Мастер - класс *Удуп оскен кавайым* средняя группа
методическая разработка по окружающему миру (средняя группа)

Тѳѳгу болгаш музыка башкыларының демнежилге кичээли

                      темазы: «Ѳпей ыры».

Кижизидикчи башкы: Салчак Иоланна Александровна

Ортумак болук.

Кичээлдиң хевири: чаа материалды тайылбырлаарының кичээли.

Дерилгези: кавай, мультимедиялыг кѳргүзүг, карточкалар.

Кичээлдиң чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

Экии, уруглар! Бо хүн, бис силерге кичээл эртирер дээш, аалдап келдивис. (башкыларны таныштырар). Силер база бистин-биле кады ажылдап, кичээливиске эки киржиириңерни дилеп турар улус тур бис, уруглар.

2. Билиглерни оттурары.

«Кижи чурттуг, куш уялыг» (слайд 1).

Үлегер домакты номчааш, дараазында айтырыгларга харыылап кѳруңерем, уруглар:

- Бистин чурттувусту чүү деп адаар ийик?( Тыва, Россия)

- Чүге бистин чурттувусту хой чоннарлыг дээрил? ( оореникчилерниң харыыларын дыңнаар).

«Ырыга сеткил ханар, ышка карак ажыыр».(слайд 2) (оореникчи ыыткыр номчуур).

- утказын чугаалап кѳруңерем, үлегер домактың?

- чаа тѳрүттүнген чаш кижиге, авазының ырлап бээр ырызын чүү деп адаар ийик, уруглар? ( ѳѳреникчилерниң харыызы: ѳпей ыры.)

Шын- дыр уруглар. Бистин бо хүнгү кичээливис темазы: «Ѳпей ыры».  (слайд 3)

Кичээливис планы (слайд 4): 1) Ѳпей ыры деп чул?

                                                       2) Ѳпей ырының хевирлери.

                                                       3) Ѳпей ырының ужур-дузазы.

Кичээлдиң сорулгазын тодарадыры.

Бо кичээлде чүнү билип алыр дыр бис, уруглар? (уругларның харыызы).

Шын- дыр, эр-хейлер!

Кичээлдиң сорулгазы: 1) Ѳпей ыры деп чүл дээрзин таныштырып билиндирер;

2) Аянныг номчуурун болгаш ырлаарын сайзырадыр;

3) Аас-чогаалга, ырыларга сонуургалын кижизидер. (слайд5).

3. Чаа теманың тайылбыры.

Состер-биле словарьлыг ажыл. (слайд 6)

  «Ѳпей ыры» азы «кавай ыры» деп состу орус дылче очулдурарга «колыбельная песня» дээн.

«Ѳпей» - дээрге «дуңмай» дээн уткалыг сос.

«Ѳпейлээр» - кавайны чайгавышаан, ѳпей ырыны ырлап бээри.

«Кавай» - дээрге чаш толдүң удуур оруну. (слайд 7)

- Силер кавай корген силер бе, уруглар? (харыыларын дыңнаар)

Кавай -  дээрге эң-не үнелиг эт боор. Кавай бүгү чоннарда бар. Ол салгалдан салгалче дамчып чоруур. Кавайны пѳштен, азы хадың карты тостан кылыр чораан. Чаш уругну кавайга чыттырар мурнунда, кавайны артыжаар (тыва чон),  кавайга диисти чыттырыр (орус чон) турганнар. Чылдагааны: кара, багай күштерден камгалаар сорулгалыг.

        1 ) Ѳпей ырыны ырлаар деп чаагай чанчыл шаг-шаандан бээр тывылган. Ону ава кижи чаш тѳлун чайгап олургаш, ырлап бээр.

Ѳпей ыры – улугларнын делегейин бичии уруглар делегейи-биле, эрте-бурунгу үени амгы үе-биле харылзаштырып турар ковүрүг (кежиг) дир, уруглар. (слайд 8).

        2) Ѳпей ырынын хевирлери; 1) Улустун аас-чогаалынын (фольклор) ѳпей ырылары – сѳзү болгаш аялгазы бодүүн, чоннуу болур. 2) Литературлуг ѳпей ырылары – сѳзүн болгаш аялгазын чогааткан авторларлыг. (слайд 9).

Чижээ: тыва чоннун ѳпей ырызынын сѳзүн, литературлуг ѳпей ырынын сѳзүн киирер. (слайд 10,11)

        3) Ѳпей ырынын ужур-дузазы:

• Удудар ужур-дузалыг: эргим состер, оожум аялга.
• Кижизидер ужур-дузалыг: ѳзүп келгеш улуг, күштүг, кежээ боор сен.
• Камгалал ужур-дузалыг: адын ойзу адаар (тыва чон), адын бичииледир адаар (орус чон). (слайд 14)

Ѳпей ырыда кирип турар дириг амытаннар:

• Индияда – инек
• Россияда – диис, койгун, кѳге-буга
• Чукоткада –иви, сыын, буур
• Францияда – дагаа оглу
• Тывада – анай, хураган, бызаа.   (слайд 15)

-Чүге ындыг дириг амытаннар ѳпей ырыда кирип турар деп бодаар силер, уруглар? ( оореникчилерниң харыыларын дыңнаар)

4. Быжыглаашкын.

1. Айтырыг-харыы.
2. Ѳпей ырыларны ырлап күүседири.

- Ѳпей ырыларны ырлап кордүвүс. Ону ырлаарынарга кандыг боор чүве дир, уруглар сагыш-сеткилиңер? ( оореникчилерниң харыыларын дыңнаар).

Психолог эртемденнерниң санап турары-биле алырга:

• Ѳпей ырыны дыңнап оскен кижи – дыңнангыр боор
• Ѳпей ырыны дыңнап оскен кижи – угаанныг боор
• Долгандыр улуска ынак боор
• Хѳгжүмге, ырыга ынак боор
•  Чүве сактып алыры эки, сайзыраңгай боор.

Ѳпей ыры – эн күштүг эм, эң эки психологтуг эмнээшкин. Ол аарыгны ийи катап оожургадып, эвээжедиптер.

-Кичээливистен  кандыг түңнел үндүрүп болур бис, уруглар? (оореникчилерниң харыылары).

Ѳпей ыры – делегейнин, Россиянын бүгү чоннарында бар. Оларнын дылы ангы-ангы-даа болза, кол утказы домей. Ынчангаш ѳпей ыры кижилерни каттыштырып турар.

Рефлексия.

- Кичээливистен чүнү билип алдыңар, уруглар?

- Ажыктыг болду бе? ( оореникчилерниң харыыларын дыңнаар).

Кичээлди  Деспил-оол Санчынын «Тыва кавай, опей ыры, тыва авай» деп шүлүү-биле тѳндүрген.

5. Бажыңга онаалга

 Кырган аваларындан, аваларындан, угбаларындан ѳпей ырыларны айтырып бижип эккээр.

Ажыглаан литература:

1 .Волков Г.Н, Салчак К.Б, Шаалы А.С. Этнопедагогика тувинского народа: учебник. Кызыл.2009ч.

2 .Кара-оол Ч.А.  Детский фольклор периода младенчества в традиционной культуре тувинцев. (Электронный ресурс) //Новые исследования Тувы №1

3. Кара-оол Ч.А.  Материнская поэзия в детском фольклоре тувинцев. (Электронный ресурс)// Новые исследования Тувы. 2015. №2.

4. Сундуй Г.Д.  Мир детсива кочевой Азии: опыт духовно-нравственного воспитания. Кызыл.2009.