)сарбашкын.

                Командаларнын шын харыыларын, кажыктарын санап корээлинер.

                                        2-ги моорей доозулган.

                10. Оюн. «Чода  хунаажыр» – 2 команданын оолдары маргыжар». Кайы аалдын оолдары черле моге шыырак эвес хынаптаалынар.

                        Оскус-оолга шулуктеривис чугаалап берээлинерем.

Шагаа дугайында ,Куске чылы. Инек чылы дугайында шулук чугаалаптарга ийи чыл, ийи ангы талазындан уткуштур киргеш солчулганы коргузер.

Куске чылы: Унуп келген Чаа чыл Инекке оваадайым дамчыдып тур мен, бо чылын шупту чуве эки болзун! (Оваадайын дамчыткаш, йорээл чугаалаар).

(Куске чылы байырлашкаш чоруур).

    Инек чылы: Куске чылынын дамчыткан оваадайын хулээп алдым .

Ак-кысДужулгенерге олурупкаш бистин уругларывыстын оюн тоглаазын,ыры самын коруп сонуурганар Чаа Чылывыс Инек.

        12. Ыры. «Чанчылывыс чараш»

        13. Орлан эрес оолдарнын «самын коруптер бис бе? Танцы «Аъдым».

                                        14. Оюн – «Аъттар чарыжы»

Оскус-оол моорейнин туннелдерин чарлаар. (Кайы команданын кажыктары хой санаар, шаннаар). Шагаа будуузунде кежээлерде, хамык ажыл – агыйын кылып каапкаш тоол ыдарын кончуг сонуургап дыннаар чораан ,тоолчуну аалче чалап алыр чораан . Тоолду чугаалап бээрде ырлай аарак чугаалаар турган.

Кым  тыва улустун  тоолдарын хойну билир эвес.Чуу - деп тоолдар билир силер уруглар? ( Дон –Хоожук,Алдын Кушкаш, Хой, Серге, Молдурга.Оскус-оол.Теве чуге чараш эвес апарганыл ?)…

Ак- кыс :Шагаа чемнерин ададыр: Эът, чаг, изиг суттуг шай, манчы, ак сут, шай – чажыг чажар, эн сузуглелдиг чем, боорзак, ол-ааржы, тыва далган, саржаг, кадык, чокпек, ореме, кара мун).

Тыва аяк сава аймаа: (Сыгыртаа-бичии ыяш хуунчугаш, ошу саар. Омааш (шопулак). Хува – улуг чалгыяк аяк, тос-танма-эът, быдаа кылыр, эн улуг шой паш. Бадар аяк-хува дазылдан кылып  каан аяк быдаа кудар. Казан паш-шай, сут болгаш оске-даа чем кылыр биче паш. Казан хымыш – улуг, шой хымыш. Савыл-улуг ыяш (дазыл хымыш). Дашка (кундага)-ыяш аяктарнын эн бичиизи).

Туннел: Ак-кыс угбай уругларындан айтырыглар салыр. Чаа чуу-деп

                                Чылды удепкеш, чуу-деп чылды уткуп алдывыс?

                                                Кымга, чуу солун болду?

Ак-Кыс угбай уругларга тыва далган улеп бээр, аалчыларны аяк-шайже чалаар, аштанып чемненир.

        Улуг шииткекчини: Оскус-оолду аяк шайже чалаар.

                    Тургускан башкы: Трас С.Д.

Барыын -Хемчик кожууннун Кызыл-Мажалык суурнун муниципалдыг  бюджеттиг

школа назы четпээн холушкак хевирнин “Чечек” уруглар сады.

СОГЛАСОВАН                                                                                

Cтарший воспитатель                                                                

МБДОУ   -   д/с  «Чечек»        

__________ Монгул Ч.Б.                                            

«_____»________2021 г

Шагаанын мергеннери.

Улуг  болуктун уругларынга эрттирер чижек сценарий.

                                                                                         Тургускан башкы: Трас С.Д.

2021 ч.

Дурген санаар

Аганак, Сылдыса

Чангыс деп чул?– Чангыс чагы

Ийи деп чул?  - Ийи идик.

Уш деп чул? – Уш мыйгак.

Дорт деп чул?- Дорт мочу.

Беш деп чул? – Беш салаа .

Алды деп чул?- Алды дип.

Чеди деп чул?– Чеди  Чеди-Хаан.

Сес деп чул? – Сестеп орээн кымчы.

Тос деп чул? – Тос аржаан .

Он  деп чул?– Он деп сан билир сен бе?

 Оош!

Дурген санаар

Аганак, Сылдыса

Чангыс деп чул?– Чангыс чагы

Ийи деп чул?  - Ийи идик.

Уш деп чул? – Уш мыйгак.

Дорт деп чул?- Дорт мочу.

Беш деп чул? – Беш салаа .

Алды деп чул?- Алды дип.

Чеди деп чул?– Чеди  Чеди-Хаан.

Сес деп чул? – Сестеп орээн кымчы.

Тос деп чул? – Тос аржаан .

Он  деп чул?– Он деп сан билир сен бе?

 Оош!