Открытое занятия по Формирование элементарных математических представлений на тему "Борбак Далганнын изи-биле..."
план-конспект занятия по математике (младшая группа)

Чɵɵн - Хемчик кожууннуӊ Чадаана хоорайныӊ муниципалдыг бюджеттиг

школа назыны четпээн уруглар ɵɵредилге албан чери

Ийи дугаар бичии бɵлүкке ажык кичээл

«Борбак далганныӊ изи - биле...»

«Чечена» уруглар садыныӊ кижизидикчи башкызы:

Сат Аржаана ϴпей - ооловна

Чадаана - 2019 ч.

Сорулгалары: Уругларга чурагайларны болгаш геометрилиг хевирлерни, узун - кыска, улуг - бичии деп чүүлдерни катаптадып ɵɵредир. Уругларга «Борбак далган» деп тоолду сагындырып, арга - арыгга чорааш кол дүрүмнерни сагыырын ɵɵредир.  Берге үеде дуза чедирерин, салган сорулгазын чедип алырынга кижизидер.

Дерилгези: презентация (Койгун, Бɵрү, Адыг, Дилгиниӊ чуруктары) картондан кылган шиви, улуг бɵмбүктен кылган Борбак далган, чагаа, Борбак - Арыг чериниӊ картазы, улуг - бичии хемчээлдиг хумуӊнар, улуг - бичии хемчээлдиг морковьтар, 5 аӊгы хемчээлдиг хааржактар, 6 кубик, 6 бɵмбүк, геометрилиг хевирлерден кылган койгун, адыг, бɵрү, дилгини кылыр хевирлер,  Бɵрү-биле Адыгныӊ даалгалары, аялга, аппарат, «Арга - арыгга чорааш сагыыр дүрүмнер» деп чурук, узун - чиӊге, чолдак - калбак оруктар, чоос.

Словарлыг ажыл: Колобок - Борбак далган.

Организастыг кезээ

Кичээлдиӊ чорудуу

- Экии уруглар! Мени Сат Аржаана ϴпей-ооловна дээр. Мендилежип алыылыӊар. (Мендилежиишкин.)

Алдын хүнүм менди, менди!

Ак - кɵк дээрим менди, менди!

Эжим - ɵɵрүм башкыларым

База шупту экии, экии!

Холдарывыс туттунчупкаш,

Хүлүмзүржүп кɵрүшпүшаан,

Аравыста мендилежип

Кичээливис эгелээлиӊер.

- Уруглар дыка солун чүүл болган. Бо хүн бир тоолдуӊ маадыры - биле ужураштым. Силерниӊ - биле база ужуражыксап турар - дыр. А силер ол тоолдуӊ маадыры - биле ужуражыксап тур силер бе? (Уругларныӊ харыылары.) Ам мен силерге тывызык тыптырыптайн, тоолдуӊ маадырын тывызыкты тыпкаш кым - биле ужуражырывыс билдине бээр. (Уругларга тывызык тыптырар.)

Бодун кɵɵрге борбак сарыг.

Соозун дээштиӊ салып каарга,
Кырган - авазындан, кырган - ачазындан

Борбаӊайнып дескештиӊ

Арганыӊ черлик амытаннарынга таварышкан.

- Шын - дыр уруглар тоолувустуӊ маадыры Борбак далган. А Борбак далганывыс бо мында бо - дур уруглар, тудуӊар. (Башкы бир уругнуӊ холунга кубикти хенертен тутсур.)

- Чоок, бо Борбак далган эвес - тир. Ам  чаа - ла маӊаа шиви адаанга олурган диин. Борбак далган деп бодааш тудуп алдым, тудуп алган чүвем кубик болду.

- Уруглар, кубикти кɵрээлиӊерем. Кубик кандыг хевирлиг - дир? (Дɵрт - булуӊчук хевирлиг.)

- Уруглар кубикти адыжывыс иштинге чууктап кɵрээлиӊерем. Чууктаттынар - дыр бе? (Чок, чууктаттынмас.)

- Чүге чууктаттынмас деп бодаар силер? (Чүге дизе ол шиш азыгларлыг.) Кубик дɵрт - булуӊчук хевирлиг. Бɵмбүктерни чууктап кɵрээлиӊерем, чууктаттынар - дыр бе? (Бɵмбүктер чууктаттынып турар.) Бɵмбүк кандыг хевирлиг - дир? (Бɵмбүк борбак хевирлиг.) Бɵмбүктерниӊ азыглары бар - дыр бе? (Бɵмбүктүӊ азыглары чок, ол борбак хевирлиг.) Эр хейлер!

Кол кезээ.

- Борбак далганывыс канчап баары ол, бистен база база дезип чорупкан ол бе? Маӊаа олурган Борбак далган диин уруглар. (Айтыр.)

- Уруглар! Борбак далганныӊ турган черинде чагаа чыдыр. Бо чүү чагаа дээр силер? Чагааны ажыткаш номчуп кɵрээлиӊерем. Чагаада мынча дээн - дир:

- «Экии уруглар, мен кырган - авамдан дестим, кырган - ачамдан дескеш айыылга таварышкаш силерден база дезиптим. Ырак черде мен. Мени камгалап ап кɵрүӊерем уруглар!» деп каан. Далаш - биле бижээн чагаа - дыр уруглар. Бо чагааны кым бижээн деп бодаар силер? (Борбак далган.) Ооӊ чанында мындыг карта база чыдыр. (Уругларга кɵргүзер.)

- Борбак далган бистен дуза дилеп турар - дыр уруглар, Борбак далганны дилеп аян - чорук кылып чоруптаалыӊар. Биске кайнаар баарын карта айтып бээр. - Картада чуруп кааны болза, Борбак - Арыг деп чер бар. Ында дɵрт хире амытан бар. Ол амытаннарныӊ даалгаларын кылыптар болзувусса Борбак далганны тып ап болур - дыр бис уруглар.

- Борбак - Арыг деп чер кайда дээр силер уруглар? Адыр, бистиӊ саадиивис мында болза, мынаар чоруптарывыска Борбак - Арыг деп чер кɵстүп кээр-дир. Картада ол арыгны тɵгерик кылдыр чуруп каан кɵрүӊерем.

- Уруглар мурнувуста мындыг оруктар кɵстүп келди. Олар дɵмей - дир бе? Оруктар чүнүӊ - биле ылгалып турар - дыр?  (Узун, кыска.) Оон чүлери - биле ылгалып турар дыр? (Калбак, чиӊге.) Калбак орукка машина маӊнаар, а чиӊге орукка чадаг кижилер кылаштажыыр.  

- Эр хейлер! Шынап - ла оруктар узун - кысказы болгаш калбак чиӊгези - биле ылгалып турар. Борбак далганны тып, дүрген орук - биле чедип алыр дээш кайы орук - биле чоруур бис? (Кыска орук - биле чоруур.) Бистер чадаг бис, ынчаар болза кайы орук биле чоруур апаар - дыр бис? (Кокпа чиӊге орук биле чоруур.) Эр хейлер, ам - на аян чорук кылып чоруптаалыӊар. (Уруглар чыскаалып алган аялга аайы - биле чоруп орар.)

- Уруглар, арга - арыг кирер мурнунда мындыг дүрүмнерни сагып туруӊар деп сагындырыг берип турар - дыр кичээнгейлиг кɵрээлиӊерем.

 (Чурук - биле ажыл.)

Арга - арыг иштинге кирип келгеш, дааш - шимээн үндүрбес. Куштар уяларын кааптып болур.

Курт - кымыскаяктарга дегбе, олар сеӊээ хоралыг, коргунчуг азы херек чок - даа болза оларны тынынга чедип болбас.

Куштарны адып дажап, уяларын үреп, чуургаларга дегбес.

Теректерниӊ будуун сыйып, үрегдевес.

Дириг амытаннарга дегбе, оларны бажыӊче эккеп ойнап, азырап чемгерип болбас. Оларга бажыӊга чурттаары берге апаар.

Чечектерни үзе соп, базып болбас. Олар ол черинден үнмейн баар.

Аргага аштанып - чемненген соонда пок кылып болбас.

Танывазы мɵɵгүге, хоралыг - даа болза оларны уревес. Чивес - даа болза оларны баспас.Олар курт - кымыскаяктарга херек болур.

Одагланган соонда одаан чоруурда ɵжүрер, ɵрт болу бээр.

Кайы хамаанчок арга - арыгже чааскаан кирип болбас. Улуг улустан ырап болбас. Аза берип болур.

 - Уруглар арга - арыг кирерде чүнү канчаар, чүнү канчанмазын сактып алдыӊар бе? (Уругларныӊ харыылары.) Улаштыр чоруптаалыӊар. (Орук ара Койгунга ужуражы бээр.)

- Экии, Койгун! Бо чоокта Борбак далганга ужураштыӊ бе? Экии, уруглар! Морковтарым тɵп алгаш чыып чадап тур мен. Баштай меӊээ дузалажып бериӊерем, оон Борбак далганныӊ кайнаар углай дезип чорупканын айтып бээр мен - деп турар - дыр уруглар. Дурген Койгунакка дузалажып берипкеш Борбак далганныӊ кайнаар углай дезип чорупканын билип алыылыӊар. Узун морковтарны улуг хумуӊче, бичии морковтарны бичии хумуӊнарже чыыптаалыӊар. Эр хейлер, Койгуннуӊ даалгазын шын кылыпкан силер. Койгунга таварышкан бис деп бо фотоаппаратка тыттыржып алыылыӊар. (Тыттыржыр.) Фотоаппараттан үнген чуруувус бо - дур. Койгун Борбак далганны бо углай чорупкан деп турар - дыр. Бо оруктап чоруп ораалыӊар. Ам кымга таваржыр ирги бис уруглар?!

- Экии, Бɵрү! Бо чоок кавыгга Борбак далганга ужураштыӊ бе? Экии! Ужураштым, ужураштым уруглар. «Сени мен чиир мен Борбак далган» - дээримге, ыры ырлап бээр мен дээш ырызын ырлап чыткаш менден дезип чорупту. Борбак далганныӊ кайнаар чорупканын биске айтып бериӊерем Бɵрү. Чоок, силерни анаа ынчаар салбас мен, мээн даалгам баштай кылыптынар уруглар, оон айтып бээр мен.

- Уруглар, Бɵрүнүӊ даалгазын кончуг дурген кыла кааптаалыӊар, оон Борбак далганныӊ кайнаар углай чорупканын биске айтып бээр. Мурнуӊарда чүү деп тоолдун маадырлары - дыр? («Репка».) «Репка» деп тоолда каш маадырлар бар - дыр? (Алды.) Репканы кым баштай тыртып эгелээнил? (Ашак.) Узунундан эӊ чолдаанга чедир салыптынар. Ашактыӊ соонда кадай. Кадайныӊ соонда уруу. Уруунуӊ соонда ыды. Ыдыныӊ соонда диизи. Диизиниӊ соонда куске. Бо маадырларныӊ эӊ узуну кым - дыр? (Ашак.) Оон чолдаа кымыл? (Кадай.) Маадырларныӊ эн бичиизи кым - дыр? (Күске.)  Эр хейлер! Бɵрүге таварышкан  деп бо фотоаппаратка тыттыржып алыылыӊар. (Тыттыржыр.) Фотоаппараттан үнген чуруувус бо - дур. (Уругларга геометрилиг хевирден кылган Бɵрүнү кɵргүзер.) Бɵрү мынаар углай чорупкан дидир уруглар. Чоруп ораалыӊар.

Сула шимчээшкин. (Аялгалар - биле амытаннар ɵттүнер.)

- Экии Адыг, бо чоокта Борбак далганга ужураштыӊар бе, кɵрдүӊер бе? - Экии уруглар! Ужураштым - ужураштым. Борбак далганныӊ кайнаар чорупканын билир силер бе, кайнаар углай чоруй барды, бис Борбак далганны соонда дилеп чор бис. Ынчаар болза меӊээ бо даалганы кылып бериӊерем,  оон кайы оруктап чоруй барганын айтып бээр мен.

- Уруглар мурнуӊарда Адыгныӊ даалгазын кылыптаалынарам. Даалгада ховаганнар, доос - каралар, инеликтер каш тыр ону бистен айтырып турар - дыр. Чурагайларже доос - караларныӊ, ховаганнарныӊ, инеликтерниӊ саннарын чурагайларже айтыптаалынар. Эр хейлер уруглар!

- Адыг, силерниӊ берген даалгаӊарны күүседиптивис, Борбак далганныӊ кайнаар чорупканын айтып бериӊер. Ыры ырлап турган чүве, канчапкаш кɵɵрүмге бо оруктап чорупкан болду,  изин кɵрүӊерем уруглар. Адыгга таварышкан деп тɵɵгүлүг чурукка тыттыржып алыылыӊар. (Тыттыржыр.) Фотоаппараттан үнген чуруувус бо - дур. (Уругларга кɵргүзер.) Чаа четтирдивис Адыг. Бис - даа чоруптувус.

- Уруглар, ыракта кым - дыр кɵрүӊерем?! (Дилги.) Дилгиге барып ужуражыптаалыӊар.

- Экии Дилги! Экии уруглар! Бо чоокку үеде Борбак далганны кɵрдүӊер бе Дилги? Борбак далган силерге кээп чораан деп дыӊнадывыс. Силер чиптээн силер бе Дилги? Чок, чок уруглар. Борбак далганны бо хааржактарныӊ бирээзинде суп калдым.

- Бир эвес мен, бо хааржакты ажыдарымга чок боор болза, Борбак далган силернии болур. А бир эвес меӊээ таваржыр болза меӊии болур. Бир дугаар хааржакты ажыдып кɵрээлинерем уруглар. (Уругларныӊ бирээзи ажыдарга чок боор.) Ийи дугаар хааржакты Дилги ажыдар. База чок. Ам бо хааржакты кɵрүӊерем. (База чок.) Ам сɵɵлгү хааржак артып калды. Дилги ажыдар бе, азы уруглар ажыдар бе деп чүүлдү маргыжыптаалыӊар. Менде чоос бар. Бир эвес чоостуӊ  ийи деп чурагайы дүжер болза бис ажыдар бис, а бир эвес эзир деп кушкаш талазы - биле аӊдарлыр болза Дилги ажыдар. Чоосту октадым! (Октапкаш кɵɵрге чурагай - биле дүшкен.) Чурагай биле дүшкен, ынчангаш уруглар ажыдар. (Ажыдыптарга Борбак ждалган бо чыдар.)

- Экии, Борбак далган! Дыка - ла үр сени дилеп  хамык арганыӊ аӊнарыныӊ даалгаларын күүсеттивип келдивис. Ам - на сени бис Дилгиге бербес бис Борбак далган. - Уруглар Дилгиге ужурашканывыс деп тɵɵгүлүг чурукка тыттырып алыылыӊарам. Дилги - биле тыттырышкан чуруувус бо - дур дээш геометрилиг хевирлерден  кылган чурукту кɵргүзер.

- Чаа уруглар, чадиивисче дедир чанар үевис чедип келди. (Уруглар чоруп каар.) Саадивисте чедип келдивис уруглар. Хамык арганыӊ амыттаннарыныӊ чуруктар бо - дур. Ам силерге мээӊ сɵɵлгү даалгалыг мен.

Геометрилиг хевирлер - биле ажыл. Уруглар койгун, бɵрү, адыг, дилгиниӊ чуруктарын кɵрүп тургаш геометрилиг хевирлерден үндүрүп тургузар.  

Түӊнел.

- Уруглар, бо хун кичээлде кайнаар аян - чорук кылып чордувус? Борбак далганны камгалап тыварынга аян - чорук кылырга солун болду бе? Борбак далганны тып алыр дээш кандыг даалгаларны кылып турдувус? Арга - арыг кирип чорааш кандыг дүрүмнерни сагыыр бис?Аян - чорук кылып чорааш кымнарга ужураштывыс? Бир дугаарында кымга таварыштывыс? Сɵɵлүнде кымга таварыштывыс? (Уругларныӊ харылары.) Эр хейлер, бо хүн дыка - ла эки солун кичээлдедивис. Моон соӊгаар арга - арыгже чааскаан кирбе Борбак далган.  Сени кырган - аваӊ кырган - ачаӊ манап тур. Байырлыг Борбак далган! Байырлыг уруглар!