Творчество Г.И.Чорос-Гуркина ( на алтайском языке)
материал

Г.И.Чорос – Гуркинниҥ чӱмдемел иштери  керегинде очерк.

     Бис, огош болчомдордыҥ садыныҥ таскадаачылары, Григорий Иванович Чорос - Гуркинниҥ чӱмдемел иштериле оморкоп, балдарды Алтайыстыҥ тӱӱкизиле таныштырып, оны сӱӱрине,  кӧрӱм – шӱӱлтезин элбедип, ар – бӱткенди баалап ла jуук колбу тудатан таскамал иштер ӧткӱредис.     Темдектезе: занятиелер, проектер ажыра jурукчыныҥ jӱрген jӱрӱмиле, чӱмдемел иштериле таныштырадыс. Экилегис jураныштыҥ кружогын башкарадыс. Кружокторыстыҥ аттары «Торко - Чачак» ла «Огош jурукчы».      Иженип jадыбыс, келерликте бир – бир бала   ады jарлу алтай jурукчы болуп чыгар, бойыныҥ чӱмдемел иштерин  алтай калыгына, бала – баркызына, тӱӱкиге артыргызып салар деп .  Онын учун бис бу баштапкы  алтай jурукчы керегинде очеркти бичирге тын кӱӱнзедис.    

     Алтайдыҥ ар-бӱткенин jуруктарга кеен  jурайтан jурукчы XX - зинчи чактыҥ башталганынан бери табылган.

     Jе бу jаан jайалталу су-алтай эрди одус jылдыҥ туркунына, «албатыныҥ ӧштӱзи» деп адаткан учун, оныҥ jуруктары музейлердиҥ эдимдер чеберлейтен jеринде кемге де керек jок jӧӧжӧ болуп jаткан.

     Бу бускалаҥду, шыралу jӱрӱм Григорий Иванович Чорос - Гуркинге уур будактар, ченелтелер ӧдӧрине келишкен.

    Саҥ-башка салымду кижи. Бойын бойы кӧдӱрип,  jайалтазын ачып, албатызыныҥ адын кӧдӱрген билгири бийик политик. Анчада ла jуруктары ажыра jӱрӱминиҥ тазыл-тамырын, Алтайынын кеен – jаражын кӧргӱзерге, кичеенгенин атту – чуулу jурукчы И.И.Шишкин кӧрӱп, бир де аланзыбай бойыныҥ jуранып турган мастерскойына кычырып, кожо иштеерге jарамтык айалга берген. И.И.Шишкинле кожо cегис ле ай иштерге келишкен. 1898 jылда тулаан айда божоп калган. Оныҥ кийнинде Г.И.Гуркинди бир jылдыҥ бажында Петербургта jурук jурайтан Академиянын ар – бӱткен jуурар клазына ӱредерге алгандар. Jурукчынын jайалталу болгоны онойып ачылган.

     Григорий Иванович Чорос - Гуркиннын jураган иштериниҥ баштапкы кӧргӱзӱзи 1907 jылда Томск городто ӧткӧн. Оноҥ ло jурукчы ады бастыра Сибирьде jарлу боло берген. Бу кӧрӱниҥ шылтузында Григорий Иванович Чорос - Гуркин  ар – бӱткенди эҥ jакшы jурап тургандардыҥ тоозына кожулган. Онойып Сибирьде учы учында бойыныҥ jурукчызы табылган деп керелеген.

      Jурукчы бойыныҥ ижинде сурекей jаан jедимдерге jеткен. Ол jӱстер толу этюдтар, муҥдар тоолу башка – башка бӱдӱмдӱ jуруктар jураган. Jаан jуруктардыҥ тоозында: «Каан - Алтай», «Кадын jарадынаҥ ашканы», «Тоштыҥ кыймыгы», «Кадын бажы», «Боочыдагы мӧштӧр», «Алтын – Кӧлдиҥ толкулары» ла оноҥ до ӧскӧлори. Олор эмди Томсктыҥ, Красноярсктыҥ, Иркутсктыҥ, Новосибирсктиҥ, Барнаулдыҥ, Горно – Алтайсктыҥ ла оноҥ до ӧскӧ музейлердиҥ оморкодузы болуп jат. Эҥ ле jарлу бичимел «Туулардын ээлериниҥ кӧли» (Jаҥы jер) деген jурук болгон.

    Бу jурук 1915 jылда Томскта кӧрӱде база тургузылган болгон. Оныҥ кийнинеҥ Г.И.Чорос – Гуркин ого келиштире база кӧп эжерлерин jураган. Олор Санкт – Петербургта Орус государственный музейде, Москвада Кӱнчыгыш калыктарыныҥ кееркемел музейинде, Красноярсктыҥ, Барнаулдыҥ, художественный музейлеринде ле таҥынаҥ улустыҥ jуунты – jуруктарында бар.

      Оноҥ ло бери алтай jурукчыныҥ jуруктарыныҥ кӧрӱлери сӱрекей jаан jедимдерлӱ ӧдӱп туратан. Улус jуруктарды Томскта (1910, 1915 jылдарда), Барнаулда (1911 jылда), Красноярск ла Иркутск городтордо (1911 jылда) кӧргӧндӧр.

      Григорий Ивановичтын jӱрген ӧйлӧри кӱч ле арлык – берлик болгон. Ол общественный иштерде база эрчимдӱ туружатан болгон. Бойыныҥ албатызыныҥ элдигин орныктырарга сананган.  Ого чек ӧскӧ керектер эдер керек болгон. Оныҥ учун jуруктарын аргадап аларга ого бойыныҥ jеринеҥ jӱре берерге келишкен. Озо баштап Монголияда, оноҥ Тува республикада jаткан.

   Алтай албатыныҥ jурукчызыныҥ jуруктары муҥдар тоолу jуруктардыҥ ортозынаҥ jылыйбаган.1926 jылда jурукчы Москвада ӧткӧн эки jаан кӧрӱде турушкан.

   Москвада база бир кӧрӱм бастырасоюзный болгон  (1925 j.). Кӧрӱни А.В.Луначарский ачып  мынайда айткан: «Мен мындагы jаркынду иштерди ширтеп тура, Алтайдаҥ, ойрот Чорос - Гуркинниҥ сӱрекей сӱрлӱ, будыктарыла кӱмӱшке бодол jуруктарын аҥылап jадым. Алтайда мындый чокым ла кеендик эп – сӱмелӱ jурукчы канайда табылганын билбей турум».

     Jӱрерге бистиҥ баатыр уулга сӱрекей кату да болгон болзо, ол бойыныҥ билгириле, jайалтазыла  jаны тӧзӧлип jаткан алтай культураныҥ ӧзӱмине jаан камаанын jетирген. Балдарды jуранарына ӱреткен, бичиктерди кееркеткен, jураар ижин оноҥ ары кӧндӱктирген. Бир де jаана баспаган, ижин токтотпогон.

      Тӱбектӱ ле косколонду 1937 jылда Григорий Ивановичти айдуга апарган. Онын кеендик телекейин, jуруктарын элбек калыктан  айрып, бойын аткылап салгандар.

          Ады – jолы ойто ло чолмондолып, jаркындалып, 1957 jылдын кийнинде ады – jолын актаган кийнинде, jурукчынын иштери кӧргӱзилип баштаган.

         Атту – чуулу Алтайдын jуруктары албатызына ойто бурулган.

          Jылдарла кожо jӱрӱмде кӧп немелер ӧскӧртӧ кубулат. Улустын кӧрӱм – шӱӱлтези, кижи ар – бӱткенди баалаганы, айландыра телекейди шӱӱгени кубулган, ӧскӧргӧн. Jе алтай jайаачынын jуруктары, jаркынду jараш кӱӱн – санаазы ӱйенен ӱйеге, чактан чакка там jаркындалып, бааланып, алтай кӧгӱс – сезимди ойгозот, оморкодот.

        Улу алтай jурукчыныҥ ич – кӧрӱми,  кеендик амадулары кижиликтиҥ санаа – кӱӱнин jарыдат, ичкери ӧзӱмге кычырат.

      «Эбире ончолык jаҥы ла туулгандый – jерлик, телкемле улу: курчу – куйак туулары эдегиле эбирип, кӧс jетпес талага сында ла берген… Бу сен, баатыр, кош арка кабактарынды jуурып, чактарга ӱргӱлейдиҥ ле быйанду санааларынды айлаткыштайдыҥ».

                                                                      Григорий Иванович Чорос – Гуркин.

 МБОУ «Кырлыкская средняя общеобразовательная школа»

структурное подразделение ДОУ«Кырлыкский детский сад»

«Лучший очерк по творчеству Г.И.Чорос - Гуркина»

                                     Выполнили:

                                                                 Н.М.Карманова, воспитатель,

                                                                                                          I кк;

                                                            М.Д.Дешева, воспитатель,

                                                                                                          I кк

                                                          Кырлык,

2019г.