Творчество Ч- Гуркина
материал

Г.И.Чорос – Гуркиннын чӱмдемел иштери  керегинде очерк.

     Бис, огош болчомдордын садынын таскадаачылары, Григорий Иванович Чорос - Гуркиннын чӱмдемел иштериле оморкоп, балдарды Алтайыстын тӱӱкизиле таныштырып, оны сӱӱрине,  кӧрӱм – шӱӱлтезин элбедип, ар – бӱткенди баалап ла jуук колбу тудатан таскамал иштер ӧткӱредис.     Темдектезе: занятиелер, проектер ажыра jурукчынын jӱрген jӱрӱмиле, чӱмдемел иштериле таныштырадыс. Экилегис jураныштын кружогын башкарадыс. Кружокторыстын аттары «Торко - Чачак» ла «Огош jурукчы».      Иженип jадыбыс, келерликте бир – бир бала   ады jарлу алтай jурукчы болуп чыгар, бойынын чӱмдемел иштерин  алтай калыгына, бала – баркызына, тӱӱкиге артыргызып салар деп .  Онын учун бис бу баштапкы  алтай jурукчы керегинде очеркти бичирге тын кӱӱнзедис.    

     Алтайдын ар-бӱткенин jуруктарга кеен  jурайтан jурукчы XX - зинчи чактын башталганынан бери табылган.

     Jе бу jаан jайалталу су-алтай эрди одус jылдын туркунына, «албатынын ӧштӱзи» деп адаткан учун, онын jуруктары музейлердин эдимдер чеберлейтен jеринде кемге де керек jок jӧӧжӧ болуп jаткан.

     Бу бускаланду, шыралу jӱрӱм Григорий Иванович Чорос - Гуркинге уур будактар, ченелтелер ӧдӧрине келишкен.

    Сан-башка салымду кижи. Бойын бойы кӧдӱрип,  jайалтазын ачып, албатызынын адын кӧдӱрген билгири бийик политик. Анчада ла jуруктары ажыра jӱрӱминин тазыл-тамырын, Алтайынын кеен – jаражын кӧргӱзерге, кичеенгенин атту – чуулу jурукчы И.И.Шишкин кӧрӱп, бир де аланзыбай бойынын jуранып турган мастерскойына кычырып, кожо иштеерге jарамтык айалга берген. И.И.Шишкинле кожо cегис ле ай иштерге келишкен. 1898 jылда тулаан айда божоп калган. Онын кийнинде Г.И.Гуркинди бир jылдын бажында Петербургта jурук jурайтан Академиянын ар – бӱткен jуурар клазына ӱредерге алгандар. Jурукчынын jайалталу болгоны онойып ачылган.

     Григорий Иванович Чорос - Гуркиннын jураган иштеринин баштапкы кӧргӱзӱзи 1907 jылда Томск городто ӧткӧн. Онон ло jурукчы ады бастыра Сибирьде jарлу боло берген. Бу кӧрӱнин шылтузында Григорий Иванович Чорос - Гуркин  ар – бӱткенди эн jакшы jурап тургандардын тоозына кожулган. Онойып Сибирьде учы учында бойынын jурукчызы табылган деп керелеген.

      Jурукчы бойынын ижинде сурекей jаан jедимдерге jеткен. Ол jӱстер толу этюдтар, мундар тоолу башка – башка бӱдӱмдӱ jуруктар jураган. Jаан jуруктардын тоозында: «Каан - Алтай», «Кадын jарадынан ашканы», «Тоштын кыймыгы», «Кадын бажы», «Боочыдагы мӧштӧр», «Алтын – Кӧлдин толкулары» ла онон до ӧскӧлори. Олор эмди Томсктын, Красноярсктын, Иркутсктын, Новосибирсктын, Барнаулдын, Горно – Алтайсктын ла онон до ӧскӧ музейлердин оморкодузы болуп jат. Эн ле jарлу бичимел «Туулардын ээлеринин кӧли» (Jаны jер) деген jурук болгон.

    Бу jурук 1915 jылда Томскта кӧрӱде база тургузылган болгон. Онын кийнинен Г.И.Чорос – Гуркин ого келиштире база кӧп эжерлерин jураган. Олор Санкт – Петербургта Орус государственный музейде, Москвада Кӱнчыгыш калыктарынын кееркемел музейинде, Красноярсктын, Барнаулдын, художественный музейлеринде ле танынан улустын jуунты – jуруктарында бар.

      Онон ло бери алтай jурукчынын jуруктарынын кӧрӱлери сӱрекей jаан jедимдерлӱ ӧдӱп туратан. Улус jуруктарды Томскта (1910, 1915 jылдарда), Барнаулда (1911 jылда), Красноярск ла Иркутск городтордо (1911 jылда) кӧргӧндӧр.

      Григорий Ивановичтын jӱрген ӧйлӧри кӱч ле арлык – берлик болгон. Ол общественный иштерде база эрчимдӱ туружатан болгон. Бойынын албатызынын элдигин орныктырарга сананган.  Ого чек ӧскӧ керектер эдер керек болгон. Онын учун jуруктарын аргадап аларга ого бойынын jеринен jӱре берерге келишкен. Озо баштап Монголияда, онон Тува республикада jаткан.

   Алтай албатынын jурукчызынын jуруктары мундар тоолу jуруктардын ортозынан jылыйбаган.1926 jылда jурукчы Москвада ӧткӧн эки jаан кӧрӱде турушкан.

   Москвада база бир кӧрӱм бастырасоюзный болгон  (1925 j.). Кӧрӱни А.В.Луначарский ачып  мынайда айткан: «Мен мындагы jаркынду иштерди ширтеп тура, Алтайдан, ойрот Чорос - Гуркиннын сӱрекей сӱрлӱ, будыктарыла кӱмӱшке бодол jуруктарын анылап jадым. Алтайда мындый чокым ла кеендик эп – сӱмелӱ jурукчы канайда табылганын билбей турум».

     Jӱрерге бистин баатыр уулга сӱрекей кату да болгон болзо, ол бойынын билгириле, jайалтазыла  jаны тӧзӧлип jаткан алтай культуранын ӧзӱмине jаан камаанын jетирген. Балдарды jуранарына ӱреткен, бичиктерди кееркеткен, jураар ижин онон ары кӧндӱктирген. Бир де jаана баспаган, ижин токтотпогон.

      Тӱбектӱ ле косколонду 1937 jылда Григорий Ивановичти айдуга апарган. Онын кеендик телекейин, jуруктарын элбек калыктан  айрып, бойын аткылап салгандар.

          Ады – jолы ойто ло чолмондолып, jаркындалып, 1957 jылдын кийнинде ады – jолын актаган кийнинде, jурукчынын иштери кӧргӱзилип баштаган.

         Атту – чуулу Алтайдын jуруктары албатызына ойто бурулган.

          Jылдарла кожо jӱрӱмде кӧп немелер ӧскӧртӧ кубулат. Улустын кӧрӱм – шӱӱлтези, кижи ар – бӱткенди баалаганы, айландыра телекейди шӱӱгени кубулган, ӧскӧргӧн. Jе алтай jайаачынын jуруктары, jаркынду jараш кӱӱн – санаазы ӱйенен ӱйеге, чактан чакка там jаркындалып, бааланып, алтай кӧгӱс – сезимди ойгозот, оморкодот.

        Улу алтай jурукчынын ич – кӧрӱми,  кеендик амадулары кижиликтин санаа – кӱӱнин jарыдат, ичкери ӧзӱмге кычырат.

      «Эбире ончолык jаны ла туулгандый – jерлик, телкемле улу: курчу – куйак туулары эдегиле эбирип, кӧс jетпес талага сында ла берген… Бу сен, баатыр, кош арка кабактарынды jуурып, чактарга ӱргӱлейдин ле быйанду санааларынды айлаткыштайдын».

                                                                      Григорий Иванович Чорос – Гуркин.

          МБОУ «Кырлыкская средняя общеобразовательная школа»

структурное подразделение ДОУ«Кырлыкский детский сад»

«Лучший очерк по творчеству Г.И.Чорос - Гуркина»

                                     Выполнили:

                                                                 Н.М.Карманова, воспитатель,

                                                                                                          I кк;

                                                            М.Д.Дешева, воспитатель,

                                                                                                          I кк

                                                          Кырлык,

2019г.

Г.И.Чорос – Гуркиннын чӱмдемел иштери  керегинде очерк.

     Бис, огош болчомдордын садынын таскадаачылары, Григорий Иванович Чорос - Гуркиннын чӱмдемел иштериле оморкоп, балдарды Алтайыстын тӱӱкизиле таныштырып, оны сӱӱрине,  кӧрӱм – шӱӱлтезин элбедип, ар – бӱткенди баалап ла jуук колбу тудатан таскамал иштер ӧткӱредис.     Темдектезе: занятиелер, проектер ажыра jурукчынын jӱрген jӱрӱмиле, чӱмдемел иштериле таныштырадыс. Экилегис jураныштын кружогын башкарадыс. Кружокторыстын аттары «Торко - Чачак» ла «Огош jурукчы».      Иженип jадыбыс, келерликте бир – бир бала   ады jарлу алтай jурукчы болуп чыгар, бойынын чӱмдемел иштерин  алтай калыгына, бала – баркызына, тӱӱкиге артыргызып салар деп .  Онын учун бис бу баштапкы  алтай jурукчы керегинде очеркти бичирге тын кӱӱнзедис.    

     Алтайдын ар-бӱткенин jуруктарга кеен  jурайтан jурукчы XX - зинчи чактын башталганынан бери табылган.

     Jе бу jаан jайалталу су-алтай эрди одус jылдын туркунына, «албатынын ӧштӱзи» деп адаткан учун, онын jуруктары музейлердин эдимдер чеберлейтен jеринде кемге де керек jок jӧӧжӧ болуп jаткан.

     Бу бускаланду, шыралу jӱрӱм Григорий Иванович Чорос - Гуркинге уур будактар, ченелтелер ӧдӧрине келишкен.

    Сан-башка салымду кижи. Бойын бойы кӧдӱрип,  jайалтазын ачып, албатызынын адын кӧдӱрген билгири бийик политик. Анчада ла jуруктары ажыра jӱрӱминин тазыл-тамырын, Алтайынын кеен – jаражын кӧргӱзерге, кичеенгенин атту – чуулу jурукчы И.И.Шишкин кӧрӱп, бир де аланзыбай бойынын jуранып турган мастерскойына кычырып, кожо иштеерге jарамтык айалга берген. И.И.Шишкинле кожо cегис ле ай иштерге келишкен. 1898 jылда тулаан айда божоп калган. Онын кийнинде Г.И.Гуркинди бир jылдын бажында Петербургта jурук jурайтан Академиянын ар – бӱткен jуурар клазына ӱредерге алгандар. Jурукчынын jайалталу болгоны онойып ачылган.

     Григорий Иванович Чорос - Гуркиннын jураган иштеринин баштапкы кӧргӱзӱзи 1907 jылда Томск городто ӧткӧн. Онон ло jурукчы ады бастыра Сибирьде jарлу боло берген. Бу кӧрӱнин шылтузында Григорий Иванович Чорос - Гуркин  ар – бӱткенди эн jакшы jурап тургандардын тоозына кожулган. Онойып Сибирьде учы учында бойынын jурукчызы табылган деп керелеген.

      Jурукчы бойынын ижинде сурекей jаан jедимдерге jеткен. Ол jӱстер толу этюдтар, мундар тоолу башка – башка бӱдӱмдӱ jуруктар jураган. Jаан jуруктардын тоозында: «Каан - Алтай», «Кадын jарадынан ашканы», «Тоштын кыймыгы», «Кадын бажы», «Боочыдагы мӧштӧр», «Алтын – Кӧлдин толкулары» ла онон до ӧскӧлори. Олор эмди Томсктын, Красноярсктын, Иркутсктын, Новосибирсктын, Барнаулдын, Горно – Алтайсктын ла онон до ӧскӧ музейлердин оморкодузы болуп jат. Эн ле jарлу бичимел «Туулардын ээлеринин кӧли» (Jаны jер) деген jурук болгон.

    Бу jурук 1915 jылда Томскта кӧрӱде база тургузылган болгон. Онын кийнинен Г.И.Чорос – Гуркин ого келиштире база кӧп эжерлерин jураган. Олор Санкт – Петербургта Орус государственный музейде, Москвада Кӱнчыгыш калыктарынын кееркемел музейинде, Красноярсктын, Барнаулдын, художественный музейлеринде ле танынан улустын jуунты – jуруктарында бар.

      Онон ло бери алтай jурукчынын jуруктарынын кӧрӱлери сӱрекей jаан jедимдерлӱ ӧдӱп туратан. Улус jуруктарды Томскта (1910, 1915 jылдарда), Барнаулда (1911 jылда), Красноярск ла Иркутск городтордо (1911 jылда) кӧргӧндӧр.

      Григорий Ивановичтын jӱрген ӧйлӧри кӱч ле арлык – берлик болгон. Ол общественный иштерде база эрчимдӱ туружатан болгон. Бойынын албатызынын элдигин орныктырарга сананган.  Ого чек ӧскӧ керектер эдер керек болгон. Онын учун jуруктарын аргадап аларга ого бойынын jеринен jӱре берерге келишкен. Озо баштап Монголияда, онон Тува республикада jаткан.

   Алтай албатынын jурукчызынын jуруктары мундар тоолу jуруктардын ортозынан jылыйбаган.1926 jылда jурукчы Москвада ӧткӧн эки jаан кӧрӱде турушкан.

   Москвада база бир кӧрӱм бастырасоюзный болгон  (1925 j.). Кӧрӱни А.В.Луначарский ачып  мынайда айткан: «Мен мындагы jаркынду иштерди ширтеп тура, Алтайдан, ойрот Чорос - Гуркиннын сӱрекей сӱрлӱ, будыктарыла кӱмӱшке бодол jуруктарын анылап jадым. Алтайда мындый чокым ла кеендик эп – сӱмелӱ jурукчы канайда табылганын билбей турум».

     Jӱрерге бистин баатыр уулга сӱрекей кату да болгон болзо, ол бойынын билгириле, jайалтазыла  jаны тӧзӧлип jаткан алтай культуранын ӧзӱмине jаан камаанын jетирген. Балдарды jуранарына ӱреткен, бичиктерди кееркеткен, jураар ижин онон ары кӧндӱктирген. Бир де jаана баспаган, ижин токтотпогон.

      Тӱбектӱ ле косколонду 1937 jылда Григорий Ивановичти айдуга апарган. Онын кеендик телекейин, jуруктарын элбек калыктан  айрып, бойын аткылап салгандар.

          Ады – jолы ойто ло чолмондолып, jаркындалып, 1957 jылдын кийнинде ады – jолын актаган кийнинде, jурукчынын иштери кӧргӱзилип баштаган.

         Атту – чуулу Алтайдын jуруктары албатызына ойто бурулган.

          Jылдарла кожо jӱрӱмде кӧп немелер ӧскӧртӧ кубулат. Улустын кӧрӱм – шӱӱлтези, кижи ар – бӱткенди баалаганы, айландыра телекейди шӱӱгени кубулган, ӧскӧргӧн. Jе алтай jайаачынын jуруктары, jаркынду jараш кӱӱн – санаазы ӱйенен ӱйеге, чактан чакка там jаркындалып, бааланып, алтай кӧгӱс – сезимди ойгозот, оморкодот.

        Улу алтай jурукчынын ич – кӧрӱми,  кеендик амадулары кижиликтин санаа – кӱӱнин jарыдат, ичкери ӧзӱмге кычырат.

      «Эбире ончолык jаны ла туулгандый – jерлик, телкемле улу: курчу – куйак туулары эдегиле эбирип, кӧс jетпес талага сында ла берген… Бу сен, баатыр, кош арка кабактарынды jуурып, чактарга ӱргӱлейдин ле быйанду санааларынды айлаткыштайдын».

                                                                      Григорий Иванович Чорос – Гуркин.

          МБОУ «Кырлыкская средняя общеобразовательная школа»

структурное подразделение ДОУ«Кырлыкский детский сад»

«Лучший очерк по творчеству Г.И.Чорос - Гуркина»

                                     Выполнили:

                                                                 Н.М.Карманова, воспитатель,

                                                                                                          I кк;

                                                            М.Д.Дешева, воспитатель,

                                                                                                          I кк

                                                          Кырлык,

2019г.