Ажык кичээл "Сайзанак"
план-конспект занятия по окружающему миру (старшая группа)

Ажыл-чорудулганын чадалары

Башкынын ажыл-чорудулгазы

Уругларнын ажыл-чорудулгазы

1

2

3

I. Организастыг кезээ

Хуулгаазын кезээ

Б: Экии, уруглар! Бот-боттарывыс-биле мендилежирде, долгандыр туруптаалынар уруглар.

Хунчугежим хоглугбейим

Хулумзуруп коступ кээрге,

Чараш бойдус оттуп келир,

Чаштар хоглеп амыраарлар

-Кижи бурузу хулумзуруун эжинге дамчыдар. Эр-хейлер!

Долаана кирип келир.

Долаана: Экии, уруглар!

Башкы: Бисте Долаана аалдап келген-дир уруглар.

Долаана: Мен мында уруглар чыглып келген деп дыннааш чедир келдим. Мен силернин –биле ойнаксап тур мен. Мээн аал чурттумга барып ойнаалынарам?

-Мээн ынак оюнум билир силер бе? Мээн ынак оюнум сайзанак. Суг кыдыындан чараш даштар чыып алгаш, сайзанактап ойнаар мен. Чараш аалдыг, кажаа долу мал-маганныг, ынак ыдым бар болур.

Уруглар долгандыр туруптар

Уруглар шупту бот-боттары-биле башкы-биле мендилежир

Долума-биле мендилежир.

Уругларнын харыылары

II. Кол кезээ

1.Чурук-биле ажыл

2.Тайылбыр «Сайзанак деп чул?»

3.Сула шимчээшкин

Оюн: «Домакты уламчыла»

Башкы: Ам бис Долаананын аалынче аалдап чоруур бис. Баар бис бе? Ынаар чоруурда дурген чедип алыры-биле  урдуруп каан ужар шар-биле чоруур бис. Шупту долгандыр туруптаалынар.

Тынышка мелгежилге: «Шарикти урээли»

Думчуунар-биле киир тынгаш, аскындан оожум (ш-ш-ш) деп урбушаан холун шарикке домейлей борбактай тудар.

Эр-хейлер, Долаананын тоол чурттунда чедип келдивис. Манаа доктаап алыры-биле шарны ожурээлинер. (Киир тынгаш, оожум аскывыстан сс-сс деп ундур тынар бис)Чаа уруглар, эр-хейлер!

Башкы: Бистер Долаананын аалынын чоогунда ойнаар черинде чедип келген бис уруглар, корунер даан. (Телевизорга тайга чуруун коргузер). Долаана тайгада чурттап турар-дыр. Долаананын ынак оюну чуу болган ийик уруглар? (Сайзанак).

Башкы: Бис база сайзанактап ойнаарынга дыка ынак бис.

Сайзанак

                                                    Сайзанакты тигер черни

                                                    Таптыг шилип алыылы бе

                                                    Шала бедик хана кылыр.

                                                    Даштардан чыып эккээли бе?

 - Долума биске куруг болбаан. Ол биске чуруктар белеткеп алган. Корээлинерем, уруглар.

-Чурукта чуу-дур?  

-Тайга. Ɵг. Оъттап чоруур мал-маган.

-А бо чуруктарда чулер бар-дыр (Ог-ишти)

-А бо чурукта чуну коруп тур силер? (Сайзанак)

-Сайзанакты чунун-биле кылып каан-дыр?  (даштар-биле)

Башкы: Богун бистер тыва оюн «Сайзанак» дугайында чугаалажыр бис, уруглар. Сайзанак – бичии уругларнын улуг улус амыдыралын оттунуп ойнаары. Шаанда даштар-биле ойнаар чораан. Борбак сай, суг даштары-биле аалды шуптузун дурзулеп тургаш тургузуп алыр. Авазы, ачазы, угбазы, ыды, мал-маганы дээш. Амгы уеде чаштар колдуунда тускай белен ойнаарактар-биле сайзанактаар. (садыгда белен четчелеп каан эт-сеп аяк-савалыг ойнаарактар, ойнаар-кыстар, бичии тууйбужугаштар).

            А шаанда ада-огбелеривис ол оюнну даш-биле ойнаар чораан. Сайзанакты огнун хевиринге домей кылдыр тогериктей аайлап  ойнаар чораан. Огнун хевири кандыг болур ийик уруглар? (Борбак, тогерик) Ол оюн болза, аал коданын буруну-биле илередип, ону догерезин хевирлеп, дурзулеп тургаш кылган. Борбак-борбак сай даштары-биле аалдын мал-маганын шуптузун дурзулеп, ак-кара, улуг-биче аайы-биле ангылап турар. Ховар малдарны (теве, сарлык) салбак даштар-биле дурзулеп кылыр. Ог иштин база калбак даштар-биле дерип,  эптей салып тургаш кылыр.

-Кадарчы уруглар баш бурунгаар хой кадарар черин таарыштыр дугуржуп алгаш сайзанактап ойнаар чораан. Сайзанактын бугу-ле херексели даш болур.

-Ам шупту тура халчып келинер, уруглар. Сайзанактаарынын мурнунда сула шимчээшкинден кылыптаалынар

Сула шимчээшкин

                       Сайзанаавыс чанынга

                       Саадатпайын ойнаалы      (марштаар)

                       Бичии чараш куштар

                       Бистин черге ужуп кээр    (холдарын чайып халчыр)

                       Борбак хырнын тоттурар  (иштин суйбаар)

                       Бо-ла чемнеп чоруурлар    (шаланы соктаар)

                       Бирээ, ийи, уш                    (марштаар)

                       Бичии куштар эрестер

                       Бистер база четтинчипкеш

                       Чергелештир маннап ойнаал. (четтинчипкеш халыыр)

Башкы: - Уруглар, Долаананын сайзанаанга барып ойнаптаалынарам!

(Уруглар биле чангыс черге олурупкаш сайзанак даштарын аайлай салыр) Шупту демниг чангыс сайзанактан тип ойнаалынар, уруглар.

(Даштар-биле сайзанакты аайлаар, ойнаар)

-Эгезинде огнун хевирин долгандыр чинге калбак даштар-биле салып алыр бис. (Долгандыр туруптар чинге даштарны салыр)

-Бо даштын хевири кандыг-дыр, уруглар? Ол чуну кылырынга тааржыр-дыр?

-Дорбелчин даш аптара болурунга тааржыр-дыр.

-А бо даштын хевири кандыг-дыр? (Калбак) Ол орун  болурунга кончуг таарымчалыг.

-А бо даштын хевири чуге домей-дир, Айслана? (Дорт булунчук) Ол чуък болурунга таарымчалыг. –Чуък деп адап корунерем, уруглар! Эр-хейлер!

-А бо даштын хевири кандыг-дыр Аюш? Дорт булунчукка домей.

-Ол улгуургеге  болурунга кончуг таарымчалыг.

-Шупту улгуурге деп адаптаалынар. Эр-хейлер!

-А бо бичии даштар бистин хойларывыс болур, а инектеривис база бо. Олар оовустун чанынга оъттап чоруурлар.

-Сайзанаавысты кончуг таптыг кылып алдывыс.

Оюн: «Домакты уламчыла»

1) Эртен эрте саанчылар … (Инектерин саар)

2) Саанчынын сагган суду … (сава долган)

4) Чараш даштар чыып алгаш …  (Сайзанактап ойнаар мен)

5) Сайзанакты каастап алгаш … (аалдажып ойнаалы)

Рефлекстиг тогерик «Мен болгаш эштерим»

-Уруглар Долаана-биле «Мен болгаш эштерим деп оюндан ойнаптаалынар». Уруглар шупту долгандыр олуруп алыр. Башкы борбак хендир тудуп алыр. Оожум хогжум ырлаар.

-Бо хендирни дуруп тургаш кижи бурузу чуну кылырынга ынагыл чугаалаар. (хогжум аяар ойнаар)

-Долаана : Мен сайзанактаарынга ынак мен. Дараазында хендирни чанында уругга дамчыдар кижи бурузу бодунун бодалын чугаалаар. Хендир дедир башкыга долганып чедип келир.

Башкы: Частынып каан хендир чангыс борбак аппарган, а бистин найыралывыс база чангыс  быжыг, эптиг-найыралдыг болзун , уруглар.

-Мээн аалымга аалдап кээп мээн-биле ойнаанынарга ооруп тур мен.

-Сайзанактап ойнаарга солун-дур бе, уруглар?

-Четтирдивис Долаана. Силернин биле дыка солун ойнап –хоглеп алдывыс.

-Долаана-биле байырлажып дедир суурувусче  чоруулунар, уруглар.

-Байырлыг Долаана!

-Ам база урдуруп каан шарывыска олурупкаш ужуп чоруптаалынар

Шупту долгандыр туруптар

Уруглар тынышкка мергежилди кууседир

Уругларнын харыылары

Чуруктарны коор. Айтырыгларга харыылаар

Сула шимчээшкинни созу ёзугаар шимчээшкинин коргузер

Сайзанакты тип ойнаар

Айтырыгларга харыылаар

Домакты уламчыла деп оюнну ойнаар

III. Туннел кезээ

-Кичээл солун болду бе, уруглар?

-Богун кичээлде чунун дугайында билип алдынар?

-Долаананын ынак оюну чуу ийик?

-Богун бис кичээлде тыва оюннун бирээзин билип алган бис.

-Эр-хейлер, уруглар. Ынчангаш  найыралдыг, эптиг-демниг база катап сайзанактап ойнаар бис.

-Сайзанактап ойнаарынын дугайында

-Чараш даштар-биле сайзанактаар.