Ажык корулде: "Уш чуул эртемниг оол" деп тоолче аалдаашкын "
методическая разработка по математике (старшая группа) на тему

Улуг болукке ажык кичээл. Сан кичээли

Темазы: « Уш чуул этемниг оол» деп тоолче аалдаашкын.

Сорулгазы: 1-10-нун иштинде саннарны катаптадып, « мурнунда», «ортузунда»,

« соонда», «хой», «эвээш», « ден»  деп билигни быжыглап ооредири.

Уругларнын сан кичээлинге сонуургалын оттуруп, угаан-бодалын, дыл-домаан оюннарны ажыглап тургаш сайзырадыры.

Бурунгу огбелеривистин чанчылдарынга даянып, оларнын сагылга, езулалдарынга азырал дириг амыттаннарга ынак болурунга уругларны кижизидер.

Ажыглаар херекселдери: карточкалар, 1-10 га чедир саннарнын чурагайлары, бодун карандаштар, тыва ог хевиринде даалгалар, холеге театры, диск, телевизор.

Методиктиг аргалары: оюн, логиктиг бодалгалар, сула шимчээшкин, улегер домак, тайылбыр, айтырыг –харыы.

Кичээлдин чорудуу:

-Экии, уруглар, оожум шын дорт кылдыр оуруп алынар, кичээнгейлиг болунар, уруглар. Мени Сой-Сюрюн Саяна Сергеевна дээр. Шуй сумузунун « Хунчугеш» уруглар садында кижизидикчи башкы мен. Силер ышкаш чараш, чаптанчыг уругларны ооредип кижизидип турар мен.

- Ам мени кичээнгейлиг дыннанар че, уруглар. Бо хун Оскус-оол- биле кады оглерже аалдаащкын кылыр бис.

- Баштай аалдарже аалдаарынын мурнунда1-19-га чедир саннарны санап, катаптап аалынар, уруглар. Санаптаалынар че, уруглар.

-Эр хейлер, ам дедир санап корээлинер. ( дедир санадыр)

- Эр хейлер уруглар.Ам саннар кирген тоолдардан адап корунерем. Кым саннар кирген тоолдар хой билирил? Орус улустун тоолдары-даа болза ажырбас.Кым эн тоолдар билир эвес, сактыптаалынар че.

(«3» деп сан кирген тоолдар: « Уш чуул эртемниг оол», « Уш хаван», « Уш адыг»…

7 деп сан кирген тоолдар: «Чеди докпак анай», « Чеди анай болгащ бору»…,9 деп сан кирген тоолдар: « Тос оолдуг Токтагана кадай», «Тос шилги аъттыг Оскус-оол»..)

-Эр-хейлер, уруглар, аажок хой тоолдар билир, уруглар –дыр силер. Ам уш деп сан кирген « Уш чуул эртемниг оол» деп тоолду ыдып берейн кичээнгейлиг дыннанар че, уруглар.

Шыян ам, эртенгинин эртезинде бурунгунун мурнунда буга, деге мыйызы буступ дужуп, ирт, серге мыйызы ирип дужуп турар шагда чувен иргин.Кырган адалыг, ужен шаа ощкулуг, ужен шаа инектиг, ужен шаа аъттыг чангыс оол чоруп тур.Оолдун адазы назыдап кырааш, бурганнай берген.

 ( Словарлыг ажыл)

« Соонда торээн дунмазы –даа чок, мурнунда торээн акызы –даа чок, эр кара чангыс кижи, мынча хой малды канчаар мен, уш чузун малым –биле уш чуул эртемден чедип алыйн дээш, ужен шаа ощкузун, ужен шаа инээн, ужен шаа аъдын суруп алгаш, чигге сонгу чукче чоруп-ла каап-тыр эвеспе.Ол бар чыдырда, орук аксында ог турган. Огге кире бээрге шыдыраа салып олуруп тур.

-Кайы чедерин ол, чуну кылып чор сен , оглум? «Аалга кирген кижи, аяк эрии ызырар дээр болгай, дорже эртип шайдан ижип корем оглум»- деп олуруп турлар

- Ачам назыдап кырааш бурганнай берген, мурнунда торээн акым-даа чок, соонда торээн дунмам-даа чок, эр кара чангыс кижи мынча хой малды канчаар мен дээш, уш чузун малым –биле уш чуул эртем чедип алыр дээш чор мен. Мени шыдыраага ооредип корунерем, ужен шаа ошкумну бээр мен деп –тир.

- Сени шыдыраалап ооредиринин мурнунда, бис силерге онаалга бээр бис. Бистин оовус аайлап бээр болзунза, бис шыдыраага ооредип каар бис» -деп-тирлер.

1-ги даалга « Огнун эт севин аайлап бээри».

Тайылбыр ажылы: Бо карточкаларда огнун иштики эт-херекселдерин чуруп каан. Бир-ле дугаарында, карточкада каш санныг чурук чуруп каанын санап алыр. Оон бо улуг ог чуруунда ынча чурагайны коргузуп турар санны тып алгаш, анаа барып тудуштурар.

- Чурукта чунун чуруктарын  чуруп каан –дыр уруглар, каш чурук чуруп каан-дыр?

 ( Чижээ 8 аптара бар болза, 8 деп санга аайлап салыр).

-Эр хейлер, уруглар. Оскус-оолга дузалажып берген бис, а Оскус-оол шыдыраага ооренип алган.

Оскус-оол-даа чуу боор ужен шаа ошкузун берипкеш, ужен шаа инээн, ужен шаа чылгызын суруп алгаш , улаштыр чорупкан. Ол-ла чоруп олурарга база бир ог турган. Огже оскус-оол кире берген. Огге кире бээрге шыдыраа салып олуруп тур.

-« Кайы чедерин ол, чуну кылып чор сен, оглум?Аалга кирген кижи, аяк эрии ызырар дээр болгай, дорже эртип шайдан ижип корем, оглум»-деп олуруп турлар.

- « Ачам назыдап кырааш бурганнай берген, мурнунда торээн акым –даа чоу, соонда торээн дунмам –даа чок эр кара чангыс кижи мынча хой малды канчаар мен дээш, уш чуул малым биле уш чуул эртем чедип алыр дээш чор мен. Уш чуул эртеминин бирээзин ооренип алдым, ам ийизи артып калды, мени илби –шидиге ооредип корунерем, ужен шаа инээмни бээр мен»- деп- тирлер.

- Оскус-оолга дузалажып, бодалгаларын бодажып бээр бис бе, уруглар?

2-ги даалга: Угаан- медерел сайзырадыр бодалгалар.

1.2 ошкунун мыйызы кажыл? (4)

2. 5 инектин кудуруу каш болурул?(5)

3.2 аъттын мыйызы каш болурул? ( аътта мыйыс чок)

4. 1 инек каш буттуг болурул?

5.3 ошку биле 5 инектин кайызы хой болурул?( 5 инек)

6. 4 инек биле 6 аъттын кайызы эвээжил? ( 4 инек)

7. 2 ошку биле2 инек кандыг болурул?

-Эр хейлер, уруглар, Оскус-оолга дузалажып бээривиске аажок ооруп турар ышкажыл, уруглар

Сула шимчээшкин. ( оюн хевиринге).

( Аялга салып каан турар. Кажан аялга ожуп карга, мен бир сан адаар мен. Бир эвес ийи дептер болзумза, ийи-ийи кылдыр туттунчуптар силер. Оюнну 2-3 катап ойнаар.

-Эр хейлер, уруглар ам шын олуруп алынар. Тоолду улаштыр чугаалап берейн.

 Оскус-оол –даа чуу боор ужен шаа инээн берипкеш, ужен шаа чылгызын суруп алгаш улаштыр чорупкан. Ол-ла чоруп олурарга база бир ог турган. Огже Оскус -оол кире берген. Огге кире бээрге шыдыраа салып олуруп тур.

- « Кайы чедерин ол, чуну кылып чор сен , оглум? Аалга кирген кижи, аяк эрии ызырар дээр болгай, дорже эртип шайдан ижип корем, оглум»-деп олуруп турлар.

-« Ачам назыдап кырааш бурганнай берген, мурнунда торээн акым-даа чок, соонда торээн дунмам-даа чок эр кара чангыс кижи мынча хой малды канчаар мен дээш, уш чузун малым биле уш чуулэртем чедип алыр дээш чор мен. Уш чуул эртемнин ийизин ооренип алдым, ам чангызы артып калды, мени санга ооредип корунерем, ужен шаа аъдымны бээр мен»- деп тир.

- « Сени санга ооредиринин мурнунда бис силерге даалга кылдыртыр бис, бир эвес даалгавысты кылыптар болзунарза саны санап ооредип каар бис»- деп тирлер.

-Оскус оолга дузалажып бээр бис бе. Уруглар?

3-ку даалга: Чаштынган чурагайларны бижиири.

- Бо ог иштинде хана карактарында чаштына берген чурагайлар бар, оларны тып бижиир бис, уруглар. Чижээ дыннанар  че: 1 биле 3 деп чурагайларнын ортузунда каш деп чурагай чаштына бергенил? (2) ( даалганы кылыры)

-Эр хейлер, уруглар. Оскус-оолга дузалажып бердивис, уруглар.Ол бистин дузавыс биле уш чуул эртемни чедип алган.

Оскус-оол –даа улаштыр чорупкан. Ол чоруп олурарга Караты-Хааннын аалы турган. Караты-Хааннын мал-маганынын хойу аажок. Оскус-оол каш чузун мал барын билип чадаан. Хааннын каш чузун малы барын билип аарда, бис азырал амытаннарнын кескилеп каан чуруктарын, будун кылдыр тургузар бис.

(Уругларнын практиктиг ажылы)

- Кежээзин, уругларнын, ам коруптээлинер, каш чузун мал бар эвес?

(Уруглар-биле денге санаптар).

Туннели:

- Чуу деп тоолче аалдаашкын кылдывыс, уруглар?

- Оскус-оол каш эртем чедип алганыл?

- Кандыг эртемнер чедип алганыл?

- Эр хейлер, уруглар.

Хойлуг кижи каас

     Инектиг кижи тодуг – деп, тыва улустун улегер чугаазында ышкаш, мал-маганга ынак болуп, оларны азыраар болзувусса, тодуг-догаа, аъштыг-чемниг, каас чараш чурттаар бис. Ынчангаш мал-маганга ынак болунар, ада-иелеринге эки дузалажып чорунар.