"Буряад хубсаhан"
методическая разработка (старшая, подготовительная группа)

Буряад республикын hуралсалай болон ухаанай министерство

Хүүгэдэй «Жаргал» сэсэрлиг

Н.В. Мархасаева

Буряад зоной хубсаһан

Хэжэнгэ

2017

Буряад зоной хубсаhан гарай урлал, гурим заншал гээшэ бултадаа ямар бэ даа нэгэ удхатай, тайлбаритай байhан гээшэ. Жэшээ болгон хэлэхэдэ, хори зоной малгайн хүшөөhэн арбан нэгэ байhан. Энэмнэй  хориин арба нэгэн эсэгынхидбди  гэжэ харуулна.Зарим газарта арбан хоёр хүшөөhэ хүшэдэг байгаа.

                  Тойробшо малгайн тойруулга  заабол хара хилэн, үгышье хадаа халюу, булган байгаа. Малгай бүхэн заал hаа залаатай, залаань улаан байдаг. Удхань хадаа hүр hүлдэмни юумэндэ диилдэшэгүй бадаржа, оройдомни хиидэжэ ябана гэhэн удхатай.

               Дэгэлэй энгэр, эхэнэршье  бэһэтэйшье илгаагүй, заал hаа баруун гар талаhаа байгаа. hалгай энгэрые хэшэггүй ёро гэжэ тоолодог, «Буруу тээшээ энгэртэй, булай муухай даншаг- лай» гэhэн  арад зоной үгэ байгаа. Юундэ энгэр  баруун гар талаhааб гэхэдэ, зөөри хэшэг, hайн юумэн бүхыдөө баруун гараар ороод  hалгай гараар гаршалагдадаг, муу юумэн, гарза гай hалгай гараар ородог  гэжэ  хэлсэдэг байгаа.

Бэhэтэй дэгэлэй энгэр гурбан үнгөөр оегдодог байһан. Доодо таладань гурбан хүшөөhэтэй улаан үнгэтэй бүд - эүрхэнэй гурбан хорые hуга доогуураа хойшонь хаянаб гэhэн удхатай. Хара хилэн хоердохи үнгэнь, бүхы юумэнэй энэ болохо дэлхэйн хара хүрьhэн гэхэ. Гурбадахинь тон дээдэ таладань сагаалса заабол хүхэ үнгөөр оегдодог hэн. Энэмнэй үргэдэг шүтэдэг үндэр тэнгэриие хүндэлhэн еhо гэжэ хэлэгдэнэ.

hамган дэгэл татааhaтай, булуубшатай байдаг. Энээнэй захынь хүбөө заал hаа улаан байха еhотой. Энэмнэй Балжан хатанайнгаа манжа – монголнуудта хэршэгдэжэ шуhaa урадхажа хосорhон дурасхаал болгон тэмдэглэhэн ха.

Гуталай зуузайн шэрээhэн хахад зоод угалза байгаа. Энээнэй удхань Чингис хаан дайсанаа дараад, тэдэнэй hүлдэ зоод тамдагыень хахадлаад, гуталайнгаа зуузайда шэрэхые, мүн дүрөөтэй улада hиилэхые захирhaн гэлэй. Дайсанайнгаа hүр hүлдые минии арад тумэн хэтэ мүнхэдөө hүеылдэн, доро дараад ябаха гэhэн удхатай юм.

Yмдэдэг  хубсаhaнай үнгэ гээшэ бага бэшэ, ехэ удхатай байгаа. Шаб шара, уб улаан дэгэл юрын зон огтолон үмдэдэггүй байhан. Эдэ үнгэнүүд  Буддын шажанай номой жанша, бурханай шабинар – лама хубарагай орхимжо, бэшэшье хубсаhaниинь иимэл үнгэтэй байдаг ушарhаань, шара гү, али улаан дэгэл үмдэхэдэ бэедэ хүндэ гэжэ нүгэл тээшэнь тооложо, нарилдаг байhан. Хүхэ үнгэдэ, илангаяа сэнхир хүхэ үнгэдэ ехэ дуратай байhaн монгол туургатанай hүлдэ – хүхэ тугые хүндэлжэ, бэедээ абажа ябанаб гэжэ hанаха байгаа.

Бэhэеэ тайлаад, заабол зангидадаг ушар хадаа бэhэ эрэ хүнэй hүлдын тэмдэг hэн уладань задагай хаяхагүй гэдэг hэн. Бэhэеэ тайраха, таhалха гээшэ толгойдоо еро хараhан ябадал гэжэ тоолохо байгаа.

 Ото, үдэр бүри үмдэгдэжэ ябаа гээшэ hаа, тэрэмнэй аалихан шэнэлэгдэжэ, элиржэ, хубилалтадаа орожо, зохид тээшэ болохо аад, тиигэжэ аргагүй байhaнhaa боложо, мүнөө болоод байхада, хото hуурин байдалтай болоhон манай үедэ үндэhэн хубсаhамнай даншье hаа урданай тээшээ, сагжаа тааруугүйнь элитэ. Зүгөөр хүдөө малшадта, морин дээрэ ябадаг зондо тон аятай таруу гэжэ хэлэхэ еhотой. Хоер хормойнь үбдэг ореоhон, хамсынгаа узуураар барюу бэшэ сүлөө, мориндоо мордоходо, мори ургалхада, урга ташуураа далайхада дэлисэ hайтай, али бүхы талаараа аятай гэжэ тэмдэглэлээр.

                        Арюун hайхан хубсаhан.

                        Араhааш бү hалаг.

                        Амтатай hайхан эдеэн

                        Аманhaaш бү hалаг.

                        Тоhон эдеэ барижа

                        Торгон хубсаha үмдэжэ

                        Хүлэгэй haйниие унажа,

                        Хүхюун зугаатай ябагты.