Полезный материал для людей
опыты и эксперименты по окружающему миру

Чоон-Хемчик кожууннун Бажын-Алаак суурнун «Хунчугеш» уруглар сады

«ТЫВАНЫН УНУШТЕРИ БОЛГАШ ЭМ КАТТАРЫ»

Тургузукчу: Ондар Розалья  Константиновна,

ортумак болуктун кижизидикчи башкызы.

Бажын-Алаак – 2017 чыл.

ЭРТЕНГИ СЫЛДЫС ЧЕЧЕК (пижма)

Чечектерин ижин-шойунду кыжаларынга удур чуул кылдыр, аппетит ходелдиреринге болгаш чем хайылдырылгазын экижидеринге, баш аарыында, эпилепсияда, ипохондрияга, лихорадкада, желтухада, улуг-хырын биле шойунду аарыгларында, ай демдээ будалганда, чустер ыстап аарыыр апарганда ижип ажыглаар. Кеш даштынын эртенги сылдыс-чечээнин  хандыларын эм-ванналар биле компресстер кылдыр, ревматизм биле подаградан чустернин кемдээшкиннерин, булчудуп, ужуп алган черлерни эмнээринге, а оон ынай ур апарган язвалар болгаш иринниг балыгларны примочка салып, чуурунга ажыглап турар.

ЭР КАРА-АЙ (щитовник мужской)

Эр кара-айнын дазылын сугга хайындырып алгаш, хандызын ижин-шойундунун калбак кыжаларынга удур ажыглаар.

ШАРЛАН (осина)

Кургаг шарлан картынын хандызын ижин аарыгларында, чодулде, чемге хоон киирерде, цинга аарыынга удур, паш аарыында ижип, а диштер аараанда, диштер шазын чуп, чаярынга ажыглап турар. Кадагалар, шивишкилер эмнээрде, шарланнын бурулерин болгаш хулун оларнын кырындан кылынналдыр салып эмнээр. Чаа бурулеринин чулуун чылан шапкан балыг кырындан оттуруп чиннээр.

ЫТ ТЕНИ (якорцы)

Теннерин чыып алгаш, кургадыр, чуура соктаар. Ону сыный болгаш кара-бууректер аарыгларын эмнээринге ажыглап турар.

ЧЕРЛИК ШАЙ (иван-чай)

Сигенинин хандызын баш аарыында, уйгу келбестээнде, херээженнер аарыгларында, ижин оюлганында, кулак, боостаа, думчук дегдиргенде ижер. Сигеннин порошогун балыглар кырындан бызаар. Бурулерин чыып алгаш шай кылдыр хайындырып ижер. Дазылдарын болгаш бурулерин хайындырыпкаш, чиир. Чазын бурулеринден витаминниг салат белеткээр.

ЧЫЛАН СЫРТЫЫ (горноколосник)

Чаа унушту геммориалдыг чочак черлер болгаш согелдерге, кезип алганы балыгга, кежи сывырылган черге салыр. бурулеринин чулуу-биле орттенген кешти, ары шапкан черни болгаш маткаларны чаар. Сигенинин сугга хандызын эпилепсияга ижер.

ХОНАК  (щетинник)

Сигенин кыдат болгаш тибет медицинада сидик ундурер чуул кылдыр ажыглап турар. Чаа чыггаш, чууруп каан сигенин чин кылдыр кок черлерге болгаш ужуп алган черлер кырынга салыр, а урезиннерин – карак аарыгларынга ажыглаар.

ЧИГИР-СИГЕН (солодка)

Дазылынын отварын тыныш органнарынга дегдиргенде, чодул чымчадыр база каккыртыр чуул кылдыр, ижин-шойундунун оюлганнаар аарыында, ижин-шойундунун хоочураан аарыгларында, ылангыя кодунун чулуу ковудээнде, ижип эмненир.

ЧОЙГАН (пихта)

Чойганнын чочагайларын ревматизм болгаш буттар чустеринин аарыгларында дээштиг чуул деп санап турар. Аныяк ине бурулеринин отварын сидик ундурер болгаш дезинфекция кылыр кылдыр кара-бууректер болгаш сыный аарыгларында ижип эмненир.

ХЕК-ДАВАН (прострел)

Невралгия, мигрень болгаш спазмофилияда, уйгу читкенде, нерви системазынын неврастения деп функционалдыг аарыгларын эмнээринге куштуг чуул деп санадып турар. Кижини оожургадыр болгаш удудар кылдыр соок хандызын ижер. Хой эвес сигенни сугга хайындырып алгаш, окпе туберкулезунда, коклюш, астма, бронхит болгаш тыныш органнарынын оске-даа аарыгларында, улаанотта, херээженнер  аарыгларында, улуг-хырын, ревматизм болгаш подаграда аарышкылыг черлер тывылганда, херээженнернин божууру бергедей бергенде, аарышкылыын чидирер чуул кылдыр ижип эмненир. Чаа чыгдынган сигенинин чулуун печкага соолдурупкаш, ортен черлер эмнээр болгаш мага-боттун кожуй берген кезээнге чаар.

ХАРАГАН (карагана)

Хола хараганнын дазылын хээндектеп алгаш, сугга хайындыргаш, атеросклероз аарыында болгаш сынып-кемдеп турган сооктер ыстап-шылап аарыыр апарганда, ижип эмненир.

ХАДЫЫР-САРЫГ (одуванчик)

Чемге хоон хайныктырар болгаш чем хайылдырылгазын экижидеринге, улуг-хырын болгаш шойундулерге дегдиргенде, хоочураан тырыкта болгаш гемморойда, эмиг эмзирер херээженнернин судун ковудедиринге, баар болгаш от хавынын аарыгларында от ундурер чуул кылдыр, экзема, кадагаларда, маткада, кеште шивишкилер тывылганда ажыглап турар. Оон дазылын хээндектээш стакан ишти хайындарган суг кырынче урупкаш, хандылап алгаш, ¼ стакан ишти сериин хандыны хунде 3-4 катап чем ижер мурнунда ижер. Оон хандызы дериттирер болгаш эът изии бадырар шынарлыг.

 ОВЭЭНЧИ (багульник)

         Бронхиалдыг астма, окпе туберкулезу, коклюш, ревматизм, бодагра аарыгларын эмнээринге ажыглап турар.

ОЛЕН (пырей)

Дазылы баштын балыгларынга ажыктыг, бурулери – хан чидиргенде, дамырлар изиинде. Хораннар узуткаар, назын узадыр, сидик саадай бээрин шегледир.

ТААР-ОЪТ (нанофитон ежовый)

Ханынын  базыышкыны улуг кижилер, оон ынай чартыктап туяалаан кижилер эмнээринге ажыглап турар. Сывын хээндектеп алгаш, шай ышкаш хайындырып ижер.

МУН-БУРУ (тысячелистник)

Ханзыраашкын доктаадырынга, ижин аарыгларында, сидиннээр апарганда, уйгу читкенде, кадагалар, балыглар, оюлган аарыгларын эмнээринге ажыглап турар. Ортумак омааш ишти кургаг сигенни стакан ишти хайындырган сугже уруп, хандылааш, 1 улуг омааш иштин хунде 3 катап ижер. 

ХАДЫ

Мочургаларын сугга хайындырып алгаш, водянка, бронхит аарыгларында, устуку тыныш органнары, от хавы дегдиргенде, хан арыглаар кылдыр, кештин янзы-буру аарыгларында, ай демдээн ойлээрде, рахитте, кара-бууректерге, сыныйга даштар болгаш элезин тывылганда болгаш оон-даа оске аарыгларда ажыглаар. Чугун балыглар эмнээр болгаш бактерицидтиг чуул кылдыр ажыглап турар. Чыдыг-каразы чесотка, дарылга болгаш оске-даа кеш аарыгларын эмнээр мазьтарнын тургузуунче кирип турар. Тывалар чыдыг-караны эрги аът казызынга эзилдирип, холааш, кеш аарыгларынга чаап, ажыглап турганнар.

 ХАДЫН

Хадын мочургаларынын хандызын болгаш отварын водянкада, ыжыктарда, артритте, миозитте, улуг-хырыннын янзы-буру аарыгларында, баар, от хавынын аарыгларында, ревматизмде, подаграда, чустерде дегдиргенде ажыглаарын сумелеп турар. Бурулеринин хандызын ыжыктарда, кара-бууректер аарыгларында, невроз аарыгларында, хан четпестээр апарганда, дериттирер чуул кылдыр ажыглап турар. Хадын чулуун чазын дозуп алгаш, хан четпестээр аарыгда, окпе туберкулезундан аараан кижилерге, кадагалаанда болгаш ангинада ижерин сумелеп турар. Кеш даштынын экзема аарыын эмнээринге ажыглап турар.

ООТПАК (липучка)

Улусчу медицинада оотпактын сигенинин хандызын ижин-шойунду оруунун аарыгларында, дус солчуушкуннарынын оскерилгенинде, кеш аарыгларынга болгаш херээженнернин фибромиома, эндометрит деп аарыгларында ажыглап турар.

ОРГААДАЙ (женьшень)

Оргаадай дазылындан белеткээн порошок, сугга хандызы, пилюля, арага, мазь болгаш оон-даа оске эм чуулдерни кижинин угаан-бодал, чурек-дамыр, ижин-шойунду аарыгларында, туберкулезта, хан четпестээр аарыгда болгаш кара-бууректер аарыгларында, холун эртир шагзырааш уйгузураанда, куш-шыдал кииреринге, эр кижилернин импотенциязынга ажыглап турар. Оргаадай дазылын оон ынай арып-доруп кошкаан кижилерге, коду аарыгларында, чемге хоон кииреринге, баарнын ажылын экижидеринге, чигир диабединден аараан кижилернин чигирин бадырарынга хереглеп турар. Оргаадайны кышкы уеде ажыглаары эки.

КОЙНУТ (тмин)

Урезиннерин шойундулернин ажылы сандараанда, от хавынын аарыгларында ажыглап турар. Койнут урезиннерин хлеб-биле кады ажыглаарга, уруг эмзирер херээженнернин эмиинин суду ковудээр. Сигени болгаш урезиннеринин отварынга суларгай бичии уругларны эжиндирер, чуур.

КУКУРУЗА

Рыльцаларын холесистит, холангит аарыгларында, от болгаш сидик ундурер эм кылдыр, от ылгалыры саададыр гепатиттерде отварын ижип эмненир.

КЫЯР-СИГЕН  (осока)

Дазылдарын хээндектеп алгаш, 2 улуг омааш иштин мунгаш сакпын иштинге 3 стакан сугнун кырынче урупкаш хайындырар. Стакан ишти хирези бусталып уне бээрге, одун ожурупкеш, 2 шак иштинде хандылаар; чодулде ¼ стакан иштин хунде 4 катап ижер.

МЫЙГАК ХАРАГАН (рододендрон даурский)

Чечектерин агы, чустуг таар-оът болгаш артыш-биле денге холааш, эм аржааннар (ванналар) кылырынга ажыглаар.

 ДЫТ (лиственница)

Дыттын кызыл човурээзин хээндектеп алгаш, шой паш иштинге урупкаш, саржагга хооруптар. Ону шай согаажынга чуура соктап алгаш, хоюг ыт-кады-биле холааш, сугга шай хевирлиг хайындырып алгаш, чодулде, ижин аарыгларында ижип эмненир. 

ДЫТ ЧЕКПЕЗИ (белый трут)

Дыт чекпезинин сугга хандызын сугга тоолгадыр база хан доктаадыр чуул кылдыр, оон ынай ону туберкулез аарыг кижилернин харыксырадыр деридерин эвээжедиринге ажыглап турар. Думчуундан хан тогулгеш, доктаавастай берген кижилернин думчуунун уттеринче чекпени салаа хире чооннадыр чонуп алгаш, марляга ораагаш, суп каарга, ханзыраашкыны доктаай бээр. Хоюг порошогун марля иштинге ораап алгаш, база мындыг хевирлиг ажыглап болур.

АЗА ОГУ (ковыль)

Зоб (боостаа бези ыжар) аарыы эмнээр. Сигенин сутке хайындырыпкаш, отварын ижер. Ол-ла сигенин изии-биле зобтун кырындан чиннээр.

АЗА ТААКПЫЗЫ  (дождевик)

Аза-таакпызынын даштыкы картын оваарымчалыг картап кааптар. Моогунун чымчак ак черин чугаладыр чара кескеш, ханзырап турар балыг кырындан салып эмнээр.

АЙ  (лилия кудреватая, саранка)

Кузун айнын дазыл чемиштерин чыып алгаш, сутке хайындыргаш, сметана-биле катай чиирге, магалыг чаагай чем болур.

ДОЙТУЛААШ (клевер)

Улусчу медицинада дойтулааштын чечектеринден шай азы ханды хевирлиг белеткеп алгаш, сидик ундурер, чодул чымчадыр, каккыртыр, мага-бот арыглаар чуул кылдыр ажыглап турар. Хан четпестээр, арып-доруп баксыраанда, шык соокка алысканда, окпе аарыгларында, тыныш бачыдаар апарганда ажыглаар. Сугга хайындырган сигенин ыжыктар болгаш ортеннерде ажыглаар, аарышкы чидирер чуул кылдыр балыглар кырындан чиннеп эмнээр. Чаа чыгдынган дойтулааштын чулуун карактар иштин чуп арыглаарынга ажыглаар. Хандызы-биле кургаг-шаашкактыг уруглар эмнээр.

АДЫГ-КИРИЖИ  (ломонос)

Чечектерин болгаш бурулерин сугга шай дег хайындыргаш, сидик ундурер, дериттирер чуул кылдыр ижип эмненир.

АГЫ (полынь)

Тывада агыларнын 47 хевирлери бар. Оон бурузун кургаткаш, чуура соктап алыр. Ону оттук кыпсыр хаг кылдыр ажыглап турган. Оон чыдын багай чыт чытталыр апарган кижиге тындырар. Хайындырып каан суун думаада, херээженнер аарыгларында ижип эмненир, чустернин ыжык черлерин намдадыр кылдыр ажыглаар.

УЛУГ-ОЪТ (родиола розовая)

Нервилер, чурек, хан-дамыр, улуг-хырын аарыгларынга, эр кужу сулараанда, шагзырап турупканда ажыглаар.

АРТЫШ

3 ангы хевирлиг болур: аът артыш, хой артыш, тенниг артыш. Чыды кедергей чаагай, кижинин оожургадыр, маажым байдалче киирер, чурек согуушкунун орландырар. Артыштын кол ужуру – арыгланыры. Оон кадынын хандызы сидик ундурер, чемге хоон киирер чуул кылдыр хереглээр. Хоюг артышты саржаг-биле холааш, кодурлар кырындар чаап эмнээр.

ЧОДУРАА

Кады, карты эм шынарлыг. Оон картын хайындырган хандызын ижерге ижин-шойунду аарыгларынга кончуг дузалыг. Оон кадын кадыргаш, соктааш, тыва чемге, чокпекке холуп каарга кончуг чаагай болур.

ТАЙГА СОГУНАЗЫ

Оон чулуу эм шынарлыг. Согунанын чулуун думчукче дамдыладыр. Тынышка база эки. Чодуруп турар уеде согунанын бодун чиирге база эки. Боостаа аарыынга дузалыг.

САРАСПАН (ревень)

Ижин-шойунду, баар аарыгларын, хан четпезин, окпе аарыын эмнээр, мага-ботту куш-шыдал киирер. Чингелээн кижи эмнээринге ажыглап болур.

ШЕННЕ

Шенненин дазылын соктааш, шайга, мунге холуп ажыглаар. Оон эм шынары куштуг: сыный аарыгларынга, соокка алысканда ижер. Дазылын ижин аарыынга, диш аарыында, уруг савазынын эрозиязында, ханзыраашкыннарда ажыглап турар. Баш дуктерин дурген остурери-биле башты шенне дазылынын хандызы-биле чуур. Сигенинин хандызын туяа, эпилепсия болгаш оске-даа нерви аарыгларында ажыглаарын сумелеп турар.

ШАГАР-ОЪТ

         Эрте чазын-на унуп келир унуш-витамин. Оон бурузун хан доктаадырынга база балыглар экиртиринге, дегдириишкинге удур чуул кылдыр ажыглап турар. Баар болгаш от оруктарынын аарыгларында, водянкада, гемморой, аарыында ажыглаар.

БОРУ ОЪДУ (горечавка)

Боостаа ишти, устуку тыныш органнары дегдиргенде, ижин-шойунду аарыгларында балыгларны дурген эмнээр шынарлыг.

КАРА-АЙ

         Оон дазылынын хандызын соокка алзып, челбинген таварылгада, сыный баксыраанда изии-биле аартаар

ЧОЙГАН ЧОВУРЭЭЗИ 

Хандызын ижин-баар аарыгларын эмнээринге ажыглаар.

УЛУГ ОРУК ОЪДУ (подорожник)

         Орук чечээн сугга хайындырып алгаш, ижин-шойундунун язва аарыынга, туберкулезта, чодулде, кара-буурек аарыгларында болгаш оске-даа аарыгларда ижип эмненир. Балыгга шарыырга дурген экириичел.

ТЕРЕК

Часкы мочургаларын саржаг-биле эзилдиргеш, кара дарынын чууруп немеп алгаш, дарылга, кодурлар, иринниг балыглар кырындан чаап эмнээр.мочургаларынын сугга ханыдызын микробтарга удур, оожургадыр  болгаш эът изиин бадырар чуул кылдыр ажыглаар. Бурулеринин хандызын ванна белеткээш, оожургадыр чуул кылдыр ажыглаар, а хулун нервизи баксырап, курлур апарганда хереглээр, чылгаар. Карты биле бурулерин окпе, оспа аарыгларын эмнээринге хереглеп турар.

АК СУТ ОЪТ  (молочай)

Дазылын аарыгларга куштуг тоолгадыр чуул кылдыр ажыглаар. Улусчу эмчилер баар эхинокогун, киста болгаш шээр аарыгларны тоолгадыр чуулдер-биле эмнеп болурун эскерип коргеннер.

АК-ТАЛ (ива лебедура)

Ижин аарыгларында, балыгга, дегдириишкиннерде, эът изиин бадырарынга, кылыктанып шугулдаанла, ижин-шойунду аарыгларында, чустер аарыгларында, уруг савазындан ханзыраашкын доктаавастаанда, чавана аараанда ажыглап турар. 5 г. шылбаны 400 мл. сугга соолдургаш, чаа эскен изиг 800 мл. сугга суп каар, 4-5 шак эрткенде, хандынын сыскап алгаш, 1 шаажан аяк иштин хунде 4 катап ижер.

ЧАНГАС (клюква)

Оон каттарын витаминнер четпестээнде, ол-шыкка алысканда, подагра болгаш чустер аарыгларында, хан четпестээр аарыгда ажыглап турар.

ДОЛААНА (боярышник)

Оон кылган эмнер чуректин шынган эъттеринин чыырлыр шынарын куштелдирер, оон-биле чергелештир чуректин сертилээш, дургедээр байдалын оожургадыр, чуректин болгаш баш мээзинин хан-дамырларынга хан эргилдезин куштелдирер, оон ынай чуректин согарын ден-дески болдурар, хан базыышкынын кудуладыр, чурээ аарыг кижилернин ниити байдалын экижидер шынарлыг. 1 стакан водкага бир улуг омааш ишти долаананын чууруп каан кадын урупкаш, ону аксы дуглаглыг карангы оннуг савага куткаш, 7 хонук иштинде турнуктурар. Оон шуурээш, 20-30 дамдыны бир хунде 3-4 катап ижер. Дазылын кузун казып алгаш, аштап-арыглааш, хээндектеп алгаш хайындырып ижип болур.

КЫЗЫРАК-КАТ (крыжовник)

Каттарын ижин-шойунду, кара-буурек, баар, кеш, хан четпестээр аарыгларында ажыглап турарындан ангыда, магалыг амданныг чем боор.

КАРА-КАТ (черника)

Оон каттарын ижин аарыгларында, ханзыраашкыннарда, бронхит, рахит, сахарный диабет аарыгларында ажыглаар. Кадынын чулун аас иштинин дегдириишкиннеринде боостаа болгаш аас иштин чайып эмненир. Чаа чыгдынган каттарын чуургаш, мазь белеткеп алгаш, экзема, дарылгада, арын маткалаанда, ортеннерде ажыглаар.

КОК-КАТ (голубика)

Каттарын цинга болгаш дизентерия аарыгларынга удур чуул кылдыр ажыглаар. Бурулеринин хандызын чурек аарыглаында ажыглап турар. Чаа чыгдынган каттарнын чулуу – кадыкшылды дадыктырар болгаш чаагай сериидедир суксун, кадындан варенье, джем, суксуннар кылыр.

ЧЕСТЕК-КАТ

Чаа каттарын хойу-биле склероз аарыында, гипертонияда, тырыкта, ижин язвазында, подаграда, кара-буурек даштарында ажыглап турар. Бурулерин болгаш коък дазылдарынын хандызын – гастрит, желтуха, чоон шойундунун дегдиргенинде база оон-даа оске аарыгларга ажыглаар. Каттары болгаш бурузунун хандызын – ниити суларап баксыраанда, хан четпестээнде, уруг савазындан ханзыраашкында болгаш сидик ундурер чуул кылдыр ажыглап турар. Каттарынын хандызын аас ишти болгаш боостаа аарыгларында антисептик чуул кылдыр ажыглап турар. Каттарынын чулуу биле чууруп каан каттары экзема, шивишкилер болгаш бичежек дарылганы, пигментилиг былчак черлерни чидирер.

ИНЕК-КАРАА

         Бурулери, каттары, мочекчигештеринин хандызы-биле отварын челбингенде, сыный, водянканын янзы-буру аарыгларында, ижерге дериттирер, сидик ылгалдырар, ижин аарыынга удур кылдыр ижер

ЧОДУРАА

Кады, карты эм шынарлыг. Оон картын хайындырган хандызын ижерге ижин-шойунду аарыгларынга кончуг дузалыг. Оон кадын кадыргаш, соктааш, тыва чемге, чокпекке холуп каарга кончуг чаагай болур.

ЫТ-КАДЫ

Чодул эмнээринге кончуг дээштиг. Кышкы уеде сооктан дегдиргенде, ижин-шойунду аарыгларынга удур ажыглаар. Кадын-даа, сывын-даа ажыглап болур. дазылынын хадызын ижин-шойунду аарыгларында, окпеге дегдиргенде ижер.

КИШ-КУЛАА

Оон хандызын ижерге кижини оожуктурар, хан базыышкынын кудуладыр, чуректин ажылдаарын экижидер. Бурузунун ханжызын буурек аарыгларынга ижерге кончуг дузалыг.

ЧЫЖЫРГАНА

Янзы-буру  витаминнерден байлак унуш. Оон кадындан ус кылып турар. Чыжыргананын узун орттенген балыгларга чаарга экириичел, аксы кемдээн уругларга ажыглаарга дузалыг. Ону ижин-шойунду аарыгларында ажыглап турар; каттары биле будуктарынын отварын баш дугунун дужеринге удур ажыглаар. Каттарынын чулуун тергиин косметиктиг чуул кылдыр сумелеп турар.

МАЛИНА

Кадын дериттирер, эът изии бадырар кылдыр хайындырып ижер. Бурузунун хандызын чодулге, аас ишти, боостаа чайып тогеринге ажыглаар, бурулерден кылган мазьты маткалай берген арынга чаар.

Ажыглаан литература:

Тыва улусчу эмнээшкин.

Станислав серенот. Кызыл - 2009